Ang Nukleyar nga Hulga—Sa Kataposan Nawagtang Na?
ANG pakigdait sa Yuta maorag mas posible karon kay sa bisan unsang panahon sukad sa Gubat sa Kalibotan II.” Kining malaomong pagbanabana sa usa ka koresponsal sa balita pagkatapos sa katuigang 1980 gibase sa kamatuoran nga ang bililhong mga kasabotan bahin sa disarmamento ug wala-damhang politikanhong mga kagubot sa kataposan nagwagtang na sa Bugnawng Gubat. Apan ang nukleyar nga hulga ba, nga kinaiyahan sa miaging mga panagharong sa gamhanan kaayong mga nasod, natapos na usab? Ang malungtarong kalinaw ug kasegurohan tinuod bang hapit nang makab-ot?
Ang mga Kapeligrohan nga Modaghan
Panahon sa Bugnawng Gubat, samtang nagsalig sa katimbang sa puwersa militar aron padayong mahuptan ang pakigdait, ang gamhanan kaayong mga nasod nagkauyon sa pagtugot sa kaugmaran sa nukleyar nga kahibalo sa pagpangagpas sa makigdaitong mga katuyoan apan paglimite sa paggamit niini sa paggamag nukleyar nga mga armas. Niadtong 1970 miepekto ang Kasabotan sa Nukleyar nga Dili-Pagpadaghan; kadto giratipikahan sa ulahi sa mga 140 ka nasod. Bisan pa, midumili sa pagpirma hangtod karon ang posibleng nukleyar nga mga gahom, sama sa Argentina, Brazil, India, ug Israel.
Ugaling, niadtong 1985 ang laing posibleng nukleyar nga gahom, ang Amihanang Korea, mipirma. Busa sa nagpahibalo kini sa pag-atras gikan sa kasabotan niadtong Marso 12, 1993, makataronganon nga gikulbaan ang kalibotan. Ang Alemang magasin sa balita nga Der Spiegel mipahayag: “Ang pahibalo sa pag-atras gikan sa Kasabotan sa Nukleyar nga Dili-Pagpadaghan mimugnag usa ka pasiuna: Aduna na karon ing hulga sa lumba sa nukleyar nga armas, sugod sa Asia, nga mahimong mas makuyaw kay sa panag-indig sa bomba tali sa gamhanan kaayong mga nasod.”
Tungod kay ang nasyonalismo nagpatunghag bag-ong mga nasod sa gikusgong makapahingangha, ang gidaghanon sa nukleyar nga mga gahom lagmit mouswag. (Tan-awa ang kahon.) Ang tigsulat ug balita nga si Charles Krauthammer nagpasidaan: “Ang kataposan sa Sobyet nga hulga wala magpasabot sa kataposan sa nukleyar nga kapeligrohan. Ang tinuod nga kapeligrohan mao ang pagdaghan, ug ang pagdaghan bag-o pang nagsugod.”
Mga Bomba nga Baligya
Ang umaabot nukleyar nga mga gahom maikagon sa pag-angkon sa dungog ug gahom nga ihatag sa maong mga armas. Usa ka nasod giingong mipalit ug labing menos duha ka nukleyar nga mga warhead gikan sa Kazakhstan. Kining kanhing Sobyet nga republika sa opisyal naglista sa mga warhead ingong “nawala.”
Niadtong Oktubre 1992 ubay-ubayng lalaki ang gidakop sa Frankfurt, Alemanya, nga may 200 gramos nga radyoaktibo kaayong cesium, nga igo aron mahiloan ang abiyo sa tubig sa tibuok siyudad. Usa ka semana sa ulahi, pito ka ismagler ang nadakpan sa Munich nga may 2.2 kilos nga uranium. Ang pagdiskobre sa duha ka nukleyar nga grupong tig-ismagol sulod sa duha ka semana nakapakurat sa mga opisyales, sanglit lima lamang sa maong kaso ang nataho sa tibuok kalibotan alang sa enterong miaging tuig.
Kon kaha kadtong mga tawhana may tuyo sa pagbaligya ngadto sa mga grupo sa mga terorista o ngadto sa nasodnong mga gobyerno wala hisayri. Bisan pa niana, nagauswag ang posibilidad sa nukleyar nga terorismo. Si Dr. David Lowry sa European Proliferation Information Centre misaysay sa kapeligrohan: “Ang buhaton lamang sa usa ka terorista mao ang pagpadalag sampol sa napatugob pag-ayong uranium ngadto sa iladong awtoridad aron masusi, nga magaingon nga kami may tinong gidaghanon niana ug ania ang pamatuod. Kini nahisamag kidnaper nga magpadala sa gihiwang dalunggan sa usa ka biktima.”
Malinawong “mga Bombang de-Oras” ug “mga Lit-ag nga Makapatay”
Sa pagsugod sa 1992, 420 ka nukleyar reaktor ang gigamit sa malinawong pangagpas sa pagpatunghag koryente; ang laing 76 gitukod pa. Apan latas sa katuigan, ang mga aksidente sa reaktor misangpot sa mga taho mahitungod sa midaghang sakit, sa mga pagkanakuhaan, ug dala-sa-pagkatawong mga depekto. Usa ka taho nag-ingon nga sa pagka 1967 ang mga panghitabo sa usa ka Sobyet nga planta sa plutonium nakapahinabo sa pagbugag tulo ka pilo nga radyoaktibidad kay sa gibuga sa aksidente sa Chernobyl.
Siyempre, kining ulahing hitabo sa Chernobyl, Ukraine, niadtong Abril 1986 mao ang nakadanig pagtagad ug nahimantala. Si Grigori Medwedew, diputadong hepeng nukleyar nga enhinyero sa plantang Chernobyl sa katuigang 1970, misaysay nga ang “higanteng hugpong sa molungtad-ug-dugay nga radyoaktibidad” nga gibuga ngadto sa atmospera “maoy susama sa napulo ka bomba sa Hiroshima kon hisgotan ang tagdugayng mga epekto.”
Sa iyang librong Tschernobylskaja chronika, gilista ni Medwedew ang 11 ka seryosong hitabo sa nukleyar reaktor sa kanhing Unyon Sobyet sa tungatunga sa katuigang 1980 ug laing 12 sa Tinipong Bansa. Ang ulahi naglakip sa makapakurat nga aksidente sa 1979 sa Three Mile Island. Mahitungod nianang hitaboa si Medwedew mipahayag: “Kadto ang unang hitabo nga seryosong nagdaot sa dungog sa nukleyar nga enerhiya ug nagwagtang sa mga handurawan bahin sa kawalay-peligro sa mga planta sa nukleyar nga enerhiya sa mga kaisipan sa daghan—apan dili sa mga kaisipan sa tanan.”
Kini nagpatin-aw kon nganong nahitabo gihapon ang mga aksidente. Sulod sa 1992 kana miuswag ug halos 20 porsiento sa Rusya. Human sa usa sa maong mga hitabo, sa Marso nianang tuiga sa Sosnovy Bore nga planta sa koryente sa St. Petersburg, Rusya, ang mga sukod sa radyasyon mitaas ug 50 porsiento sa amihanan-sidlakang Inglaterra ug nakaabot sa doble sa kinalabwang ikatugot nga sukod sa Estonia ug sa habagatang Pinlandia. Si Propesor John Urquhart sa Newcastle University miadmitir: “Dili ako makapamatuod nga ang Sosnovy Bore maoy nagpahinabo sa pagtaas—apan kon dili man ang Sosnovy Bore, unsa man?”
Giangkon sa pila ka awtoridad nga ang mga reaktor sa estilo sa Chernobyl depektoso sa ilang desinyo ug yanong peligroso kaayo nga palihokon. Bisan pa niana, kapig dosena ang ginagamit gihapon sa pagtabang pagtagana sa labihan ka dakong panginahanglan sa koryente. Ang pila ka operetor sa reaktor gisumbong pa gani nga nagpalong sa mga sistema sa kontrol alang sa pagkaluwas aron pauswagan ang produksiyon sa enerhiya. Ang mga taho nga sama niini nakapalisang sa mga nasod nga sama sa Pransiya, nga naggamit ug nukleyar nga mga planta aron pagpatunghag 70 porsiento sa koryente niini. Lain pang aksidente nga sama sa didto sa Chernobyl, ug daghang planta sa Pransiya ang basin mapugos sa pagsirado nga permanente.
Bisan ang “luwas” nga mga reaktor daw mahimong dili na luwas sa pagkadaan na. Sa sinugdan sa 1993, panahon sa naandang pagsusi sa pagkaluwas, kapin sa gatos nga liki ang nakaplagan sa asirong mga tubo sa reaktor sa Brunsbüttel, usa sa kinakaraanang mga reaktor sa Alemanya. Ang susamang mga liki nakaplagan sa mga reaktor sa Pransiya ug Switzerland. Ang unang seryosong aksidente sa usa ka Hapones nga planta nahitabo niadtong 1991, nga ang pagkadaan lagmit usa ka hinungdan. Kini daotang tilimad-on alang sa Tinipong Bansa, diin mga duha ka bahin sa tulo sa komersiyal nga mga reaktor maoy kapin sa napulo ka tuig ang edad.
Ang mga aksidente sa nukleyar reaktor mahimong mahitabo sa bisan diin sa bisan unsang panahon. Kon mas daghan ang mga reaktor, mas dako ang hulga; kon mas daan ang reaktor, mas dako ang kapeligrohan. Dili kay walay katarongan ang usa ka mantalaan nagdagnay niini nila nga naghagtik nga mga bombang de-oras ug radyoaktibong mga lit-ag nga makapatay.
Asa Nila Angay Ilabay ang Basura?
Ang katawhan karong bag-o pa natingala sa pagkadiskobre nga ang usa ka piknikanan sa daplin sa suba sa French Alps gikoralan ug gibantayan sa mga polis. Ang mantalaang The European misaysay: “Ang naandang mga pagsusi alang sa radyoaktibidad nga gimando human sa pagkamatay sa usa ka babayeng tagadidto gumikan sa pagkahilo sa beryllium duha ka bulan nga miagi nagpadayag sa mga sukod sa radyoaktibidad sa piknikanang dapit nga 100 ka pilong mas taas kay niadtong sa palibot.”
Ang beryllium, nga usa ka gaan kaayong metal nga ipatungha sa lainlaing mga proseso, gigamit sa industriya sa ayroplano ug, sa dihang maladlad sa radyasyon, kini gamiton diha sa mga planta sa nukleyar nga enerhiya. Lagmit ang usa ka pabrika nga naggamag beryllium naglabay sa basura gikan sa peligrosong proseso sa pagpaladlad niana sa radyasyon diha sa o duol sa piknikanang dapit. “Ang abog sa beryllium, bisan pag wala maladlad sa radyasyon,” mipahayag ang The European, “maoy usa sa labing makahilong mga matang sa industriyal nga biya nga nailhan.”
Kasamtangan, mga 17,000 ka sudlanan ug radyoaktibong biya ang gikatahong gilabay latas sa yugtong 30 ka tuig ngadto sa katubigan duol sa baybayon sa Novaya Zemlya, nga gigamit sa mga Sobyet ingong dapit sa nukleyar nga pagsulay sulod sa sinugdanan sa katuigang 1950. Dugang pa, ang radyoaktibong mga seksiyon sa nukleyar nga mga submarino ug mga bahin sa labing menos 12 ka reaktor gilabay nganha nianang kombenyenteng basurahan.
Kon kaha tinuyo o dili, ang nukleyar nga polusyon maoy peligroso. Mahitungod sa usa ka submarino nga nalunod duol sa Norwegianong baybayon niadtong 1989, ang Time mipasidaan: “Ang nagubang submarino nagapahungaw nag cesium-137, usa ka carcinogenic isotope. Sa pagkakaron ang hinungaw giisip nga gamay kaayo nga dili makadaot sa kinabuhi sa kadagatan o sa panglawas sa tawo. Apan ang submarinong Komsomolets nagdala usab ug duha ka nukleyar nga torpedo nga nasudlag 13 kilos [29 ka libra] nga plutonium nga may half-life nga 24,000 ka tuig ug makahilo kaayo nga ang usa ka tulbok makapatay. Ang Rusong mga batid mipasidaan nga ang plutonium mahimong mayabo ngadto sa tubig ug makakontaminar sa dagko kaayong mga bahin sa dagat ingon ka sayo sa 1994.”
Siyempre, ang paghipos sa radyoaktibong biya dili usa ka sulirang iya lamang sa Pransiya ug Rusya. Ang Tinipong Bansa adunay “mga bukid sa radyoaktibong basura ug walay permanenteng dapit nga pondohan niini,” mitaho ang Time. Kini nag-ingon nga ang usa ka milyong barel sa makapatayng mga substansiya gitipigan sulod sa temporaryong mga pondohanan uban ang anaa-kanunayng “kapeligrohan sa pagkawala, pangawat ug kadaot sa kalikopan gumikan sa sayop nga pagdumala.”
Nga morag nag-ilustrar niining maong kapeligrohan, ang usa ka tangke sa nukleyar nga biya sa usa ka kanhing planta sa armas sa Tomsk, Siberia, mibuto niadtong Abril 1993, nga mipahinabog makahahadlok nga mga hulagway diha sa hunahuna sa ikaduhang aksidente nga sama sa Chernobyl.
Dayag, ang bisan unsang pagsinggit nga kalinaw ug kasegurohan nga ipahayag pinasukad sa gituohang pagkawagtang sa nukleyar nga hulga walay maayong pasikaranan. Bisan pa niana ang kalinaw ug kasegurohan haduol na. Sa unsang paagi nasayod kita?
[Kahon sa panid 4]
NUKLEYAR NGA MGA GAHOM
12 ug Nagaihap Pa
DEKLARADO o AKTUWAL: Belarus, Britanya, Habagatang Aprika, India, Israel, Kazakhstan, Pakistan, Pransiya, Rusya, Tsina, Tinipong Bansa, Ukraine
POSIBLENG MAMAO: Algeria, Amihanang Korea, Argentina, Brazil, Habagatang Korea, Iran, Iraq, Libya, Sirya, Taiwan
[Hulagway sa panid 5]
Bisan ang paggamit ug nukleyar nga enerhiya sa malinawong katuyoan maoy peligroso
[Credit Line]
Talan-awon sa palibot: Letrato sa U.S. National Archives
[Picture Credit Line sa panid 2]
Cover: Stockman/International Stock
[Picture Credit Line sa panid 3]
Letrato sa U.S. National Archives