Jiowa Emon Kot Mi Foratiu Atipeeu
“Upwe foratiu ren imwen Israel me pwal ren imwen Juta eu atipeeu mi fo.”—JEREMAIA 31:31.
1, 2. (a) Menni achechchem Jises a poputani lon ewe pwinin Nisan 14, 33 C.E.? (b) Me ren alon Jises, menni atipeeu a riri ngeni an malo?
LON EWE pwinin Nisan 14, 33 C.E., Jesus a fori ewe Pasofer fitifengen me noun kkewe 12 aposel. Pokiten an silei pwe iei saingoon an etir le mongo me epwele malo le poun chon koputan, Jises a alamota ewe fansoun pwe epwe awewei chommong mettoch mi lamot ngeni noun kkewe chon kaeo mi pachoch ngeni.—Jon 13:1–17:26.
2 Lon ena fansoun, nge mwirin an tinawu Jutas Iskariot, Jises a poputani ewe eu chok ran mi pin chon Kraist repwe pinini iteiten ier, nge iei Achechchemenien an malo. A iei ussun a mak: “Lupwen ra mommongo, Jises a angei pilawa, iwe, mwirin an eani iotekin efeioch won, a kupi, iwe, mwirin an ngeni ekkewe chon kaeo, a apasa: ‘Ou angei me aea. Ei a wewe ngeni inisi.’ A pwal angei eu kap, iwe, mwirin an eani iotekin kilisou won, a ngeniir, iwe a apasa: ‘Ou un seni, ami meinisin; pun ei a wewe ngeni “chchaai, chchaan ewe atipeeu,” ewe epwe niniilo fan asengesin chommong ren omusomusen tipis.’” (Mattu 26:26-28) Noun Jises kkewe chon kaeo repwe fori achechchemenien an malo fan sufol me tipetekison. Iwe, Jises a kapas ussun eu atipeeu mi riri ngeni an malo. Lon ewe puken Luk, a iteni “ewe atipeeu sefo.”—Luk 22:20.
3. Ikkefa ekkewe kapas eis mi weneiti ewe atipeeu sefo?
3 Meta ewe atipeeu sefo? Ika pwe ina ewe atipeeu sefo, a ita wewe ngeni pwe a wor eu atipeeu minen lom? Mei wor pwal ekkoch atipeeu mi riri ngeni? Mi lamot ekkena kapas eis pun Jises a apasa pwe chchaan ewe atipeeu epwe niniilo “ren omusomusen tipis.” Oukich meinisin sia wesewesen osupwang ren ena sokkun omusomus.—Rom 3:23.
Eu Atipeeu fan iten Eperiam
4. Menni atipeeu lom a alisikich pwe sipwe weweiti ewe atipeeu sefo?
4 Ren ach sipwe tufichin weweiti ewe atipeeu sefo, a lamot ach sipwe liwiniti ewe fansoun arapakan 2,000 ier mwen an Jises angangen afalafal won fonufan. Iei ewe fansoun lupwen Tira me an famili, nge mi kapachelong Epram (Eperiam) me puluwen Epram we Sarai (Sera), ra mwokut seni Ur lon Kaltia ngeni Haran lon Mesopotamia. Ra nonnom ikewe ie tori maloon Tira. Iwe, fan allukun Jiowa, nge lupwen a 75 ierin, Eperiam a feilo pekiloon ewe Chanpupu Iufretis, iwe, a sai notou-oor ngeni ewe fonu Kenan pwe epwe nomfetal lon tento ikewe ie. (Keneses 11:31–12:1, 4, 5; Fofor 7:2-5) Ina ewe ier 1943 B.C.E. Lupwen Eperiam a chuen nonnom lon Haran, iei alon Jiowa ngeni: “Upwe forata eu muu mi lapalap sonuk me upwe efeiochuk me upwe aitochuk; iwe, kopwe eu minen efeioch. Iwe, upwe efeiochu ir mi efeiochuk, me upwe anumamaua ir mi anumamauok, me ekkewe famili meinisin won fonufan repwe wesewesen pwisin efeiochur reom.” Mwirin an Eperiam tolong lon Kenan, Jiowa a pwal apasa pwe “Upwe ngeni mwirimwirum kkewe ei fonu.”—Keneses 12:2, 3, 7.
5. An Jiowa pwon ngeni Eperiam a riri ngeni menni oesini lom lom?
5 Ewe pwon ngeni Eperiam a riri ngeni pwal eu an Jiowa pwon. A enlet pwe ren ena pwon, Eperiam a wiliiti emon mi fokkun lamot lon uruwoon chon fonufan, iwe, a kapachelong lon pwonutaan ewe akkaewin oesini mi makketiu. Mwirin an Atam me If tipis lon Ichen, Jiowa a uwawu an kapwung ngeniir, iwe, lon chok pwal ena atun, a fos ngeni Setan, ewe mi otupu If, ren an apasa pwe “Upwe efisata koum lefilemi me ewe fefin me pwal lefilen mwirimwirum kkewe me mwirimwirin neminnewe. Atewe epwe opunuk won mokurom me kopwe opuni i lon epinipinin pechen.” (Keneses 3:15) An Jiowa atipeeu fan iten Eperiam a pwarata pwe ewe Mwirimwir epwe amoielo angangen Setan epwe pwalo lon tettelin ena semelap.
6. (a) An Jiowa pwon ngeni Eperiam epwe pwonuta ren io? (b) Ifa weween ewe atipeeu ngeni Eperiam?
6 Pokiten an Jiowa pwon a weneiti emon mwirimwir, a lamot ngeni Eperiam an epwe nouni emon at fan iten an epwe tufichin uputiu ewe Mwirimwir. Nge ir me Sera ra chinnapelo, iwe nge, resaamwo nounou. Iwe nge, Jiowa a efeiochur ren an fori eu manaman pwe repwe tufichin nounou, iwe, Sera a nounou emon at itan Aisek me won Eperiam, iwe, ewe pwon fan iten emon mwirimwir a sopwosopwolo ren. (Keneses 17:15-17; 21:1-7) Fite ier mwirin, nge mwirin an sotuni lukuen Eperiam ren an pi ika epwe tipemecheresin eani asor noun we mi achengicheng, Aisek, Jiowa a enniwili an pwon ngeni Eperiam: “Upwe wesewesen efeiochuk me upwe wesewesen achommongalo mwirimwirum kkewe pwe repwe ussun ekkewe fuun lang me ussun ekkewe foun ppi mi nom oroset; iwe, mwirimwirum epwe liapeni asamelapen chon koputan kkewe. Iwe, ren mwirimwirum eingangen fonufan meinisin repwe pwisin efeiochur pokiten om auseling ngeni leuwei.” (Keneses 22:15-18) Fan chommong aramas ra eita ngeni ena pwon mi wawaalo ewe atipeeu fan iten Eperiam, iwe, ewe atipeeu sefo epwap fis mwirin epwe wesewesen ririoch ngeni.
7. Ifa ussun mwirimwirin Eperiam kkewe ra poputa le chommongolo, me met popun ra nonnom lon Isip?
7 Mwirin, Aisek a nouni ruuemon nippwe, Iso me Jekop. Jiowa a filata Jekop pwe epwe semelapen ewe Mwirimwir mi Pwonetiu. (Keneses 28:10-15; Rom 9:10-13) Jekop a nouni 12 at. A ffat pwe ina ewe fansoun an epwe chommongolo mwirimwirin Eperiam kkewe. Lupwen noun Jekop kkewe at ra watteta, me chommong leir ra fen pupulu me nounou, a fis eu lengita, iwe, ir meinisin ra mwokut ngeni Isip, iwe, fan an lang emmwen, noun Jekop we itan Josef a fen ammonlata aaler me mwan. (Keneses 45:5-13; 46:26, 27) Mwirin fitu ier, ewe lengita lon Kenan a kukkunulo. Nge an Jekop famili a nonnom lon Isip. Le poputaan ir wasola, nge mwirin, ra wiliiti chon kichiniwel. Lon 1513 B.C.E., 430 ier mwirin an Eperiam feilo pekiloon ewe Iufretis, Moses a emmwenawu seni Isip mwirimwirin Jekop kkewe, iwe, ra ngaselo seni fotek. (Ekistos 1:8-14; 12:40, 41; Kalesia 3:16, 17) Iwe, lon ena atun, a sokkolo watteen an Jiowa ekieki an we atipeeu fan iten Eperiam.—Ekistos 2:24; 6:2-5.
“Ewe Atipeeu Minen Lom”
8. Met Jiowa a foratiu ren mwirimwirin Jekop kkewe me Sainai, me met lamoten ena fan iten ewe atipeeu ngeni Eperiam?
8 Lupwen Jekop me noun kkewe mwan ra mwokut ngeni Isip, ir eu watteen famili, nge lupwen mwirimwirir kkewe ra lo seni Isip, ir eu mwich mi lapalap a wor fitu einang mi fokkun chocho lon. (Ekistos 1:5-7; 12:37, 38) Mwen an Jiowa atolonger lon Kenan, a akkom emmwen ngeniir le oor tori eu chuuk itan Horep (are, Sainai) lon Arepia. Me ikewe ie, a fori eu atipeeu ngeniir. Mwirin, a iteni “ewe atipeeu lom” lupwen a fisita “ewe atipeeu sefo.” (2 Korint 3:14) Ren ewe atipeeu lom, Jiowa a awora liosun pwonutaan an we atipeeu fan iten Eperiam.
9. (a) Ikkefa ekkewe ruanu mettoch Jiowa a pwonei ren an foratiu ewe atipeeu ngeni Eperiam? (b) Pwal met sokkun apilukuluk an Jiowa atipeeu ngeni Israel a suuki, me epwe longolong won met?
9 Jiowa a awewei ngeni Israel masouen ena atipeeu: “Ika oupwe wesewesen alleasochisi leuwei me apwonueta ai atipeeu, iwe, oupwe enletin wiliiti nei kkewe aramas mi sokkolo aucheaan me lein aramas meinisin, pun unusen fonufan a nom fan nemeniei. Iwe, ami oupwe wiliiti eu muun samol fel me eu muu mi pin fan itei.” (Ekistos 19:5, 6) Jiowa a fen pwonei pwe mwirimwirin Eperiam kkewe repwe (1) wiliiti eu muu mi lap, (2) akkufu chon koputer kkewe, (3) fonueni ewe fonu Kenan, me (4) wiliiti eu minen efeioch ngeni muu meinisin. Lon ena atun a pwarata pwe pwisin ir repwe tufichin alemwiri ekkena feioch ren ar wiliiti noun kkewe aramas mi sokkolo aucheaar, weween, Israel, me “eu muun samol fel me eu muu mi pin,” ika repwe alleasochisi an kkewe alluk. Ekkewe chon Israel ra ita nguuri ar repwe kapachelong lon ena atipeeu? Fan ar tipeeufengen ra apasa pwe “Mettoch meinisin Jiowa a apasa sia mochen fori.”—Ekistos 19:8.
10. Ifa ussun Jiowa a akkota chon Israel pwe repwe wiliiti eu muu me met a ekiekin kuna senir?
10 Ina minne, Jiowa a akkota chon Israel pwe repwe wiliiti eu muu. A ngeniir fitu alluk fan iten lamalam me nonnomur. A pwal awora eu imwen fel mangaku (nge mwirin, eu imwen fel lon Jerusalem) me eu mwichen samol fel fan iten angang mi fel lon ewe imwen fel mangaku. Ar apwonueta ewe atipeeu a wewe ngeni ar alleasochisi an Jiowa kkewe alluk, me akkaewin, ar fel ngeni i chok. Iei akkaewin me lein ewe Alluk Engol, ewe mi wiliiti longolongun ekkewe lusun alluk: “Ngang Jiowa ami Kot, ewe mi emmwenikemiewu seni fonuen Isip, seni imwen chon kichiniwel. Esap nom remi pwal fitemon kot mi sape ngeni won mesei.”—Ekistos 20:2, 3.
Ekkewe Feioch seni ewe Allukun fan iten Eu Atipeeu
11, 12. Ifa ussun ekkewe pwon lon ewe atipeeu lom ra pwonuta fan iten Israel?
11 Ekkewe pwon lon ewe Alluk fan iten eu atipeeu ra pwonuta ngeni Israel? Israel a ita wiliiti “eu muu mi fel”? Pokiten ir mwirimwirin Atam, ekkewe chon Israel, ir chon tipis. (Rom 5:12) Iwe nge, fan ewe Alluk, a wor asor fan iten omusomusen ar kkewe tipis. Iei alon Jiowa ussun ekkewe asor lon ewe Ranin Omusomusen Tipis mi fis fan eu iteiten ier: “Lon ei ran epwe wor omusomus fan itemi pwe oupwe wiliiti aramas limoch. Oupwe limochulo seni ami kkewe tipis meinisin mwen mesen Jiowa.” (Lifitikos 16:30) Ina popun, lupwen Israel a tuppwol, a eu muu mi pin, a limoch fan iten angangen Jiowa. Nge limochur a longolong won ar akkalleasochisi ewe Alluk me ar foffori ekkewe asor fansoun meinisin.
12 Israel a ita wiliiti “eu muun samol fel”? Seni le poputaan, a wewe ngeni eu muu, me Jiowa ewe King mi nemenem won seni lang. (Aisea 33:22) Pwal eu, lon ewe Alluk fan iten eu atipeeu, a wor eu kokkot fan iten an aramas nemenem lon ewe wis king, ina minne, ekkewe king mi nemenem lon Jerusalem mwirin ra tupuni Jiowa. (Tuteronomi 17:14-18) Nge Israel eu ita muun samol fel? Iwe, a wor eu mwichen samol mi fori angang mi fel lon ewe imwen fel mangaku. Ewe imwen fel mangaku (nge mwirin, ewe imwen fel), iei leenien ewe fel mi unusen limoch fan iten chon Israel me pwal chon Jentail. Me ina ewe eu chok muu chon fonufan repwe tufichin kaeo poraus mi enlet seni. (2 Kronika 6:32, 33; Rom 3:1, 2) Meinisin chon Israel mi tuppwol, nge esap chok ekkewe samol fel lon einangen Lifai, ir “chon pwarata” fan iten Jiowa. Israel a wewe ngeni noun Jiowa “chon angang,” me a foruta pwe epwe ‘mwareiti itan.’ (Aisea 43:10, 21) Chommong chon ekis mi tipetekison ra kuna manamanen Jiowa fan iten noun kkewe aramas me ra pacheri ewe fel mi enlet. (Josua 2:9-13) Nge eu chok einang a wesewesen angang lon ewe wis samol fel mi kepit.
Chon Wiliilo lon Israel
13, 14. (a) Pwata sia tongeni apasa pwe chon wiliilo rese kapachelong lon ewe Alluk fan iten eu atipeeu? (b) Ifa ussun chon wiliilo ra nom fan ewe Alluk fan iten eu atipeeu?
13 Mei fet ekkena chon wiliilo? Lupwen Jiowa a foratiu an we atipeeu, Israel chok a kapachelong, nge esap pwal “ewe mwichen chon ekis mi chommong,” inaamwo ika ra nonnom rer. (Ekistos 12:38; 19:3, 7, 8) Ese kapachelong nour kkewe mwennau lupwen a allea liwinin ewe moon kepich fan iten mwennoun Israel. (Numperis 3:44-51) Fite, fite ier mwirin, lupwen ewe fonu Kenan a kiafesen lefilen ekkewe einangen Israel, esor wisen ekkewe chon ekis mi wiliilo. (Keneses 12:7; Josua 13:1-14) Met popun? Pun chon wiliilo rese kapachelong lon ewe Alluk fan iten eu atipeeu. Nge ekkewe re ekis mi wiliilo ra sirkumsais pwe repwe alleasochisi ewe Alluk. Ra apwonueta minne a apasa, me ra kuna feioch seni met a awora. Chon wiliilo fengen me chon Israel ra nom fan ewe Alluk fan iten eu atipeeu.—Ekistos 12:48, 49; Numperis 15:14-16; Rom 3:19.
14 Awewe chok, ika emon chon wiliilo epwe nnielo emon pokiten eu aksiten, epwe tongeni suuri eu telinimwen op. (Numperis 35:15, 22-25; Josua 20:9) Lon ewe Ranin Omusomusen Tipis, a wor eu asor “fan iten unusen ewe mwichen Israel.” Pokiten ir chon ena mwich, chon wiliilo ra fiti kokkotun ena ran me ena asor a pwal weneitir. (Lifitikos 16:7-10, 15, 17, 29; Tuteronomi 23:7, 8) Chon wiliilo ra kon fitipach ngeni Israel fan ewe Alluk pwe iwe lon Pentecos 33 C.E., lupwen a poputa nounoun ewe aefochun ‘kkien ewe muu’ fan iten chon Jus, chon wiliilo ra pwal kuna feioch seni. Ina minne, “Nikolaus, emon chon wiliilo seni Antiok,” a wiliiti emon chon Kraist me i emon lein “ekkewe fuumon mwan mi lipwakoch,” nge ir mi seikita pwe repwe wisen tumunu met a lamot ngeni ewe mwichefel lon Jerusalem.—Mattu 16:19; Fofor 2:5-10; 6:3-6; 8:26-39.
Jiowa a Efeiochu Mwirimwirin Eperiam
15, 16. Ifa ussun an Jiowa atipeeu ngeni Eperiam a pwonuta fan ewe Alluk fan iten eu atipeeu?
15 Lupwen mwirimwirin Eperiam kkewe ra kokkotochulo lon eu muu fan ewe Alluk, Jiowa a efeiochur me ren an pwon ngeni ena semelap. Lon 1473 B.C.E., siwilin Moses we, Josua, a emmwenalong lon Kenan Israel. Lupwen a kiafesen ena fonu lein ekkewe einang, ina pwonutaan an Jiowa pwon pwe epwe ngeni mwirimwirin Israel kkewe ena fonu. Lupwen Israel a tuppwol, Jiowa a apwonueta an we pwon pwe epwe alisir le akkufu chon koputer. A akkaewin enlet ena atun nemenien King Tafit. Lupwen a tori fansoun noun Tafit we, Solomon, ewe aulungatin kinikin lon ewe atipeeu ngeni Eperiam a pwonuta. “Juta me Israel ra mmen chommong, ussun ekkewe foun ppi mi nom orosset ren chommongur, iwe, ra mommongo me ukkun me pwapwafengen.”—1 King 4:20.
16 Iwe nge, ifa ussun ekkewe muu repwe pwisin efeiochur ren Israel, mwirimwirin Eperiam we? Ussun a fen affatetiu, Israel an Jiowa mwichen aramas mi sokkolo aucheaar, me a tupuni i lein ekkewe muu. Ekis mwen an Israel tolong lon Kenan, Moses a apasa: “Oupwe pwapwa, ami kkana muu, ren noun kkewe aramas.” (Tuteronomi 32:43) Chommong chon ekis ra nguuri alon na. “Eu mwichen chon ekis mi chocho” a fen fitawu Israel seni Isip, a kuna manamanen Jiowa lon ewe fonu poon, me a rong an Moses kokko pwe repwe chengel. (Ekistos 12:37, 38) Mwirin, ewe fin Moap Rut a puluweni ewe re Israel Poas me neminnewe a wiliiti emon lein inelapen ewe Messaia. (Rut 4:13-22) Ewe re Kein Jehonatap me mwirimwirin kkewe me ewe re Itiopia Epet-melek ra pwisin aitochur ren ar kamwochunnuk won alluk mi pwung lupwen chommong chon Israel rese tuppwol. (2 King 10:15-17; Jeremaia 35:1-19; 38:7-13) Fan muun Persia, chommong chon ekis ra wiliilo me ra fiti Israel le maun ngeni chon koputan kkewe.—Ester 8:17, footnote.
A Lamot An epwe Wor Eu Atipeeu Sefo
17. (a) Pwata Jiowa a likitalo ewe muun ennefen me ewe muun oor lon Israel? (b) Met a efisata unusen poutuloon ekkewe chon Jus?
17 Iwe nge, ren an epwe unusen pwonuta ngeniir an Kot pwon, an Kot we muu mi sokkolo aucheaan epwe tuppwol. Nge ese ina ussun. A enlet pwe a wor chon Israel mi watte ar luku. (Ipru 11:32–12:1) Iwe nge, fan chommong ewe muu a rikiti ekkewe koten lukun pwe a aneanei an epwe pisekisekilo rer. (Jeremaia 34:8-16; 44:15-18) Aramas ra amwaalli ewe Alluk are ra chok tunalo. (Nehemia 5:1-5; Aisea 59:2-8; Malakai 1:12-14) Mwirin maloon Solomon, Israel a kinifesen lon ruu muu, eu a nom ennefen me eu a nom oor. Lupwen ewe muun ennefen a unusen ngauolo, Jiowa a apasa: “Pokiten ka fen pwisin puratiu silelap, upwe pwal aukatiu om angang ngeniei lon ewe wis samol fel.” (Hosea 4:6) Ewe muun oor a pwal kuna apwung mi chou pokiten an ese apwonueta ewe atipeeu. (Jeremaia 5:29-31) Lupwen chon Jus rese luku pwe Jises ewe Messaia, Jiowa a poutiirelo. (Fofor 3:13-15; Rom 9:31–10:4) Iwe mwirin, Jiowa a forata eu kokkot mi fo ren an epwe unusen apwonuta ewe atipeeu ngeni Eperiam.—Rom 3:20.
18, 19. Ifa ewe kokkot mi fo Jiowa a forata pwe epwe unusen pwonuta ewe atipeeu ngeni Eperiam?
18 Ena kokkot mi fo, ina ewe atipeeu sefo. Jiowa a oesini ena ren alon ei: “‘Nengeni! Ekkewe ran repwe war,’ iei alon Jiowa, ‘iwe, upwe foratiu ren imwen Israel me pwal imwen Juta eu atipeeu sefo’ . . . ‘Iei ewe atipeeu upwe foratiu ren imwen Israel mwirin ekkena ran,’ nge iei alon Jiowa. ‘Upwe isenalong lon ir ai alluk, me upwe makkeilong lon letiper. Iwe, upwe wiliiti ar Kot, me repwe wiliiti nei aramas.’”—Jeremaia 31:31-33.
19 Iei ewe atipeeu sefo Jises a kapas ussun lon Nisan 14, 33 C.E. Lon ena fansoun, a pwarata pwe ewe atipeeu mi pwonetiu me lom epwele forutiu lefilen noun kkewe chon kaeo me Jiowa, nge Jises epwe wisen chon affor lon. (1 Korint 11:25; 1 Timoti 2:5; Ipru 12:24) Ren ena atipeeu sefo, an Jiowa pwon ngeni Eperiam epwe pwonuta lon ling mi lap seni lom me aucheaan epwe nomottam seni lom, ussun sipwele kuna lon ena eu lesen mwirin ei.
En mi Tongeni Awewei?
◻ Met Jiowa a pwonei lon ewe atipeeu ngeni Eperiam?
◻ Ifa ussun Jiowa a akkota pwe epwe pwonuta ngeni chon Israel an we atipeeu ngeni Eperiam?
◻ Ifa ussun chon wiliilo ra feioch seni ewe atipeeu lom?
◻ Pwata a lamot an epwe wor eu atipeeu sefo?
[Sasing lón pekin taropwe 17]
Ren ewe Alluk fan iten eu atipeeu, Jiowa a awora liosun pwonutaan an we atipeeu ngeni Eperiam