Ang Disiplina Magahatag sa Madaitong Bunga

“Walay disiplina ang daw makalipay sa pagkakaron, kondili makaguol; apan sa ulahi alang niadtong nabansay niana kini magahatag ug madaitong bunga, nga mao, ang pagkamatarong.”​—HEBREOHANON 12:11.

ANG Pulong ni Jehova nagaingon nga “dili iya sa tawo nga nagalakaw ang pagtultol sa iyang lakang.” (Jeremias 10:23) Ang tawo nagaingon nga siya makahimo niana, ug sukad sa pagsugod sa pag-alsa sa Eden, kana iyang gihimo. Sukad niadto hangtod karon, sa daghang tawo kini mao ang kahimtang sama sa mga adlaw sa Mga Maghuhukom sa Israel: “Kon unsay matarong sa iyang kaugalingong mga mata kana ang naandang gibuhat sa matag usa.” (Maghuhukom 21:25) Apan ang mga pulong ni Jehova sa Proverbio 14:12 nakitang matuod: “Adunay usa ka dalan nga matarong atubangan sa usa ka tawo, apan ang kataposan niana mao ang mga dalan sa kamatayon.” Sulod sa 6,000 ka tuig, gisubay sa mga tawo ang dalan nga daw matarong alang kanila, ug nianang tanang panahon kini misangpot sa gubat, kagutmanan, sakit, krimen, ug kamatayon. Ang kasaysayan nagpamatuod sa kamatuoran sa mga pulong ni Jehova ug sa kabakakan sa mga dalan sa tawo.

2. Unsa ang baroganan sa mga sikologo sa bata bahin sa paglatos, apan unsa ang bunga sa ilang pagkamatinugoton?

² Ang dili-hingpit nga mga tawo nagkinahanglan sa disiplina. Ilang gikinahanglan kini sukad sa pagkabata. Ang Pulong sa Diyos nagaingon: “Ang usa nga nagapugong sa iyang bunal nagadumot sa iyang anak, apan ang usa nga nahigugma kaniya mao siya nga nagadisiplina kaniya.” (Proverbio 13:24) Daghang sikologo sa bata nagalalis niining balaang kaalam. Katuigang miagi ang usa nangutana: “Nakaamgo ba kamong mga inahan nga matag panahong inyong bunalan ang inyong anak inyong gipakita nga inyong gidumtan ang inyong anak?” Bisan pa niana ang ilang pagkamatinugoton nagpatunghag daghan kaayong batan-ong delingkuwente nga ang usa ka huwes sa korte sa Brooklyn mihimo niining makantalitahong komento: “Sa akong hunahuna kinahanglan nato ang bunal alang sa pila ka batan-on. Apan kana wala na isipa nga uso karong adlawa. Karon kita sultihang dili nimo bunalan ang bata; basin imong mapukgo ang usa ka henyo.” Apan ang ilang pagkamatinugoton wala mopatungha sa ani sa mga henyo​—sa midagsang hinuong tin-edyer nga mga kriminal.

3. Pinasukad sa mga pahayag sa daghang awtoridad, unsang uso ang nagakadayag?

³ Karon anaa ang mga hangin sa kausaban. Si Burton L. White, awtoridad sa pagtubo sa bata, nag-ingon nga ang imong pagkaestrikto dili magpahinabo nga ang imong anak “menos ug paghigugma kanimo kay kon ikaw luag. . . . Bisan pag bunalan mo silang regular, imong hisayrang sila mopadayon sa pagbalik kanimo.” Iyang gipasiugda ang paninugdang panginahanglan sa bata sa sobrang “dili-makataronganong gugma.” Si Dr. Joyce Brothers mitaho bahin sa usa ka pagtuon sa ginatos ka disiplinado-sa-estriktong mga batang kinto ug siksto grado kinsa nagtuo nga ang estriktong mga lagda “maoy pahayag sa gugma sa ginikanan.” Ang Journal of Lifetime Living miingon: “Ang mga sikologo sa bata, nga naglalis mahitungod sa gieskedyul batok sa gipangayong pagpakaon, pagbunal batok sa dili-pagbunal, nakadiskobreng dili kana makahatag ug kalainan basta ang bata gihigugma.” Bisan si Dr. Benjamin Spock, awtor sa Baby and Child Care, miangkon sa kabasolanan sa kakulang sa pagkalig-on sa ginikanan ug sa misangpot nga pagkadelingkuwente. Siya miingong ang pagbasol nahiluna sa mga eksperto, “sa mga sikyatrista, sa mga sikologo sa bata, mga magtutudlo, mga social worker ug mga pediatrisyan sama kanako.”

Ang Bunal sa Disiplina

4. Ang bunal sa disiplina maoy simbolo sa unsa, ug unsay gipakita sa tukmang paggamit niini nga kasukwahi sa pagkamatinugoton?

⁴ Ang “bunal” sumala sa pagkagamit sa ibabaw wala lang gayod magpasabot sa paglatos; kini nagahawas sa paagi sa pagtul-id, bisan unsa man ang matang niini. Ang The New International Version nagaingon mahitungod niining bersikuloha: “bunal. Lagmit pasumbingay alang sa bisan unsang matang sa disiplina.” Ang usa ka bunal maoy simbolo sa lagda o awtoridad​—niining kasoha ang awtoridad sa ginikanan. Ang ginikanan dili makabaton ug pasalamat sa ulahi tungod sa iyang pagkamatinugoton ug pagpatuyang: “Kon patuyangan sa usa ang sulugoon [o anak] niya sukad sa pagkabata, sa iyang ulahing kinabuhi siya mahimo pang dili mapasalamaton.” (Proverbio 29:21) Ang pagbiya sa ginikananhong awtoridad pinaagi sa pagkamatinugoton mopatunghag kaulawan ug nagapakita dili sa gugma kondili sa pagkadili-matinagdanon; ang paggamit sa bunal sa disiplina sa malulutong paagi apan malig-on nagabanaag sa mahigugmaong pagtagad. “Ang bunal ug pagbadlong magahatag ug kaalam; apan ang bata nga pasagdan magapahinabog kaulawan sa iyang inahan.”​—Proverbio 29:15.

5. (a) Unsay ginaingon sa usa ka komentaryo bahin sa Proverbio 13:24, ug unsang laing teksto sa Bibliya ang nahiuyon niana? (b) Kinsa ba ang gidisiplina ni Jesus ug ni Jehova?

⁵ Sa pagtumong sa Proverbio 13:24, ang Keil-Delitzsch nga Commentary on the Old Testament nagapatin-aw: “Ang usa ka amahan nga nanghinaot ug maayo sa iyang anak nagadisiplina nga estrikto kaniya sa untop nga panahon, sa paghatag kaniya sa hustong direksiyon samtang siya takos pang maimpluwensiyahan, ug dili pagtugot nga makagamot ang mga sayop diha kaniya; apan siyang nagapatuyang sa iyang anak dihang angay siyang mag-estrikto, nagalihok nga samag siya nanghinaot gayod sa iyang kadaotan.” Ang New Translation of the Bible ni Moffatt sa Proverbio 19:18 nagauyon: “Kastigoha ang imong anak, samtang may paglaom pa kaniya, ug ayaw siya pasagding modalagan ngadto sa kadaotan.” Ang maluluton apan malig-ong disiplina sukad sa pagkabata nagabanaag sa gugma sa ginikanan. Matud ni Jesus: “Ang tanan nga akong gihigugma akong ginabadlong ug ginadisiplina.” Bahin kang Jehova, “kadtong gihigugma ni Jehova iyang ginadisiplina.”​—Pinadayag 3:19; Hebreohanon 12:6.

6. Kadaghanan ang disiplina maoy sa unsang dagway, ug unsang mga panig-ingnan ang nagapaluyo sa imong tubag?

⁶ Ang disiplina mahimong mag-apil usab sa paglatos, apan subsob nga dili. Ang Proverbio 8:33 wala mag-ingon, “batia” ang disiplina kondili, “patalinghog sa disiplina ug magmaalamon.” Sa daghang panahon ang disiplina moabot sa dagway sa mga pulong, dili sa paglatos: “Ang mga pagbadlong sa disiplina mao ang dalan sa kinabuhi.” “Kupti ang disiplina; ayaw buhii. Bantayi kini, kay kini mismo mao ang imong kinabuhi.” (Proverbio 4:13; 6:23) Dihang ang alagad ni Jehova si Job kinahanglang disiplinahon, kadto gihimo pinaagi sa mabadlongong mga pulong, nahauna pinaagi ni Elihu ug dayon pinaagi ni Jehova mismo. (Job, mga kapitulo 32-41) Gidawat ni Job ang pagbadlong ug miingon kang Jehova: “Ako nagahimo sa usa ka pagbakwi, ug ako nagahinulsol sa abog ug sa abo.”​—Job 42:6.

7. Unsa ang kahulogan sa Gregong pulong nga gihubad nga “disiplina,” sa unsang paagi kini ipadapat, ug unsay gipalampos niini?

⁷ Ang pai·deiʹa mao ang Gregong pulong nga gihubad “disiplina.” Sa nagkadaiyang mga dagway niini kini nagkahulogan sa pagbansay, sa pag-edukar, sa “pagtudlo uban ang kalumo.” (2 Timoteo 2:25) Kini labawng nalangkit sa pagbansay sa kagawian inay sa pagbatog kahibalo. Ang maong pagdisiplina maoy “uban sa bug-os nga hataas-nga-pailob ug arte sa pagpanudlo.” (2 Timoteo 4:2) Kini gihatagan ug panig-ingnan sa tambag ngadto sa mga amahan: “Ug kamo, mga amahan, ayaw ninyo pagpasuk-a ang inyong mga anak, kondili ipadayon ang pagmatuto kanila sa disiplina ug pagdumala sa kaisipan ni Jehova.” (Efeso 6:4) Sa maluluton apan malig-ong paagi, kining disiplinaha magapasibo sa mga batan-on sa paagi sa panghunahuna ni Jehova.

Ang Tinubdan sa Disiplina

8. Gikan sa unsang tinubdan ug sa unsang mga paagi kita makadisiplina sa atong kaugalingon?

⁸ Ang mga prinsipyong nalangkit sa pagdisiplina sa mga anak mapadapat usab sa mga hamtong. Ang Bibliya mao ang tinubdan sa impormasyon bahin sa kon unsay angay ug dili angay kita maingon. Samtang basahon nato kini, kita makasusi sa atong kaugalingon ug makapadapat sa pagtul-id kon kinahanglan. (2 Corinto 13:5) Samtang atong palandongon ang mga hunahuna ni Jehova, ang mga pagbati sa sala tingali mapukaw diha kanato, nga mobulig sa pagpaila sa gikinahanglang mga kausaban alang kanato. Kana ang nahitabo sa salmista: “Akong pagadayegon si Jehova, kinsa naghatag kanako sa tambag. Sa pagkamatuod, sa mga magabii ang akong mga rinyon [“akong mga pagbati sa kinailadman”] nagtul-id kanako.” (Salmo 16:7) Tingali atong disiplinahon ang atong kaugalingon sama sa gibuhat ni Pablo: “Akong gipanton ang akong lawas ug giulipon kini, aron, nga tapos ako makawali sa uban, ako mismo sa usa ka paagi dili mahimong dili inuyonan.”​—1 Corinto 9:27.

9. Unsa pa ang laing paagi alang sa makaayo nga disiplina?

⁹ Ang disiplina tingali magagikan sa lain. Kini mahimong moabot ingong usa ka tinan-awan, usa ka pagmuro, usa ka pulong, usa ka lihok, usa ka pangasaba. Si Jesus mihatag kang Pedro sa tinan-awan nga nagpahinumdom kaniya sa tagna bahin sa iyang grabeng sala, ug siya migawas ug mihilak sa mapait. (Lucas 22:61, 62) Sa laing panahon kadto usa ka pagbadlong sa upat ka pulong nga nakapaguol kang Pedro: “Magpaluyo ka kanako, Satanas!” (Mateo 16:23) Ang pagbasa sa mga basahon sa Watch Tower, pagtambong sa mga tigom, pagpakigsulti sa uban, pag-antos sa mapait nga mga kasinatian​—kanang tanang kalihokan tingali magbukas sa atong mga mata alang sa mga bahin nga gikinahanglan atong himoon ang kausaban. Ang hinungdanon-sa-tanang tinubdan ug giya sa pagdisiplina, hinunoa, mao ang Pulong sa Diyos mismo.​—Salmo 119:105.

10. Unsay bili sa mga proverbio ni Solomon alang sa pagdisiplina, apan unsang dalan ang padayong ginasunod sa pipila?

¹⁰ Ang mga proverbio ni Solomon gihatag alang sa katawhan sa tanang panuigon, aron sila “makaila sa kaalam ug sa disiplina, makaila sa mga pulong sa salabotan, makadawat sa disiplina nga nagahatag ug pagsabot, pagkamatarong ug katarongan ug pagkatul-id, mahatagan ang mga walay-kasinatian sa kaalam, ang usa ka batan-ong lalaki sa kahibalo ug katakos sa panghunahuna.” Apan tingali ang usa ka tawo “dili magtugot nga siya matul-id sa mga pulong lamang, kay siya nakasabot apan siya dili mamati.” (Proverbio 1:2-4; 29:19) Ang pila ka walay-kasinatian mopugos nga makakat-on gikan sa “tunghaan sa mga kalisod” sa kinabuhi, sama sa anak nga mausikon una “siya mahibalik sa maayong kaisipan.”​—Lucas 15:11-17.

¹¹ Sa pagkomento sa usa ka sulat nga iyang gisulat sa nangagi ngadto sa Kristohanong kongregasyon sa Corinto, si Pablo miingon: “Kamo nanagsubo ngadto sa paghinulsol; tungod kay kamo nanagsubo sa diyosnong paagi, . . . [ug kadto misangpot sa] pagtul-id sa sayop.” (2 Corinto 7:9-11) Si Jonas gidisiplina pinaagi sa usa ka bagyo sa dagat ug sa dakong isda. (Jonas 1:2, 3, 12, 17; 2:10; 3:1-4) Ang kang David nga pagpanapaw ug mga pagsulay sa pagtabon sa sala nagpatunghag mga silot ingong disiplina diha kaniya, sumala sa gipakita sa 2 Samuel 12:9-14. Ang iyang paghinulsol mahinuklogong gipahayag niining mga pulonga gikan sa ika-51ng Salmo: ‘Hugasi ako gikan sa akong kalapasan, hinloi ako gikan sa akong sala. Ang akong sala anaa kanunay sa akong atubangan. Papasa ang tanan kong mga kalapasan, lalanga diha kanako ang maputli nga kasingkasing, ibutang sa akong kahiladman ang usa ka bag-ong espiritu. Ayaw ako ipahilayo sa atubangan sa imong nawong. Ang usa ka nagun-ob nga kasingkasing ug naguol, Oh Diyos, dili mo pagtamayon.’​—Mga bersikulo 2, 3, 9-11, 17.

12. Unsang mas masakit nga mga lakang ang gikinahanglan alang sa pipila, ug unsa ang sangpotanan niadtong mosalikway sa masubsob nga mga pagbadlong?

¹² Sa pila ka tawo ang mas masakit nga mga lakang tingali kinahanglanon, sumala sa ginapaila sa Proverbio 26:3: “Ang usa ka latos alang sa kabayo, ang usa ka busal alang sa asno, ug ang bunal maoy alang sa bukobuko sa mga tawong buangbuang.” May panahong gitugot ni Jehova nga ang iyang nasod nga Israel mapanton tungod sa mga suliran nga ilang gipahinabo sa ilang kaugalingon: “Sila nagmasukolon sa mga pulong sa Diyos; ug ilang gitamay ang tambag sa Labing Hataas. Busa pinaagi sa suliran iyang gipanton ang ilang kasingkasing; sila napukan, ug walay mitabang. Ug sila misugod sa pagsangpit kang Jehova alang sa panabang sa ilang kagul-anan; gikan sa mga kalisod diha kanila siya sa naandan nagluwas kanila.” (Salmo 107:11-13) Hinuon, ang pila nga buangbuang nagapagahi sa ilang kaugalingon nga dili na maabot sa bisan unsang matang sa makapaayo nga disiplina: “Ang usa ka tawong sa masubsob gibadlong apan nagapatikig sa iyang liog sa kalit mabalian, ug kana dili na maulian.”​—Proverbio 29:1.

Ang Paghatag ug Pagdawat sa Pagbadlong

13. Unsay atong pagalikayan sa paghatag ug pagbadlong, ug sa unsang paagi kini igahatag?

¹³ Bisan unsa man ang dagway sa disiplina, kini angay dili igahatag sa kasuko. Ngani, inay makatabang, “ang kasuko magapukaw sa panagbingkil.” Kita gitambagan usab: “Siya nga mahinay sa kasuko dagaya sa pag-ila, apan ang usa nga dili mapailobon nagabayaw sa pagkabuangbuang.” Dugang pa, “ang salabotan sa usa ka tawo nagapahinay gayod sa iyang kasuko, ug katahom sa iyang bahin ang pagpasaylo sa kalapasan.” (Proverbio 29:22; 14:29; 19:11) Kon kinahanglanon, ang disiplina angay dili hinobra. Ihatag kana sa tukmang panahon ug angay nga sukod​—dili dali kaayo, dili ulahi kaayo, dili diyutay kaayo, dili daghan kaayo.

14. Unsang ubang mga lagda ang gihatag alang niadtong nagahatag sa pagbadlong?

¹⁴ Ania ang pila ka giya alang niadtong nagahatag sa pagbadlong: “Ayaw sawaya nga grabe ang usa ka tawong tigulang. Sa kasukwahi, isipa siya nga usa ka amahan, ang mga batan-ong lalaki ingong mga igsoong lalaki, ang mga tigulang nga babaye ingong mga inahan, ang mga batan-ong babaye ingong mga igsoong babaye uban ang bug-os nga kaputli.” (1 Timoteo 5:1, 2) Ikaw ba nagahangyo, dili mangasaba? “Mga igsoon, bisan pag ang usa ka tawo mahiligas sa dili pa siya makaamgo niana, kamo nga may espirituhanong mga katakos magsulay sa pagpasibo pag-usab sa maong tawo diha sa espiritu sa kalumo, samtang ang matag usa kaninyo magbantay sa iyang kaugalingon, kay basi kamo usab matental.” (Galacia 6:1) Kita ba nagatambag sa kalumo, nga nakaamgo kanunay sa atong kaugalingong mga kahuyangan? “Tagda sa kanunay ang uban sama nga buot nimong ikaw ilang pagatagdon.” (Mateo 7:12 The New English Bible) Imo bang ginabutang ang imong kaugalingon sa dapit sa laing tawo, sa ingon nagapakitag empatiya?

15. Unsay gikinahanglan sa pagdawat sa pagbadlong, ug unsang dugang tambag ang gihatag niadtong gibadlong?

¹⁵ Kinahanglag pagpaubos ang pagdawat sa pagbadlong. Kana ba daw mapilion, madapigon, dili makataronganon? Ayaw pagdalidali. Hunahunaa kini. Ayaw pagnegatibo. Sa positibo hinuktoki kini. Kon ang tanan daw dili angay, ang bahin ba niana angay? Buksi ang imong hunahuna nga magmadawaton; timbanga kana nga dili madapigon. Ikaw ba nahimong sobra ka sensitibo, dali kaayong masilo? Tingali kinahanglan ang panahon aron makita kini sa positibong kahayag, tapos nga mahupay na ang unang kasakit o kasilo. Busa paghulat. Pugngi ang imong dila. Malinawong timbanga ang gipamulong. Posible kaha nga ikaw mapihigon batok sa usang naghatag sa tambag, ug imong gisalikway kana pinasukad niana? Bisan pa niana, lantawa kana ingon nga maayog katuyoan ug ayaw dayon pag-isalikway.

16. (a) Unsang mga kasulatan ug langkit nga mga pangutana ang atong palandongon kon magadawat ug tambag? (b) Unsang pagbati nga gipahayag sa salmista ang atong masundog?

¹⁶ Ania ang pila ka kasulatan nga mapalandong dihang ikaw badlongon: “Si bisan kinsang nagapugong sa iyang mga pulong nakabaton sa kahibalo, ug ang usa ka tawong may salabotan mabugnaw sa espiritu.” (Proverbio 17:27) Ikaw ba nagapamati ug nagapabiling mabugnaw? “Ang dalan sa buangbuang matarong sa iyang kaugalingong mga mata, apan ang nagapamati sa tambag maalamon.” (Proverbio 12:15) Ikaw ba daling mohukom nga ikaw matarong, o nagapamati ka bang madawaton? “Magmatulin sa pagpamati, mahinay sa pagsulti, mahinay sa kapungot.” (Santiago 1:19) Nagasunod ka ba niining mga pulonga dihang tambagan? “Ayaw pagdalidali sa imong espiritu sa pagkasilo, kay ang pagkasilo nahiluna sa sabakan sa mga buangbuang.” (Ecclesiastes 7:9) Ikaw ba daling masilo? Pagkanindot kon kita mobati sama sa gibati sa salmista: “Kon ugaling sagpaon ako sa usang matarong, kana maoy mahigugmaong-kalulot; ug kon ugaling ako iyang badlongon, kana maoy lana sa ulo, nga dili buot dumilian sa akong ulo.”​—Salmo 141:5.

Antosa ang Disiplina ug Aniha ang Madaitong Bunga

17. Nganong ang disiplina dili kanunay sayong dawaton, apan sa unsang paagi ang pagbutang sa hunahuna sa Hebreohanon 12:7, 11 motabang nato sa pag-agwanta niini?

¹⁷ Ang disiplina dili kanunay sayong dawaton. Tingali malangkit niana ang diyutayng kaulawan ug magdalag pila ka restriksiyon. Kana tingali makapaguol pa kanimo. Apan antosa kanang tanan. Kana moagi; ang kalipay moabot sa ulahi. Hinumdomi: “Maoy tungod sa disiplina nga kamo nagaantos. Ang Diyos nagapakiglabot kaninyo samag mga anak. Kay kinsa bang anak ang dili disiplinahon sa usa ka amahan? Matuod, walay disiplina ang daw makalipay sa pagkakaron, kondili makaguol; apan sa ulahi alang niadtong nabansay niini kini mohatag ug madaitong bunga, nga mao, ang pagkamatarong.”​—Hebreohanon 12:7, 11.

18, 19. Unsang kusganong mga pagbati ang gipahayag ni Jeremias ug sa salmista nga nagapahayag sa angay natong pagabuhaton dihang kita gidisiplina?

¹⁸ Busa kon ang disiplina makaguol ug lisod agwantahon, pagpaabot sa madaitong bunga nga moabot sa ulahi. Paghulat kang Jehova, sama kang Jeremias: “Sa walay pakyas ang imong kalag mahinumdom ug moyukbo kanako. Kini ang akong igabalik sa akong kasingkasing. Kana ang hinungdan ako magapakita sa mapaabotong tinamdan.” (Lamentaciones 3:20, 21) Hinumdomi kon unsay gisulti sa salmista nga naguol sa iyang kaugalingon: “Nganong ikaw naguol man, Oh akong kalag, ug nganong ikaw magubtanon man sa akong kahiladman? Magpaabot sa Diyos, kay ako siyang pagadayegon ingong ang dakong kaluwasan sa akong pagkatawo.”​—Salmo 42:5, 11; 43:5.

¹⁹ Busa kon disiplinahon, pasagding ang matag usa kanako maghulat sa Diyos. Tapos kita mabansay niana, atong anihon ang ani sa madaitong bunga, nga mao, ang pagkamatarong.

Nahinumdom Ka Ba?

◻ Unsa ang bili sa paggamit sa bunal sa disiplina?

◻ Unsa ang pangunang tinubdan sa disiplina? Unsa ang ubang tinubdan sa disiplina?

◻ Gawas pa sa mga pulong sa pagbadlong, unsang mas masakit nga mga lakang ang tingali gikinahanglan?

◻ Unsa ang pila ka lagda sa paghatag sa pagbadlong?

◻ Unsang tambag ang motabang kanato sa pagdawat sa pagbadlong?

1. (a) Unsay ginaingon sa Pulong ni Jehova mahitungod sa katakos sa tawo sa pagtultol sa iyang dalan sa kinabuhi, apan unsay ginaingon sa tawo? (b) Kinsay nakitang matuod, ug kinsay bakakon?

11. (a) Sa unsang paagi gidisiplina ang kongregasyon sa Corinto ug si Jonas? (b) Unsang mga silot ingong disiplina ang naagoman ni David tungod sa iyang pagpanapaw ug sa mga paningkamot sa pagtabon niadto? (c) Unsang mga pulong sa Salmo 51 nga gisulat ni David ang nagapakita sa giladmon sa iyang paghinulsol?

[Hulagway sa panid 17]

Ikaw ba sa kamaalamon “nagapamati sa disiplina”?

[Hulagway sa panid 18]

Ang mga prinsipyo nga nalangkit sa pagdisiplina sa mga anak mapadapat usab sa mga hamtong