Cesarea ug ang Unang mga Kristohanon

ANG karaang siyudad nga daplin sa baybay sa Cesarea, nga gitukod ni Herodes nga Bantogan sa dihang hapit nang matawo si Jesu-Kristo, mao ang lugar sa daghang arkeolohikal nga mga nakaplagan. “Ang Damgo ni Haring Herodes,” usa ka pasundayag niining mga napalgan, karon nagapanaw sa Norte Amerika.a

Gidani ni Herodes ang pabor sa Romanhong imperador si Cesar Augustus. Busa, iyang gitawag ang siyudad nga Cesarea, (nagkahulogan, “Iya ni Cesar”) ug ang dunggoanan niini nga Sebastos (Grego alang sa “Augustus”). Ang mga trabahante ni Herodes nagtukod ug tagsaong pantalan tingali alang sa ginatos ka barko, ug sila nagtukod ug matahom nga templo nga dunay dagkong mga estatuwa alang sa pagsimba sa imperador.

Ang Romanhong Administrasyon

Ang Cesarea nahimong opisyal nga puy-anan sa Romanhong mga gobernador​—mga lalaki nga nagmando sa Judea. Ang Cesarea mao ang sentro sa kalihokan sa politikal ug militar. Didto nga ang opisyal sa militar si Cornelio ug “ang iyang kaparyentihan ug suod nga mga higala” nangahimong unang walay-sirkunsisyong dili mga Hudiyo nga midawat sa Kristiyanidad. (Buhat, kapitulo 10) Ang ebanghelistang si Filipe miadto sa Cesarea; ug si apostol Pedro usab. Ang ubang mga barko nga ginasakyan ni apostol Pablo sa iyang misyonerong mga panaw tigdunggo sa pantalan sa Cesarea. Ug sa mga tuig 56 K.P., si Pablo ug Lucas miestar sa balay ni Filipe, nga tingali nagpuyo didto ug kansang upat ka anak nga babaye nag-alagad usab sa Diyos.​—Buhat 8:40; 12:18, 19; 18:21, 22; 21:8, 9.

Sa Cesarea nga gipadala si Pablo sa pag-atubang sa Romanhong gobernador si Felix. Didto usab gipahayag ni Pablo ang iyang iladong mga pulong kang Festus: “Kang Cesar ako moapelar!”​—Buhat, kapitulo 23–​26.

Ang Pasundayag

Inigsulod niining pasundayag, imong maatubang ang estutuwa ni Tyche, ang diyosa sa Cesarea. Ang iyang ngalan nagkahulogang “Suwerte” o “Maayong Kapalaran.” Apan, ang mga Kristohanon didto wala mosalig sa diyosa sa suwerte kondili sa matuod nga Diyos, si Jehova. Sila may pagtuo usab kang Jesu-Kristo, ang usa nga gisulayan ni Haring Herodes nga patyon.

Diha sa sunod nga duha ka lawak, imong makita kon sa unsang paagi nakalotan sa mga arkeologo ang mga butang nga nakita sa Cesarea ug giunsa pagtukod ang pantalan. Dayon, sa ikaupat nga lawak, imong makita ang reproduksiyon sa usa sa labing dakong nakaplagan diha sa Cesarea. Kadto mao lamang ang bugtong nailhang sinulat sa Romanhong gobernador sa wala pa dakpa si Jesu-Kristo. Ang sinulat mabasa: “Poncio Pilato, gobernador sa Judea.”

Dinhi usab ning lawaka mao ang duha ka gamayng bronsing sensilyo nga makaiikag kaayo. Ang una (diha sa tuo) dunay sinulat: “Ikaduhang tuig sa kagawasan sa Sion.” Sa ikaduha mao ang mga pulong: “Ikaupat nga tuig sa paglukat sa Sion.” Gihatagag petsa sa mga eskolar kining maong mga sensilyo nga 67 K.P. ug 69 K.P. Ang “kagawasan” nga gihisgotan mao ang yugto sa panahon diin ang mga Hudiyo nga nakulong sa Jerusalem, human nga misibog si Cestius Gallus sa iyang pag-atake sa Romanhong kasundalohan sa tuig 66 K.P.

Kanang pagsibog nakahimo sa Jerusalem sa pagkalagiw. Ang mga tawo nga mituo kang Jesus mikalagiw, siya espisipikong miingon: “Sa dihang inyong makita ang Jerusalem nga pagalikosan sa nagkampong mga kasundalohan, nan inyong masabot nga haduol na ang pagkalaglag niini. Ug unya sila nga anaa sa Judea pakalagiwa ngadto sa kabukiran, ug sila nga anaa sa taliwala kaniya papahawaa, ug sila nga atua sa banika ayaw pagpasudla kaniya.” (Lucas 21:20, 21) Tataw, ang mga magbubuhat niining mga sensilyo sa “kadaogan” walay ideya sa kalaglagan nga naghulat kanila!

Sa tuig 70 K.P., mibalik ang Romanhong kasundalohan, giilog ang Jerusalem, ug gilaglag ang templo. Sumala kang Josephus, sila nakapatay ug kapin sa usa ka milyong mga tawo nga midugok sa siyudad alang sa Paskua. Gisaulog sa Romanhong heneral nga si Tito kini nga kadaogan​—ug ang komplianyo sa iyang igsoong si Dominitian​—nga dunay mga dula diha sa ampiteyatro. Didto 2,500 ka binilanggo gilabog ngadto sa mapintas nga mga mananap, gisunog, o gipatay diha sa mga dula sa gladyador.

Ang sunod nga lawak sa pasundayag dunay estatuwa sa daghag-suso nga diyosa sa pertilidad si Artemis sa Efeso. Mao gihapon kining maong diyosa kansang mga magsisimba nagpagubot sa Efeso sa dihang ang pagwali ni Pablo nakahimo sa daghan sa pagsalikway sa dulumtanang mga pagsimba sa larawan ug sa pagsunod kang Jesu-Kristo.​—Buhat 19:23-41.

Ang displey sa mga tipak sa buak nga mga kolon nagpasundayag sa gisangkaron sa unang-siglong panaw sumala sa gipadayag diha sa Kasulatan. Diha sa usa lamang ka karaang bodega, ang mga tipak sa mga piraso nakit-an gikan sa lagyo kaayong mga lugar sama sa Yugoslavia, Italya, Espanya, ug tingali sa Norte Aprika. Niining lagyo kaayong panaw, masabtan dayon nga ang mga bisita gikan sa layong mga utlanan sa Imperyo sa Roma miadto sa Jerusalem sa Pentekostes 33 K.P. Didto, tingali sila nakadungog sa maayong balita sa ilang kaugalingong pinulongan, nahimong mga magtutuo, ug gibawtismohan. Malagmit, gidala sa pipila ang maayong balita balik sa ilang kaugalingong mga yuta sakay sa mga barko gikan sa Cesarea.​—Buhat, kapitulo 2.

Diha sa sunod nga lawak, usa ka dakong rektanggulog pormang plaka nga nagsuportar sa mga tipak sa ikatulo- o ikaupat-nga-siglong marmol nga tinabla. Kini sa orihinal naglistag 24 ka dibisyon, o mga kurso, sa mga pamilya sa saserdote sa han-ay sa ilang pag-alagad sa templo sa Jerusalem. Kadtong temploha nagpabiling kagun-oban sa ginatos ka katuigan, apan ang mga Hudiyo masaligon nga kini sa ulahi tukoron pag-usab. Sa mga siglo sa ulahi sila nag-ampo gihapon nga ipasig-uli sa Diyos ang saserdotehanong mga kurso sa ilang adlaw. Apan ang templo wala matukod-pag-usab. Gitagna ni Jesus ang kalaglagan niini. Ug sa wala pa kini malaglag, si apostol Pablo, ang Hudiyo ug ang Pariseo niadto, nagpunting nga gipulihan sa Diyos kadtong temploha uban sa usa nga labi pang maayo​—nga dunay labi pang dakong templo, usa ka espirituwal nga templo, nga nag-ilustrar, naglandong, o naghawas lamang sa hinimog-tawong tinukod sa Jerusalem.​—Mateo 23:37–​24:2; Hebreohanon, kapitulo 8, 9.

Sa milabay ang mga siglo ug miabot ug mipanaw ang mga magpupukan, ang kagun-oban sa Cesarea sa kataposan naunlod ilalom sa balas ug dagat. Didto kini naghulat sa modernong mga arkeolohista, kansang mga diskoberiya nakatabang kanato sa pagsabot sa dugang pa bahin sa kinabuhi sa karaang panahon ug bahin sa pipila ka butang nga atong mabasa diha sa Pulong sa Diyos, ang Bibliya.

[Mga Footnote]

[Hulagway sa panid 24]

Tyche, diyosa sa “suwerte” sa Cesarea

[Mga Kapsiyon sa panid 23]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

Courtesy of Natural History Museum sa Los Angeles County

[Mga Kapsiyon sa panid 24]

Aaron Levin

Israel Department of Antiquities and Museums; mga hulagway gikan sa Israel Museum, Jerusalem

Courtesy of the Natural History Museum sa Los Angeles County