TISA

Kasagaran, usa kini ka bloke nga gigamit sa pagtukod nga ginama sa gipagahi nga lapok o yutang-kulonon. Sukad pa sa karaang mga panahon ang tisa (Heb., leve·nahʹ) kasagaran nang gigamit sa mga kayutaan sa Bibliya. Ang mga magtutukod sa karaang Babel walay nakaplagang bato palibot sa dapit nga ilang gipili nga tukoran sa ilang siyudad ug busa sila migamit ug mga tisa inay nga mga bato, ug ang aspalto mao ang nagsilbing argamasa alang niini. Dayag nga ang mga tisa gipagba sa tapahan, sa ato pa, gipagahi “pinaagi sa kalayo.” (Gen 11:3) Sa karaang Ehipto, ang naulipong mga Israelinhon nagbudlay sa paghimog mga tisa. Misamot pa gayod kalisod ang ilang buluhaton tungod kay sila gisugo nga sila na mismo ang magkuhag uhot ug unya magpatungha gihapon ug samang gidaghanon sa mga tisa. (Ex 5:7-19) Didto sa Yutang Saad, ang mga Israelinhon nagpadayon sa paggamit ug mga tisa sa buluhatong pagpanukod, bisan tuod mopatim-aw nga gipalabi ang paggamit ug mga bato. (Isa 9:10) Bisan tuod daghan kini didto sa mga bungtod sa Palestina, sa ubang mga dapit diyutay lamang ang mabatonang maayog-kalidad nga mga bato nga magamit sa pagpanukod. Busa diha sa kapatagan, sa mga siyudad sama sa Jerico ug Ezion-geber, ang tisa dili kay gigamit lamang alang sa mga paril sa siyudad kondili gigamit usab alang sa mga puloy-anan. Sa modernong mga panahon sa mga dapit sa Sirya ug Palestina, ang mga balay gitukod nga ang ubang bahin niini maoy sinapsapan nga bato ug ang nahibiling bahin maoy mga tisa nga binulad sa adlaw, ug ang sinapsapan nga mga bato maoy gigamit alang sa mga bungbong nga hilabihan ka apupa sa mga bagyo sa tingtugnaw.

Sa paggama ug mga tisa, human makuha ang nasagol nga mga hugawhugaw gikan sa lapok o yutang-kulonon, kini kasagarang sagolan ug pinong pagkatadtad nga uhot o ubang bahin sa mga tanom. Gipamatud-an kini sa gipahayag sa Anastasi Papyri, gikan sa karaang Ehipto, nga mabasa: “Walay usa nga moumol ug mga tisa, ug walay uhot diha sa palibot.” (Life in Ancient Egypt, ni A. Erman, 1894, p. 117) Bisan tuod nga ang ginamang mga tisa nga walay uhot nakaplagan didto sa Ehipto, dayag nga kini maoy eksepsiyon ug wala maghatag ug lig-ong pasukaranan sa paghinapos nga ang mga Israelinhon mihimo na lamang ug mga tisa nga walay uhot sa dihang gipugos sila nga sila mismo maoy mangita niini. Ang mga eksperimento nga gihimo sa dili pa dugayng katuigan nagpakita nga ang pagdugang ug uhot ngadto sa yutang-kulonon mas makapadali sa paghimo niini ug triplehon pa ang kalig-on sa mga tisa nga magama niining paagiha.

Ang minasa nga lapok o yutang-kulonon ug uhot bas-on ug tubig, tamaktamakan, ug dayon kinamot nga umolon o idasok nganha sa kuwadrado nga kahoyng “hulmahanan sa tisa.” (Heb., mal·benʹ; Nah 3:14) Ang mga kilid sa mga hulmahan lagmit gibuliboran ug pinong uga nga yuta aron ang mga hulmahan dali ra nga matangtang. Samtang ang tisa basa pa, kini sagad timbrehan ug marka sa nagamandong monarko. Unya ang mga tisa ibulad sa adlaw o ipagba sa tapahan.

Sa Babilonya ang mga tisa kasagarang ipagba sa tapahan, ug ang maong mga tisa kasagarang gamiton alang sa mga paril sa siyudad ug sa mga bungbong ug mga salog sa mga palasyo. Usahay ang binulad-sa-adlaw nga mga tisa gamiton diha sa mga interyor sa mga tinukod o sal-angan ug sinunog nga mga tisa nga pipila ka piye ang gibag-on. Sa Ehipto, Asirya, ug Palestina, ang pagbulad niini sa adlaw daw kasagarang gihimo. Ang mga tisa nga gipagba sa tapahan mas maayog kalidad kay sa mga tisa nga binulad sa adlaw. Ang tisa nga binulad sa adlaw daling madugmok kon mahumol sa baha ug mokaging ug mogamay tungod sa hilabihang kainit sa adlaw sa panahon sa ting-init. Hinunoa, sa pipila ka kahimtang ang mga tisa nga binulad sa adlaw lig-on kaayo, sama niadtong sa Ezion-geber, nga nagpabilin sulod sa kasiglohan.​—Tan-awa ang TAPAHAN.

Ang kaylap nga paggamit sa binulad-sa-adlaw nga mga tisa maoy hinungdan nga ang mga dapit sa pipila ka karaang mga siyudad nagpabiling wala madiskobrehi sulod sa kasiglohan. Ang nadugmok nga mga tisa sa kanhing mga siyudad nahimong mga bungdo sa yuta nga susama kaayo sa yuta sa palibot. Sa Palestina ug Sirya ang maong mga bungdo kasagarang maoy nahimutangan sa mga kagun-oban sa daghang siyudad.

Ang mga tisa lainlaig gidak-on ug porma. Sa Ehipto komon ang rektanggulo ug porma, ug ang pormag-kunya nga mga tisa gigamit sa pagtukod sa mga arko. Ang mga tisa sa Ehipto maoy mga 36 hangtod sa 51 sm (14 hangtod sa 20 pul.) ang gitas-on, 15 hangtod sa 23 sm (6 hangtod sa 9 pul.) ang gilapdon, ug 10 hangtod sa 18 sm (4 hangtod sa 7 pul.) ang gibag-on. Nakaplagan didto sa Babilonya ang kuwadrado, pormag-itlog, triyanggulo, ug pormag-kunya nga mga tisa. Apan ang mga tisa sa ulahing mga yugto, sama niadtong mga tisa sukad sa panahon ni Nabucodonosor, kasagaran kuwadrado, nga may gilapdong mga 30 sm (12 pul.).

Ang paghimo sa Israel ug gipaaso nga halad ibabaw sa mga tisa sa panahon ni Isaias lagmit nagtumong sa binakbakang bahin sa maong dapit diin gihimo ang paghalad o nagtumong sa mga baldosa sa atop.​—Isa 65:3.