Watchtower ONLINE LIBRARY
Watchtower
ONLINE LIBRARY
Chuuk
  • PAIPEL
  • PUK
  • MEETINGS
  • w99 5/1 p. 4-9
  • Jerusalem—“Telinimwen Ewe King Mi Lapalap”

Ese wor video fán iten ei kinikin.

Omusaaló, a wor osukosuk le eppietá ewe video.

  • Jerusalem—“Telinimwen Ewe King Mi Lapalap”
  • Ewe Leenien Mas a Esilefeili án Jiowa We Mwú—1999
  • Itelap Kisikis
  • Pwal Ekkóch
  • Leenien “an Jiowa Leenien Motun King”
  • Seni Kinamwe ngeni Tatakkis
  • Chon Lamalam Chofona Ra U Ngeniir
  • Ewe Messaia A Pwa!
  • Och Ekiek Ussun Kinamwe mi Nomofoch
  • Eu Jerusalem Mi Fich Ngeni Itan
    Ewe Leenien Mas a Esilefeili án Jiowa We Mwú—1999
Ewe Leenien Mas a Esilefeili án Jiowa We Mwú—1999
w99 5/1 p. 4-9

Jerusalem​—“Telinimwen Ewe King Mi Lapalap”

“Kote akapwon ren . . . Jerusalem, pwe telinmwen ewe King mi Lapalap.”​—MATEUS 5:34, 35.

1, 2. Ifa ewe mettoch mi aosukosukakich ussun Jerusalem?

JERUSALEM​—itan chok mi tongeni pochokkulen achungu letipen aramas mi fiti sokkopaten lamalam. Pwungun pwe, esor emon leich a tongeni ukutiu le ekieki ussun ei telinimw minen loom, pokiten porausan a kan pippiita lon porausen fonufan. A mmen solap pwe alon ena poraus, Jerusalem ese eu leenien kinamwe fansoun meinisin.

2 Eli ekkoch chon allea Paipel repwe ekis osukosuk ren ei poraus. Me loom, ewe ite mwochen Jerusalem, Salem, a wewe ngeni “kinamwe.” (Keneses 14:18; Kol Fel 76:2; Ipru 7:1, 2) Eli kopwe eani ewe ekiek, ‘Met popun, lon chok ekkewe ier mi kanoto, a wor nafangauen kinamwe lon eu telinimw mi iteit seni ena it?’

3. Ia sipwe kutta me ie poraus mi enlet ussun Jerusalem?

3 Ren ach sipwe polueni ena kapas eis, sipwe kaeo porausen Jerusalem loom. Nge, ekkoch repwe ekieki, ‘Sise tawe ngeni ach kaeo uruwo loom.’ Nge, sile mi enlet ussun uruwoon Jerusalem loom mi auchea ngenikich. Ewe Paipel a awewe ngenikich ewe popun ren ekkeei kapas: “Pun minne mi makketiu lom, a makketiu pwe sipwe kaeo, pwe epwe wor rech ach apilukuluk allim ren likiitu o aururu me ren ekkewe puk.” (Rom 15:4) Sile seni Paipel ussun Jerusalem mi tongeni aururukich​—ewer, me ngenikich eu apilukulukun kinamwe, esap chok lon ena telinimw nge, won unusen fonufan.

Leenien “an Jiowa Leenien Motun King”

4, 5. Ifa ussun Tafit a alisata wiisen Jerusalem lon feffeitaan letipen Kot?

4 Lon ewe 11in senturi B.C.E., Jerusalem a itefoulo ussun iolapen eu fonu mi menemenoch me kinamwe. Jiowa Kot a fen seikata ewe aluwon Tafit pwe epwe kingen ena fonu minen loom​—Israel. Pokiten Jerusalem iolapen ewe muu, Tafit me mwirimwirin kewe ra nom won “ewe leenien motun king mi liosueta an Jiowa nemenem,” are “an Jiowa leenien motun king.”​—1 Kronika 28:5; 29:23, New World Translation.

5 Ei mwan mi niueiti Kot, Tafit​—emon chon Israel seni ewe einangen Juta​—a angei Jerusalem seni ekkewe Chon Jebus, eu mwichen aramas mi pin ngeni uluulun. Lon ena fansoun ewe telinimw a nom won eu kukkun chuuk itan Saion nge, Saion a wiliiti eu it mi wewefengen me Jerusalem. Lo, lo, Tafit a siwili leenien pworun an Kot pwon ren Israel, ngeni Jerusalem, ikana ie a nonnom lon eu imw mangaku. Loom, loom, Kot a fen fos ngeni noun we soufos Moses seni eu kuchu a nom asan ewe Pworun Pwon mi pin. (Ekistos 25:1, 21, 22; Lifitikos 16:2; 1 Kronika 15:1-3) Ewe Pworun Pwon a liosueta pwe Jiowa a nonnom, pun Jiowa wesewesen kingen Israel. Lon ekkeei ruu lapalap, sipwe tongeni apasa pwe Jiowa Kot a nemenem seni ewe telinimwen Jerusalem.

6. Ifa an Jiowa we pwon ussun Tafit me Jerusalem?

6 Jiowa a pwon ngeni Tafit pwe nemenemen mwirimwirin kewe, mi liosueta ren Saion, are Jerusalem, esap muchulo. Weween pwe emon mwirimwirin Tafit epwe alemwiri ewe pwuungun nemenem tori feilfeilo chok ussun noun Kot mi Kepit​—ewe Messaia, are Kraist.a (Kol Fel 132:11-14; Luk 1:31-33) Ewe Paipel a pwal pwaralo pwe ei chon alemwir ngeni “an Jiowa leenien motun king” epwe nemeni ekkewe muu meinisin, esap chok Jerusalem.​—Kol Fel 2:6-8; Taniel 7:13, 14.

7. Ifa ussun King Tafit a alisata fel mi enlet?

7 Meinisin ir mi mochen asuolo noun Kot mi kepit, King Tafit, ra kkuf. Iwe, ekkewe muu mi oputa i ra fen nom fan nemenian, me kiannin ewe Fonu mi Pwonetiu ra wattelo me ren filien Kot. Tafit a alamota ei fansoun le alisata fel mi enlet. Chommong lein an Tafit kewe kol ra mwareiti Jiowa ussun ewe king mi enlet lon Saion.​—2 Samuel 8:1-15; Kol Fel 9:1, 11; 24:1, 3, 7-10; 65:1, 2; 68:1, 24, 29; 110:1, 2; 122:1-4.

8, 9. Ifa ussun fel mi enlet a fen wattelo lon Jerusalem fan nemenemen King Solomon?

8 Atun nemenemen noun Tafit we, Solomon, a tekiata fel ngeni Jiowa. Fan an Solomon nemenem, leenien Jerusalem a wattelo ngeni ennefen me a kapachelong lon leenian ewe chukun Moraia (leenien ewe imwen fel itan Dome of the Rock ikenai). Won ei leeni mi ekis tekia, Solomon a wiisen aueta eu imwen fel mi amwarar mi mwareiti Jiowa. Ewe Pworun Pwon a fen iselong lon ewe leeni mi pin seni meinisin an ewe imwen fel.​—1 King 6:1-38.

9 Muun Israel a pwapwaiti kinamwe atun ar alisata fel ngeni Jiowa ren unusen letiper, ewe fel mi eani iolapan Jerusalem. Iei ussun ewe Paipel a awewe won ei fansoun: “Chon Juta me chon Israel ra fokun chomong usun chok chomongun foun pien aroset. Ra momongo, ra ukkun o pwapwa. . . . A wor an kinamwe ngeni ekewe mwu meinisin mi nom unukun. Lon unusen ranin manauen Salomon chon Juta me chon Israel ra nom lon kinamwe, . . . eu me eu famili a nom fan pusin an iran wain me an ira fiik.”​—1 King 4:20, 24, 25.

10, 11. Ifa ussun ewe kaeoon uruwo ren kutten pisek loom fan ppwul a anneta pwungun alon Paipel ussun Jerusalem fan an Solomon nemenem?

10 Sou kaeo uruwo ra fen kuna pisek fan ppwul mi tipeeu ngeni ei poraus lon ewe Paipel ussun ewe atun Solomon a nemenem. Lon noun we puk The Archaeology of the Land of Israel, Sense Yohanan Aharoni a apasa: “Ewe wou a fen tori ewe muu seni ekis meinisin, me lapeloon amomoto me amomolo . . . a fen muttir siwil lapalapen ekkewe pisek meinisin ra aea. . . . Ei siwiliin lapalapen pisek . . . a pwalo lon lapalapen ekkewe pisek mi liwinimmong me lon ekkewe sepi ra for seni ppwul. . . . Lapalapochun ekkewe sepi mi for seni ppwul me ifa ussun ra umuniir a fokkun okkochulo.”

11 Ussun we chok, Jerry M. Landay a makkei: “Fan Solomon, feffeitaan lon inik ier ren lapalapen ekkewe pisek Chon Israel ra aea, a fen lap seni feffeitaar lon ekkewe ruuepuku ier me mwan. Sia kuna fan ppwul, lupwen sia ttuwetiu ngeni ia a wor pisek seni fansoun Solomon, pisek mi ta seni imw me telinimw mi lapalap ren etiip watte, chommongeloon leenien imwen aramas ren imw mi murinno fan iten chon wouoch, me okkochuloon tufichin chon for sepi seni ppwul fengen me ekkewe pisek ra aea le fori ekkewe sepi. Sia pwal kuna pisek minen loom seni ekkewe fonu mi towau, esissinen pochokkulen amomoto me amomolo lefilen ekkewe fonu.”​—The House of David.

Seni Kinamwe ngeni Tatakkis

12, 13. Ifa ussun an a wes kalisataan fel mi enlet lon Jerusalem?

12 A fich ngeni an aramas iotek ussun wouochun me kinamween Jerusalem, ia a nonnom ie an Jiowa we imwen fel. Tafit a makkei: “Oupwe iotek fan asengesin Jerusalem pwe epwe kinamwe! ‘Amo ir mi tongeok ra kuna manau murinno! Kinamwe epwe nonnom lon om kewe tit, o manau murinno lon om kewe imwen mamasa’. Pokiten pwii kena o pwal chienei kena, upwe pwal apasa, ‘Kinamwe epwe nonnom lon en!’” (Kol Fel 122:6-8) Inaamwo ika Solomon a wiisen aueta ewe imwen fel mi amwarar nge, lo, lo, a puluweni chommong fefin mi fel ngeni kot chofona. Lupwen a tori an chinnap, ra arikalo Solomon ngeni an epwe alisata fel ngeni ekkena kot mi chofona. Ei rikilo a aingaualo unusen ewe fonu, a angei seni aramas ar kinamwe mi enlet.​—1 King 11:1-8; 14:21-24.

13 Le poputaan nemenemen noun Solomon we itan Rehopoam, engol einang ra u ngeni me a poputa muun Israel mi nonnom ennefen. Pokiten ar fel ngeni uluulun, Kot a mut ngeni ar kkuf ren Asiria. (1 King 12:16-30) Iolapen ewe muu mei wor ruu einang mi nonnom oor, a chuen nom lon Jerusalem. Nge, mwirin och fansoun ra pwal kul seni fel mi enlet, iwe, Kot a mut ngeni kataloon ena telinimw mi lukumach ren chon Papilon lon 607 B.C.E. Ren 70 ier ekkewe Chon Jus ra eolo Papilon. Mwirin, pokiten an Kot umoumoch, mi mumu ngeniir ar repwe liwinlo Jerusalem fan iten ar repwe poputasefalli fel mi enlet.​—2 Kronika 36:15-21.

14, 15. Ifa ussun Jerusalem a lamot sefal mwirin an Chon Jus eolo lon Papilon, nge ifa ewe siwil?

14 Mwirin ewe 70 ier an ese wor aramas ie, ita pwe ekkewe imw mi tatakkis ra fokkun petewel. A tatakkis ttitin Jerusalem, me ese chuen wor asamalap are leeni mi tekia. Nge, ekkewe Chon Jus ra appossa letiper. Ra aueta eu rong won leenien ewe imwen fel loom me ra poputa le fori asor ngeni Jiowa iteiten ran.

15 A murinno poputaan ar angang nge, ena Jerusalem mi forsefal esap wilisefalliiti iolapen eu muu mi nom fan nemenien mwirimwirin Tafit. Ekkewe Chon Jus ra nom fan nemenien emon kepina ekkewe aramas mi akkufu Papilon ra seikata me ra wiisen moonatiu an Muun Persia takises. (Nehemia 9:34-37) Inaamwo ika a “puratiu” nge, Jerusalem ewe eu chok telinimw won fonufan Jiowa a efeiochu. (Luk 21:24) Ussun ewe iolapen fel mi enlet, a pwal liosueta an Kot pwuungun nemeni ewe fonufan ren emon lein mwirimwirin King Tafit.

Chon Lamalam Chofona Ra U Ngeniir

16. Pwata ekkewe Chon Jus mi liwin seni Papilon ra ukutiu seni ar forisefalli Jerusalem?

16 Ekkewe Chon Jus mi fen liwinto ra muttir fori longolongun ewe minefoon imwen fel. Nge, ekkewe aramas mi fel ngeni kot chofona mi nonnom unukkur, ra makkeei echo taropwe ngeni ewe Kingen Persia itan Artaxerxes. Ei taropwe a pweni ekkewe Chon Jus ren och poraus pwe repwe mochen u ngeni ewe king. Iwe, Artaxerxes a pinei an Chon Jus aueta och mettoch lon Jerusalem. Anchangei epwe ifa ussun om ekiek, ika en emon Chon Jerusalem loom, ussun met epwe fis ngeni Jerusalem lon mwach kkan. A fis pwe ekkewe Chon Jus ra ukutiu seni ar angang won ewe imwen fel me ra achocho ngeni pwisin ar angang.​—Esra 4:11-24; Akai 1:2-6.

17, 18. Ifa ussun Jiowa a efisi kausefallin Jerusalem?

17 Engol me fisu ier mwirin ar liwin, Jiowa a nounou ruuemon soufos, Akai me Sekaraia, ren an epwe awenecharai ekiekin ekkewe aramas. Ekkewe Chon Jus ra aier me a poputasefal ar angang won ewe imwen fel. Lon ena fansoun, Tarius a fen wiliiti kingen Persia. A pwarata pwungun an noun King Sairos alluk pwe Jerusalem epwe kausefallita. Tarius a tiinalo echo taropwe ngeni ekkewe aramas mi nom unukkun Jerusalem me ouroureer pwe resap ‘epeti angangen ewe imwen fel’ me a awora monien alillis seni an ewe king moon takises fan iten wesochuloon ewe angang.​—Esra 6:1-13.

18 Ekkewe Chon Jus ra awesalo ewe imwen fel 22 ier mwirin ar liwin. Sia weweiti pwe ei fansoun mi lamot a wewe ngeni eu mettoch repwe pwapwaiti ren chengel. Nge, Jerusalem me ttit mi chuen tatakkis. A fis angang won ewe telinimw “lon ranin manauen ewe kepina Nehemia pwal lon ranin manauen ewe souasor Esra ewe sousile alluk.” (Nehemia 12:26, 27) Seni chok ewe pisekin pwarata, ren muchuloon ewe alimuen senturi B.C.E., Jerusalem a unusen kausefal me a wiliiti eu telinimw mi lamot lon ewe fonufan loom.

Ewe Messaia A Pwa!

19. Ifa ussun Messaia a affata sokkoloon lapalapen Jerusalem?

19 Sipwe mweteseni fite puku ier ngeni eu foffor mi lamot ngeni lang me fonufan, uputiuen Jises Kraist. Noun Jiowa we chonlang a fen ereni inen Jises essamwo tori mwan: “Ewe Samol Kot epwe ngeni i an seman we Tafit leenien motun king, . . . nge esap pwal wor sopolon muun we.” (Luk 1:32, 33) Fite ier mwirin, Jises a eani an we afalafal mi itefoulo, ewe afalafal won ewe Chuuk. Lon ena afalafal, mei wor kapasen pesepes me fon ussun chommong mettoch. Ren chok awewe, a pese ngeni ekkewe chon auseling ar repwe apwonueta ar kewe pwon ngeni Jiowa nge repwe pwal tumunu seni ar akkapwon fan iten mettoch mi lamot kisikis. Jises a apasa: “Oua pwal rong ewe kapas ngeni ekkewe re lom, ‘Kote akapwon-mwal, nge kopwe chok alleta ngeni ewe Samol om kewe akapwon.’ Nge ngang upwe apasa ngenikemi, Kote akapwon ren och; sap ren lang, pwe leenien an Kot mot; sap ren fonufan, pwe longolongun fan pechen; sap ren Jerusalem, pwe telinimwen ewe King mi Lapalap.” (Mattu 5:33-35) Mi lamot ach esinna an Jises pwarata sokkoloon lapalapen Jerusalem​—ewe a nom ren fite puku ier. Ewer, a wewe ngeni “telinimwen ewe King mi Lapalap,” Jiowa Kot.

20, 21. Menni ewe siwil mi lap a fis lon ekiekin chommong mi nonnom lon Jerusalem?

20 Le muchuloon manauan won fonufan, Jises a pwa ngeni Chon Jerusalem ussun ewe emon mi kepit fan iten an epwe wiliiti ar king. Ren watteen ar pwapwa atun ena fanson mi amwarar, chommong ra puchoruta: “Mi feioch i mi feito fan iten ewe Samol! Epwe feioch ewe muun semach Tafit mi epwe feito!”​—Mark 11:1-10; Jon 12:12-15.

21 Ese tori eu wiik nge, ekkewe pwin aramas ra fen mut ngeni ekkewe nouwisin lamalam ar repwe okulluur seni Jises. A fen ouroureer pwe epwe pout seni ewe telinmwen Jerusalem me unusen ewe muu an Kot feioch. (Mattu 21:23, 33-45; 22:1-7) Ren chok awewe, Jises a apasa: “O Jerusalem, Jerusalem, en mi nielo ekkewe soufos o monei ngeni fau atekkewe ir mi tinalo reom. Fan fitu ngang ua mochen ionfengenni noum kewe, usun chok emon chuko a ionfengenni atenin fan poun, nge ami ouse mochen. Nengeni, imwemi we epwe ponulo.” (Mattu 23:37, 38) Lon fansoun Pasofer 33 C.E., ekkewe mi u ngeni Jises ra tipimwaal ngeni me Jises a nninniilo lukun Jerusalem. Iwe nge, Jiowa a amauaeta Noun we mi Kepit me a alingalo ren manau lon pekin ngun an esap tongeni wes, lon ewe Saion lon lang. Ina eu angang kich meinisin sipwe feioch ren.​—Fofor 2:32-36.

22. Mwirin maloon Jises, chommong lein ekkewe poraus lon Paipel ussun Jerusalem a weneiti met?

22 Sia weweiti pwe, seni ena fansoun, lape ngeni ekkewe oesini, resaamwo pwonuta, ussun Saion are Jerusalem, repwe weneiti mettochun lang are noun Jises kewe mi kepit. (Kol Fel 2:6-8; 110:1-4; Aisea 2:2-4; 65:17, 18; Sekaraia 12:3; 14:12, 16, 17) A ffat pwe chommong poraus ussun “Jerusalem” are “Saion” mi mak mwirin maloon Jises ra liosueta och mettoch nge rese weneiti ewe telinimwen Jerusalem won fonufan. (Kalesia 4:26; Ipru 12:22; 1 Piter 2:6; Pwarata 3:12; 14:1; 21:2, 10) Ewe saingoon pisekin annet pwe Jerusalem ese chuen “telinimwen ewe King mi Lapalap” a kawor lon 70 C.E. lupwen ekkewe soufiuen Rom ra ataielo, ussun Taniel me Jises Kraist ra fen oesini. (Taniel 9:26; Luk 19:41-44) Esor emon sou mak lon Paipel are Jises a oesini pwe Jerusalem won fonufan epwe angeisefalli ewe feioch seni Jiowa a piin nom ren.​—Kalesia 4:25; Ipru 13:14.

Och Ekiek Ussun Kinamwe mi Nomofoch

23. Pwata sipwe chuen ekkekiekifichi Jerusalem?

23 Mwirin ach enniwili uruwoon Jerusalem won fonufan, sisap tongeni tunalo ewe poraus pwe ewe telinimw a fich ngeni weween itan​—“Leenien [are Longolongun] Ruu Sokkun Kinamwe”​—atun an Solomon we nemenem mi kinamwe. Nge ena fansoun a wewe ngeni liosun chok ewe kinamwe me wouoch epwe muttir tori aramas mi tongei Kot ra tongeni nonnom won ei fonufan mi fen wiliiti paratis.​—Luk 23:43.

24. Met sipwe tongeni kaeo seni lapalapen ewe fonu fan nemenemen Solomon?

24 Ewe 72en Kol a awewe won ekkewe sokkun lapalap a foulo atun nemenemen Solomon. Nge, ena kol mi amwarar a wewe ngeni eu oesini ussun ekkewe feioch repwe tori aramas fan an Messaia, Jises Kraist, nemenem seni lang. Ussun atewe, ewe sou mak a eani ei kol: “Pung epwe fefeita lon an kewe ran, o kinamwe epwe lapalapelo tori fansoun ewe maram esap chuen nom! . . . Pun a angasalo ekkewe aramas mi osupwang lupwen ra koko, ekkewe mi woungau, o pwal ekkewe esor ar chon alillis. A lolileniesini ekkewe aramas mi apwangapwang, o ekkewe mi osupwang, o a pwal selani manauen ekkewe aramas mi osupwang. A penmanauer o angaserelo seni riaffou o mwanesol; o chaar a auchea mwen mesan. Sokkun mongo mi chommong epwe nonnom lon ewe fonu; epwe paepaefeil won ekkewe chukuchukuta.” ​—Kol Fel 72:7, 8, 12-14, 16.

25. Met popun sipwe ita mochen alapalo ach kaeo ussun Jerusalem?

25 A ifa me watteen ewe aurur me apilukuluk mi kawor ngeni aramas mi tongei Kot lon Jerusalem are ese lifilifil ia won ei fonufan! Kopwe tongeni nonnom lein chokkewe repwe pwapwaiti kinamwe won unusen fonufan fan nemenemen Muun noun Kot Messaia. Ach silei porausen Jerusalem loom mi tongeni alisata ach weweiti letipen Kot fan iten aramas. Ekkewe lesen mwirin ei repwe annefota ekkewe mettoch mi fiffis fiik me walik som ier mwirin ekkewe Chon Jus ra liwinlo seni ar eolo lon Papilon. Ei poraus epwe tongeni aururu meinsin mi mochen eani fel mi enlet ngeni Jiowa Kot, ewe King mi Lapalap.

[Footnote]

a  Ekkewe itelap “Messaia” (seni eu kapas lon fosun Ipru) me “Kraist” (seni Kriik) ra wewe ngeni “ewe Emon mi Kepit.”

En mi Chechchemeni?

◻ Ifa ussun Jerusalem a wiliiti leenien “an Jiowa leenien motun king”?

◻ Ifa wiisen Solomon lon afeffeitaan fel mi enlet?

◻ Ifa ussun sia silei pwe Jerusalem ese chuen iolapen fel ngeni Jiowa?

◻ Met popun sia mochen alapalo ach sile ussun Jerusalem?

[Sasing lón pekin taropwe 6]

Telinimwen Tafit a nom won ewe chuuk oor nge, Solomon a awattelo ewe telinimw ngeni ennefen me a aueta ewe imwen fel

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

    Meinisin mi Peres lón Fósun Chuuk (1987-2025)
    Log Out
    Log In
    • Chuuk
    • Share
    • Preferences
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Terms of Use
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Log In
    Share