Tumunu Pwe Ete Nom Reom Nafanfauen Luku
“Oupwe chok tumunukemi, pwii kena, pwe esap wor ren emon leimi letipingau o lukulukumang mi epwe oturukemi seni ewe Kot mi manau.”—IPRU 3:12.
1. Menni an Paul kkewe poraus mi amairu ngeni ekkewe Chon Ipru Chon Kraist epwe och ach sipwe ekieki ussun?
AIFA me aniuokkusun ach ekieki—ussun aramas mi fen ririoch ngeni Jiowa ar repwe tongeni amaaraata “letipingau” me ‘tur seni ewe Kot mi manau’! Me ifa eu minen ourour! Ekkeei kapas seni ewe aposel Paul ra weneiti, esap ekkewe rese luku, nge ekkewe aramas mi fen fangelo manauer ngeni Jiowa pokiten ar luku asorun an Jises Kraist we moon kepichilo.
2. Ikkefa ekkewe kapas eis sipwe ekieki ussun?
2 Epwe ifa ussun emon mi fen manaueni eu manau mi feioch lon pekin ngun epwe tongeni wiliiti emon mi “letipingau o lukulukumang”? Iwe, ifa ussun emon mi fen neni tongen me chenin Kot epwe tongeni kkul seni i? Nge ei mettoch epwe ita tongeni fis ngenikich? A fokkun lamot ach sipwe ekieki ussun ekkeei mettoch, me kutta ewe popun a kawor ei ourour.—1 Korint 10:11.
Pwata Mi Lamot Ei Fon Mi Pochokkul?
3. Awewei ekkewe lapalap a kku manauen Chon Kraist lom mi nonnom lon me lukun Jerusalem.
3 A ussun ita Paul a makkeei noun we taropwe ngeni Chon Ipru Chon Kraist lon Jutia lon 61 C.E. Emon sou uruwo a apasa pwe ina ewe fansoun lupwen “esor kinamwe are lukulukoch fan iten aramas mi ammafel me wenechar, lon telinimwen Jerusalem are pwal mwo nge lon unusen Jutia.” Ina eu fansoun mi ur ren ffofforingau me ffofforun akkachofesa, pokiten nonnomun ewe mwichen sounfiuen Rom mi eriaffou aramas, me ekkewe Chon Jus mi u ngeni Rom, pwal ffofforingauen ekkewe chon sola mi sossola lon ewe fansoun osukosuk. Ekkeei mettoch meinisin a aweiresi manauen ekkewe Chon Kraist mi achocho ngeni ar resap angolong lon ekkena sokkun mettoch. (1 Timoti 2:1, 2) Ren enletin, pokiten rese mochen pekini eu pekin, aramas ra ekieki pwe rese eoreni ar repwe nonnom lein aramas, pwal mwo nge ir chon amwokutu aramas le u ngeni nemenem. Fan chommong ekkewe Chon Kraist ra kuna riaffou mwaal, me ra osukosuk pokiten an aramas solani pisekir.—Ipru 10:32-34.
4. Ekkewe Chon Ipru Chon Kraist ra kuna met sokkun sossot lon pekin lamalam?
4 Chon Ipru Chon Kraist ra pwal kuna sossot watte lon pekin lamalam. Achochoon noun Jises kkewe chon kaeo mi tuppwol me chommongeloon ewe mwichefelin Chon Kraist a efisata an Chon Jus lolowoitiir me songeitiir—lape ngeni ekkewe sou emmwen lon ar lamalam. Ra ffori mettoch meinisin pwe repwe aosukosuka me eriaffou ekkewe chon tapwelo mwirin Jises.a (Fofor 6:8-14; 21:27-30; 23:12, 13; 24:1-9) Inaamwo ika ekkoch Chon Kraist rese kuna riaffou mwaal, ekkewe Chon Jus ra oputeer me esiiteer. Ra oputa ewe lamalamen Kraist pokiten a keran poputa me ese lingemwarar ussun ewe lamalamen Jus, esor ar imwen fel, esor ar mwichen samol fel, esor ar fansoun apwapwa, esor ar kokkotun asor, me metakkan. Pwal mwo nge ar sou emmwen, Jises, a nniniilo ussun emon chon atai alluk. Epwe lamot an epwe wor ren ekkewe Chon Kraist luku, pwora, me likiitu ika ra mochen apwonueta alon ar lamalam.
5. Met popun a lamot ngeni ekkewe Chon Kraist lon Jutia ar repwe nennelo lon pekin ngun?
5 Lap seni meinisin, ekkewe Chon Ipru Chon Kraist lon Jutia ra manau lon eu fansoun mi lamot lon uruwoon ena muu. Chommong mettoch ar Samol, Jises Kraist, a apasa epwe esissinata sopwoloon an ekkewe Chon Jus otot, ra fen fisita. Ewe sopwoloon a arapoto. Pwe repwe manau, a lamot ngeni ekkewe Chon Kraist ar repwe nennelo lon pekin ngun me mmonleta ngeni ar repwe ‘suta won chukuchukuta.’ (Mattu 24:6, 15, 16) Epwe nom rer luku me achocho lon pekin ngun mi lamot pwe repwe muttir mwokutukut, ussun Jises a fen apasa? A ussun ita mei wor tipemwaramwar.
6. Met a fokkun lamot ngeni ekkewe Chon Kraist lon Jutia?
6 Lon ekkewe engol ier a fen lo mwen kataloon ewe Chon Jus otot, a ffataffatoch pwe ekkewe Chon Ipru Chon Kraist ra kuna sossot watte seni lon me lukun ewe mwichefel. A lamot ngeniir och minen apochokkul. Nge a pwal lamot ngeniir fon me emmwen pwe epwe alisiir le miritiiti pwe ra fen filioch lon ewe aal ra aaleni me ar riaffou me likiitu esap lamot mwaal. Sia pwapwa pwe, Paul a achocho le alisiir.
7. Met popun sipwe ekieki ussun minne Paul a makkei ngeni ekkewe Chon Ipru Chon Kraist?
7 Met Paul a mak ngeni ekkewe Chon Ipru Chon Kraist epwe ita fokkun lamot ngenikich. Pwata? Pokiten sia manau lon eu fansoun mi lollo ngeni ar fansoun. Iteiten ran sia meefi osukosuken ei fonufan fan nemenien Setan. (1 Jon 5:19) An Jises me an ekkewe aposel oesini ussun ekkewe ranin sopwoloon me “sopolon ei fansoun” a fen pwonuta iei. (Mattu 24:3-14; 2 Timoti 3:1-5; 2 Piter 3:3, 4; Pwarata 6:1-8) Lap seni meinisin, a lamot ach sipwe nennelo lon pekin ngun pwe sipwe “ngaselo seni ekkewe mettoch meinisin mi epwe fis.”—Luk 21:36.
Emon Mi Lap Seni Moses
8. Ren an apasa met a mak lon Ipru 3:1, Paul a pese ngeni chienen kkewe Chon Kraist ar repwe ffori met?
8 Ren an uwau eu mettoch mi fokkun lamot, Paul a makkeei: “Ekiekifichi usun ewe Chon Kuno o Samol Fel Lapalap, atewe sia fen pwarata usun, iei i Jises.” (Ipru 3:1) Ach “ekiekifichi” a wewe ngeni ach “ffataffaten kuna . . . , unusen weweiti, atolaochu.” (Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words) Iwe, Paul a pese ngeni chienan kkewe chon luku ar repwe unusen achocho ngeni afanniochun wisen Jises lon ar luku me amanau. Ar fori ei mettoch epwe apochokkulata ar filata le uppos lon ar luku. Iwe, ifa wisen Jises, me pwata sipwe “ekiekifichi” i?
9. Pwata Paul a apasa pwe Jises a ussun emon “aposel” me “samol fel mi lapalap”?
9 Me ren Paul ekkewe kapas “aposel” me “samol fel mi lapalap” ra weneiti Jises. Emon “aposel” a wewe ngeni emon mi titiilo me ikei ie a weneiti an Kot minen porausfengen me aramas. Emon “samol fel mi lapalap” a wewe ngeni ewe minen ach sipwe arap ngeni Kot. Ekkeei ruu minen alillis a lamot ngeni fel mi enlet, me a weneiti Jises ekkeei ruu mettoch. I ewe emon mi titiilo seni lang pwe epwe asukula aramas ewe enlet ussun Kot. (Jon 1:18; 3:16; 14:6) Jises a pwal kefilita pwe epwe wiseni ewe wis Samol Fel mi Lapalap ren ewe kokkot fan iten omusomusen tipis lon an Jiowa imwen fel lon pekin ngun. (Ipru 4:14, 15; 1 Jon 2:1, 2) Ika sipwe unusen afanni ekkewe feioch epwe toto rech seni Jises, epwe nom rech ewe pwora me pochokkul le uppos lon ewe luku.
10. (a) Ifa ussun Paul a alisi ekkewe Chon Ipru Chon Kraist ar repwe miritiiti ochchun ewe Lamalamen Kraist seni Lamalamen Jus? (b) Me ren Paul menni poraus mi enlet epwe annetata an poraus?
10 Ren an epwe menlapei aucheaan an Chon Kraist luku, Paul a alollofengenni Jises me Moses, ewe emon ekkewe Chon Jus ra luku pwe i ewe soufos mi lap me lein aramaser kkewe. Ika ekkewe Chon Ipru Chon Kraist repwe tongeni unusen miritiiti lon letiper pwe Jises mi lap seni Moses, esap wor popun ar tipemwaramwareiti pwe ewe lamalamen Kraist a lap seni lamalamen Jus. Paul a pwarata pwe inaamwo ika mi fich ngeni Moses an epwe tumunu an Kot we “imw”—ewe muu, are mwichefelin Israel—i emon chok chon mas mi tuppwol, are chon angang. (Numperis 12:7) Nge, Jises ewe Nau, mastaan ewe imw. (1 Korint 11:3; Ipru 3:2, 3, 5) Ren an epwe apochokkula met a fen apasa, Paul a makkeei ei poraus mi enlet: “Pun ren im meinisin mi wor chon auta, nge ewe mi auta mettoch meinisin, iei i Kot.” (Ipru 3:4) Esor emon epwe anini ngeni ewe poraus pwe Kot a lap seni meinisin, pun i ewe Chon Aueta, are Chon Fforutaan, mettoch meinisin. Iwe, popun pun Jises chiechien Kot chon angang, weween pwe i mi lap seni meinisin a fen ffor, kapachelong Moses.—An Salomon Fos 8:30; Kolose 1:15-17.
11, 12. Paul a pese ngeni ekkewe Chon Ipru Chon Kraist ar repwe amwochu met, “uppos tori sopwolon,” me ifa ussun sipwe tongeni apwonueta an fon?
11 Enlet, a tori ekkewe Chon Ipru Chon Kraist eu wis mi tekia. Paul a achema ngeniir pwe ir chienan lon “kokoon lang,” eu wis repwe aucheaani lap seni meinisin ekkewe wis repwe wiseni me ren ewe otot an Chon Jus. (Ipru 3:1) Alon Paul epwe ita achungu letipen ekkewe Chon Kraist mi kepit me efisi ar repwe meefi kilisou pwe mi suuk ngeniir eu minefoon alemwir nge resap chuen lolileniesini ar fangelo eorenien ar lewo. (Filipai 3:8) Ren an pese ngeniir ar repwe amwochu wiser mi auchea me resap alamotongaua chok, Paul a apasa: “Kraist mi tuppwel lon imwen Kot usun chok noun we at. Iwe, imwan we, iei kich, are sipwe akamwochu ach apilukuluk allim sia pwapwaesini o sikasini.”—Ipru 3:6.
12 Ewer, ika ekkewe Chon Ipru Chon Kraist repwe manau fansoun warotoon sopwoloon an Chon Jus we otot, a lamot ar repwe akkamwochu ar apilukuluk seni Kot, “uppos tori sopwolon.” Sipwe ffori ussun we chok ikenai ika sia mochen manau le muchuloon ei otot. (Mattu 24:13) Sise mochen mut ngeni osukosuken manau, an aramas rese mochen auseling, are pwisin ach apwangapwang ar repwe ataielo ach luku won an Kot kkewe pwon. (Luk 21:16-19) Ren ach sipwe apochokulakicheta, sipwe auselingoch ngeni pwal ekkoch an Paul kapas.
“Ousap Aporoingaualo Letipemi”
13. Ifa ewe kapasen ourour Paul a awora, me ifa ussun a awewei Kol Fel 95?
13 Mwirin an poraus won wisen ekkewe Chon Ipru Chon Kraist mi auchea, Paul a ourourer: “Usun chok ewe Ngun mi Fel a apasa, ‘Ikenai, are oupwe rong leuwan, ousap aporoingaualo letipemi usun chok lon ewe fansoun alleasolap, lon ewe ranin sosot lon ewe fonu-pon.’” (Ipru 3:7, 8) Paul a aloni alon Kol Fel 95, ina popun a tongeni apasa pwe “ewe ngun mi fel a apasa.”b (Kol Fel 95:7, 8; Ekistos 17:1-7) Ewe Paipel a pop seni Kot me ren an ngun mi fel.—2 Timoti 3:16.
14. Met meefien ekkewe Chon Israel ussun minne Jiowa a fen ffori fan iter, me pwata?
14 Mwirin ar ngaselo seni fotek lon Isip, ekkewe Chon Israel ra itochulo lupwen Jiowa a fori eu atipeeu ngeniir. (Ekistos 19:4, 5; 24:7, 8) Iwe nge, lape ngeniir rese pwarata kilisou fan iten met Kot a fen ffori fan iter, nge ra poputa sefal le u ngeni i. (Numperis 13:25–14:10) Epwe ifa ussun ena mettoch a tongeni fisita? Paul a ekilapei ewe popun: ren poroingauen letiper. Nge ifa ussun ekkewe letip mi fen och me auseling ngeni Kapasen Kot epwe poroingauelo? Me met sipwe fori pwe esap fis ngenikich?
15. (a) Epwe ifa ussun aramas ra fen rong ‘leuwen Kot,’ lom me ikenai? (b) Menni kapas eis sipwe eisinikich ussun ‘leuwen Kot’?
15 Paul a poputaani an kapasen ourour ren an apasa “are oupwe rong leuwan.” Kot a fos ngeni noun kkewe aramas ren Moses me pwal ekkoch soufos. Mwirin, Jiowa a fos ngeniir ren Noun we, Jises Kraist. (Ipru 1:1, 2) Ikenai, a nom rech unusen an Kot we Kapas, ewe Paipel mi Pin. A pwal nom rech “ewe chon angang mi tuppwel me tipatchem,” ewe Jises a awisa ngeni wiser, wisen awora lon pekin ngun “aner mongo fansoun meinisin.” (Mattu 24:45-47) Iwe, Kot mi chuen foffos. Nge sia auseling? Awewe chok, met sipwe ffori lupwen sia rong och fon ussun ufach me foutach are filiach lon pekin kunou me kol? Sia “auseling,” weween, nennengeni me alleasochisi minne sia rongorong? Ika sia eorenalo ach sou kunetipingen ussun tipisich are mangaueiti ewe fon, epwe tongeni torikich ewe feiengauen aporoingaua letipach.
16. Ifa ussun letipach epwe tongeni poroingauelo?
16 Letipach epwe pwal tongeni poroingauelo ika sia silei ffori minne mi pwung nge sise ffori. (Jemes 4:17) Ikaamwo mettoch meinisin Jiowa a fen ffori fan iten ekkewe Chon Israel, ra lukulukummang, u ngeni Moses, filata ar repwe luku ewe poraus mi ngau ussun Kenan, me rese mochen tolong lon ewe Fonu Mi Pwon. (Numperis 14:1-4) Ina popun Jiowa a filata pwe repwe nonnom lon ewe fonupoon ukuukun 40 ier—ukuukun ttamen ewe fansoun pwe ekkewe mi lukulukummang lon ena tappin repwe malo. Ren an song ngeniir, Kot a apasa: “‘Fansoun meinisin letiper mi chok mwalilo; rese mo sinei ai kewe al.’ Iwe, ua akapwon ren ai song, ‘Resap mo tolong lon leenien ai asoso.’” (Ipru 3:9-11) Sia kuna eu lesen fan itach ikei ie?
Eu Lesen Fan Itach
17. Inaamwo ika ekkewe Chon Israel ra kuna ffofforun Jiowa mi amwarar me rong an kkewe kapas, pwata ra lukulukummang?
17 Ewe tappin Chon Israel mi towu seni Isip ra kuna ren pwisin meser me rong ren pwisin selinger ekkewe ffoffor mi lap me ekkewe kapasen Jiowa. Nge, rese mwo luku pwe Kot epwe tongeni emmweniochurelong lon ewe Fonu Mi Pwon. Pwata? “Rese mo sinei ai kewe al,” alon Jiowa. Ra fen silei met Jiowa a fen apasa me ffori, nge resaamwo lukuluk lon an tufichin tumunuur. Ra kon osukosuk ren minne ra mochen me ar kkewe osupwang pwe rese ekieki ussun aalen Kot me an kokkot. Ewer, ra lukulukummang ren an we pwon.
18. Me ren Paul, met sokkun ffoffor epwe uwaani “letipingau o lukulukumang”?
18 Ekkeei kapas ngeni ekkewe Chon Ipru mi pwal weneitikich ikenai: “Oupwe chok tumunukemi, pwii kena, pwe esap wor ren emon leimi letipingau o lukulukumang mi epwe oturukemitiu seni ewe Kot mi manau.” (Ipru 3:12) Paul a titchiki ewe poraus ren an pwarata pwe “letipingau o lukulukumang” epwe efisata an epwe “oturukemitiu seni ewe Kot mi manau.” Le poputaan ei taropwe, a fos ussun ‘pase seni’ pokiten an aramas rese auselingoch. (Ipru 2:1) Iwe nge, ewe kapasen Kriik mi affouni “pase seni” a wewe ngeni “uta lukun” me a weneiti ewe kapas “riki seni.” A wewe ngeni an emom wesewesen u ngeni, okullu, me towu seni, me mi fiti oput.
19. Ifa ussun sipwe tongeni feiengau ika sisap auseling ngeni emmwen? Awewei mwo.
19 Iwe, weween pwe ika sia eorenalo ach sisap “rong leuwan,” me tunalo fon seni Kapasen Jiowa me ewe mwich mi tuppwol, ekiselo chok, letipach epwe tipeforea, poroingaualo. Awewe chok, eli ruuemon resaamwo pupulu ra ekis tipis pokiten rese tongeni nemeni meefier. Nge ika ra chok amonungaua ewe osukosuk? Epwe tongeni tumunur seni ar liwiniiti met ra fen ffori, are epwe chok amecheresi ar repwe fforsefalli? Ussun we chok, lupwen ewe mwichen chon angang a awora emmwen ussun ach sipwe filiochu ekkewe kol sipwe auseling ngeni are menni kunou sipwe fiti, me metakkan, sia nguuri ren kilisou me apwonueta ika mi fich ngenikich? Paul a peseikich ach ‘sisap ukutiu seni ach mwichfengen.’ (Ipru 10:24, 25) Nge inaamwo kaworen ei emmwen, nge ekkoch ra chok alamotongaua ekkewe mwich an Chon Kraist. Ra kan meefi pwe esor lamoten ar repwe tunalo ar fiti ekkoch are meinisin ekkewe mwich.
20. Pwata a fokkun lamot ach sipwe auselingoch ngeni emmwen seni Paipel?
20 Ika sise auselingoch ngeni “leuwen” Jiowa, mi ffattaffatoch lon ewe Paipel me ekkewe puken aweween Paipel, lo, lo, lo, sipwe poputa le “oturukichetiu seni ewe Kot mi manau.” Ach tunalo ach akkauseling ngeni emmwen epwe tongeni wiliiti ach alamotongaua, esiita, me u ngeni ewe emmwen. Ika sise aier seni, epwe tongeni uwaani “letipingau o lukulukumang,” me fan chommong ach pochokkulsefallilo epwe fokkun weires. (Alollo Efisus 4:19.) Jeremia a makkeei: “Letipen aramas a fokkun atuputup lap seni mettoch meinisin, a unusen ingau. Io a tongeni weweiti?” (Jeremaia 17:9) Iei popun, Paul a pese ngeni chienan kkewe Chon Ipru chon luku: “Nge oupwe fonoufengennikemi iteiten ran, lon ei fansoun mi iteni ‘Ikenai,’ pwe emon leimi esap poroingauelo ren otupotupun tipis.”—Ipru 3:13.
21. Sipwe achocho ngeni met, me ikkefa ach kkewe apilukuluk?
21 A ifa me watteen ach pwapwa pwe Jiowa a chuen foffos ngenikich ikenai, ren an Kapas me an mwicheich! Sia kilisou pwe “ewe chon angang mi tuppwol me tipatchem” a sopweilo le alisikich pwe sipwe “akamwochu-nukucharei popun ach luku tori le sopolon.” (Ipru 3:14) Iei ewe fansoun mi fich ngenikich ach sipwe polueni an Kot tong me an emmwen. Ika sipwe ffori ina ussun, sipwe pwal tongeni pwapwaesini pwal eu pwon mi amwarar seni Jiowa—ren ach sipwe ‘tolong lon’ an we leenien asoso. (Ipru 4:3, 10) Ina ewe poraus Paul a fos ussun mwirin ngeni ekkewe Chon Ipru Chon Kraist, me ina pwal ewe mettoch sipwe kaeo ussun mwirin.
[Footnote]
a Josephus a repotei pwe ekiselo chok mwirin maloon Festus, Ananus (Ananaias) seni ewe lamalamen ekkewe Satusi a wiliiti emon samol fel mi lapalap. A uwealong pwiin Jises, itan Jemes, me ekkewe ekkoch chon kaeo ngeni ewe Sanhedrin pwe repwe kapwungun malo me monei ngenir fau.
b Paul a mak seni ewe Greek Septuagint, mi chiyakuni ekkewe kapasen Ipru “Meribah” me “Massah” ngeni “anini” me “sotuni”. Nengeni pekin taropwe 350 me 379 lon Volume 2 Insight on the Scriptures, fforien ewe Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
Kopwe Tongeni Awewei?
◻ Pwata Paul a makkeei fon mi pochokkul ngeni ekkewe Chon Ipru Chon Kraist?
◻ Ifa ussun Paul a alisi ekkewe Chon Ipru Chon Kraist ar repwe miritiiti pwe a nom rer mettoch mi murinno lap seni manauer fan nemenemen ewe Lamalamen Jus?
◻ Ifa ussun letipen emon epwe tongeni poroingauelo?
◻ Met sipwe tongeni ffori pwe esap torikich “letipingau o lukulukumang”?
[Sasing lón pekin taropwe 8]
En mi eani lukuluk won Jises, ewe Moses mi Lapalap?