Laglagonon ba ang Planetang Yuta?
NAGKADUOL na ang kataposan sa ika-20ng siglo, ug ang ika-21ng siglo hapit nang magsugod. Niining kahimtanga, ang nagkadaghang tawo nga sa naandan dili kaayo o dili magtagad sa mga tagna bahin sa kalaglagan naghunahuna kon haduol na ba ang usa ka hitabo nga makaapektar pag-ayo sa kalibotan.
Lagmit namatikdan nimo ang mga artikulo sa mantalaan ug magasin bahin niini—bisan tibuok mga libro bahin sa ulohan. Kon unsay mga kaugmaran nga mahitabo sa pagsugod sa ika-21ng siglo, kinahanglang paaboton nato aron mahibaloan. Gipunting sa pipila ka tawo nga ang pag-abot sa kataposan sa tuig 2000 maoy usa lamang ka tuig nga kalainan (o usa ka minuto, gikan sa 2000 ngadto sa 2001) ug lagmit walay dakong epekto. Mas makapabalaka sa daghan ang layog-abot nga kaugmaon sa atong planeta.
Usa ka tagna nga mas kanunayng gihisgotan karong mga adlawa mao nga sa usa ka yugto—sa haduol o kaha sa halayo nga umaabot—ang planetang Yuta mismo magapadulong sa bug-os nga kalaglagan. Tagda ang duha lamang sa maong dulom nga mga panagna.
Sa iyang librong The End of the World—The Science and Ethics of Human Extinction, nga unang gipatik sa 1996, ang awtor ug pilosopo nga si John Leslie naghatag ug tulo ka posibilidad kon sa unsang paagi mahimong matapos ang kinabuhi sa tawo dinhi sa yuta. Una nangutana siya: “Ang bug-os nga nukleyar nga gubat magkahulogan ba ug kataposan sa tawhanong rasa?” Dayon siya midugang: “Ang mas lagmit nga talan-awon . . . mao ang pagkapuo pinaagi sa mga epekto sa radyasyon: mga kanser, pagkaluya sa imyun nga sistema maong modagsang ang mananakod nga mga sakit, o daghang depekto nga dala sa pagkatawo. Malagmit duna usab ing kamatayon sa mga mikroorganismo nga hinungdanon sa kahimsog sa kalikopan.” Ang ikatulong posibilidad nga giduso ni G. Leslie mao nga ang yuta basin mahagsaan ug usa ka kometa o asteroid: “Bahin sa mga kometa ug mga asteroid kansang mga orbito magpahinabo nga usa ka adlaw niana mangahagsa kini sa Yuta, morag dunay mga duha ka libo nga may gidak-ong tali sa usa ug napulo ka kilometro. Dugang pa dunay mas diyutay kaayo (ang pagbanabana niana maoy pagtagna lamang) nga mas dagko pa, ug daghan kaayong mas gagmay.”
Usa ka Tataw nga Paghubit sa “Adlaw sa Kalaglagan”
O tagda ang laing siyentipiko, si Paul Davies, propesor sa University of Adelaide, Australia. Gihubit siya sa Washington Times ingong “kinamaayohang magsusulat sa siyensiya sa bisan haing kiliran sa Atlantiko.” Sa 1994 gisulat niya ang The Last Three Minutes, nga gitawag ug “sumbanan sa tanang basahon sa adlaw sa kalaglagan.” Ang unang kapitulo niining libroha gitawag ug “Adlaw sa Kalaglagan,” ug kini nagbatbat sa hinandurawng talan-awon kon unsay mahimong mahitabo kon ang usa ka kometa mohagsa sa planetang Yuta. Basaha ang bahin niining makapakitbi-sa-atay nga kahubitan:
“Ang planeta mokurog sa puwersa sa napulo ka libong linog. Ang kusog nga huros sa hangin mosilhig sa nawong sa yuta, nga mopatag sa tanang tinukod, mopulpog sa tanang maagian niini. Ang patag nga yuta palibot sa gihagsaan moulbo nga mahimong mga bukid sa nangatunaw nga bato nga pipila ka milya ang gihabogon, nga makita ang kinailadman sa Yuta diha sa usa ka lungag nga 150 kilometros ang diametro. . . . Usa ka dakong haligi sa abogong mga dinugmok mokatap sa atmospera, nga mosalipod sa adlaw latas sa tibuok planeta. Nianang panahona ang kahayag sa adlaw pulihan sa makuyaw, nagpid-ukpid-ok nga siga sa usa ka bilyong bulalakaw, nga magpabaga sa yuta sa ubos pinaagi sa makapasong kainit niini, samtang ang nangapulpog mangahulog ug balik gikan sa wanang ngadto sa atmospera.”
Si Propesor Davies nagpadayon sa paglangkit niining hinandurawng talan-awon ngadto sa panagna nga ang kometang Swift-Tuttle moigo sa yuta. Iyang gidugang ang pasidaan nga bisan tuod ang maong hitabo lagmit dili mahitabo sa haduol nga umaabot, sa iyang hunahuna “sa madugay ug madali ang Swift-Tuttle, o usa ka butang nga sama niana, mahagsa unya sa Yuta.” Ang iyang konklusyon gibase sa mga banabana nga nagsugyot nga ang 10,000 ka butang nga tunga sa kilometro o kapin pa ang diametro mosubay sa mga orbito nga motadlas sa orbito sa Yuta.
Nagtuo ka ba nga ang maong makahahadlok nga palaaboton tinuod? Ang makapatingalang gidaghanon sa mga tawo mituo. Apan wala nila panumbalinga ang bisan unsang kabalaka pinaagi sa pagpasalig sa ilang kaugalingon nga dili kana mahitabo sa ilang panahon. Apan, ngano bang laglagon man gayod ang planetang Yuta—sa dili madugay o kaha sa mga milenyo gikan karon? Tino, dili ang yuta mismo ang pangunang tuboran sa suliran sa mga molupyo niini, tawo o mananap. Hinunoa, dili ba ang tawo mismo maoy responsable sa kadaghanan sa mga suliran niining ika-20ng siglo, lakip ang posibilidad nga bug-os nga ‘paggun-ob sa yuta’?—Pinadayag 11:18.
Gibali ang Sayop nga Pagdumala sa Tawo
Komosta ang mas lagmit nga posibilidad nga ang tawo mismo mahimong bug-os nga maggun-ob o magdaot sa yuta pinaagi sa iyang sayop nga pagdumala ug kahakog? Walay duhaduha nga ang dakong pagkalaglag sa mga bahin sa yuta nahitabo na pinaagi sa naghingaping pagkapuril sa kalasangan, wala-mapugnging polusyon sa atmospera, ug paghugaw sa mga agianan sa tubig. Kini haom nga gisumaryo mga 25 ka tuig kanhi sa mga awtor nga si Barbara Ward ug René Dubos sa ilang librong Only One Earth: “Ang tulo ka dagkong bahin sa polusyon nga kinahanglang susihon nato—hangin, tubig, ug yuta—naglangkob, siyempre, sa tulo ka pangunang kinahanglanong mga elemento sa atong pagkinabuhi sa planeta.” Ug ang kahimtang wala gayod moarang-arang sukad niadto, dili ba?
Sa dihang palandongon ang posibilidad nga gun-obon o laglagon sa tawo ang yuta pinaagi sa iyang kaugalingong binuang, madasig kita pinaagi sa pagpalandong sa kahibulongang mga katakos sa planetang Yuta sa pagpaayo ug pagbag-o. Naghubit niining maong katakos sa katingalahang pagpasig-uli, si René Dubos naghimo niining makapadasig nga mga obserbasyon sa laing libro, The Resilience of Ecosystems:
“Daghang tawo nahadlok nga ang kaamgohan sa pagkadaot sa kalikopan ulahi na kaayong mitungha tungod kay ang dakong kadaot nga nahimo na ngadto sa ekosistema dili na mabali. Sa akong hunahuna, kining dulom nga panglantaw dili makataronganon tungod kay ang mga ekosistema dunay dakong mga gahom sa pagpasig-uli gikan sa daotang mga kasinatian.
“Ang mga ekosistema dunay daghang mekanismo sa pag-ayo sa kaugalingon. . . . Kini makapaarang sa mga ekosistema sa pagbuntog sa epekto sa mga kabaldahan pinaagi lamang sa padayong pagtukod pag-usab sa orihinal nga kahimtang sa ekolohikal nga katimbang.”
Mahimo Kana
Usa ka talagsaong pananglitan niini sa di pa dugayng katuigan mao ang inanayng paghinlo sa nabantog nga suba nga Thames sa London. Ang librong The Thames Transformed, ni Jeffery Harrison ug Peter Grant, nagpamatuod niining kahibulongang kalamposan nga nagpasundayag kon unsay mahimo sa dihang ang mga tawo magtinabangay alang sa kaayohan sa tanan. Ang Duke sa Edinburgh sa Britanya misulat diha sa iyang pasiuna sa libro: “Sa kataposan ania na ang sugilanon bahin sa bug-os nga kalamposan nga takos kining ipatik bisan sa kamatuoran nga kini mahimong magdasig sa ubang mga tawo sa paghunahuna nga ang mga suliran bahin sa konserbasyon dili gayod ingon ka grabe sa gipatuo kanila. . . . Sila makabaton ug pagsalig gikan sa nalampos diha sa Thames. Ang maayong balita mao nga kana mahimo ug ang ilang mga plano usab mahimong molampos.”
Sa kapitulong “Ang Dakong Paghinlo,” si Harrison ug Grant madasigong nagsulat bahin sa nalampos latas sa miaging 50 ka tuig: “Sa unang higayon sa kalibotan, ang nahugawan pag-ayo ug industriyalisadong suba napasig-uli ngadto sa gilapdon nga ang kalanggaman sa tubig ug mga isda midagsang na usab. Nga ang maong kausaban tulin kaayong nahitabo, sa usa ka kahimtang nga sa una daw wala gayoy paglaom, naghatag ug pagdasig bisan ngadto sa labing dulom ug panglantaw nga tigpreserbar sa kaihalasan.”
Dayon gihubit nila ang kausaban: “Ang kahimtang sa suba padayong nadaot latas sa katuigan pinaagi sa, tingali, kataposang katalagman nga nahitabo panahon sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan sa dihang ang pangunang mga awasanan sa hugaw ug imburnal gidaot o gipanglaglag. Sa katuigang 1940 ug 1950 hugaw na kaayo ang Thames. Ang suba sama na sa usa ka abling imburnal; ang tubig itom ug kolor, walay oksiheno, ug panahon sa mga bulan sa ting-init ang lang-og nga baho gikan sa Thames masingo bisan gikan sa layo. . . . Ang kanhi nagdagsang nga isda sa kataposan nahanaw, gawas lamang sa pipila ka bakasi nga nakalahutay tungod sa ilang katakos sa paghanggab ug hangin nga direkta gikan sa ibabaw. Ang nahibilin nga kalanggaman sa sulod nga bahin, gitukoran-ug-mga-bilding nga mga luna tali sa London ug Woolwich mao na lamang ang pipila ka mallard ug mga mute swan, ug nabuhi sila tungod sa mga nangausik gikan sa mga kamalig sa lugas diha sa mga pantalan inay kay sa kinaiyanhong suplay sa pagkaon. . . . Kinsay makatuo niadtong tungora sa dakong kabalit-aran nga mahitabo? Sulod sa napulo ka tuig kadtong mao gihapong mga luna sa suba nabag-o gikan sa pagkadiyutay kaayog langgam ngadto sa pagkadalangpanan sa daghang espisye sa mga langgam sa tubig, lakip sa mga langgam nga magpalabay sa tingtugnaw nga hangtod sa 10,000 ka ihalas nga langgam ug 12,000 ka moubog nga langgam.”
Siyempre, kana naghubit lamang sa usa ka pagbag-o diha sa usa ka gamayng suok sa yuta. Bisan pa niana, makakuha kita ug mga pagtulon-an gikan niining maong pananglitan. Kini nagpakita nga ang planetang Yuta dili kinahanglang isipon nga laglagonon tungod sa sayop nga pagdumala, kahakog, ug pagkadili-mahunahunaon sa tawo. Ang hustong edukasyon ug hiniusang paningkamot alang sa kaayohan sa katawhan makatabang sa yuta sa pagbali bisan sa dako kaayong kadaot sa ekolohiya, kalikopan, ug nawong sa yuta niini. Apan komosta ang posibleng kalaglagan gikan sa mga puwersa sa gawas, sama sa laag nga kometa o asteroid?
Ang sunod nga artikulo dunay yawi sa makapatagbawng tubag nianang makalibog kaayong pangutana.
[Blurb sa panid 5]
Ang edukasyon ug hiniusang paningkamot makatabang sa yuta sa pagbali bisan sa dako kaayong kadaot sa kaugalingon