Tumunu Letipom
“Kopwe fokun tumwunu lelukom lap seni om tumwunu och pisek auchea, pun manau a pop seni lon lelukom.”—AN SALOMON FOS 4:23.
1, 2. Met popun a lamot ach sipwe tumunu letipach?
EMON MWAN mi chinnap lon eu fonuen Caribbean a towu seni an leenien op mwirin eu taifun. Lupwen a nengeni ewe kata, a kuna pwe efoch ira watte mi maarita ren chommong ier unukkun asamalapen ewe ttit a turutiu. ‘Ifa ussun a tongeni fis,’ a ekieki, ‘atun ekkewe ira mi kukkun seni rese feiengau?’ A kuna poluan lupwen a atola popun ewe ira mi turutiu. Masouan ewe ira mi nikinikin lukuchar a kirou, me ewe taifun a chok pwaralo ewe kirou ese kuna.
2 A ifa me solapan lupwen emon chon fel mi enlet mi nikinikin lukuchar lon an manaueni manauen Chon Kraist a kkuf fan eu sossotun luku. Mei pwung alon ewe Paipel pwe “ekiekin leluken aramas a ngau seni lekisikisin.” (Keneses 8:21) Weween pwe ika sise tumunu iteitan, pwal mwo nge ekkewe letip mi murinno seni meinisin repwe tongeni kkuf ren foffor mi ngau. Pokiten letip rese unusoch, meinisin mi tongeni ngauolo, a lamot ach sipwe auselingochu ei kapasen emmwen: “Kopwe fokun tumwunu lelukom lap seni om tumwunu och pisek auchea.” (An Salomon Fos 4:23) Ifa ussun sipwe tumunu letipach?
Sise Tongeni Likitaalo an Tokter Kensaanikich Iteitan
3 Ika emon tokter epwe kensaanuk, ese mwaal epwe cheki foun ngasangasom. Unusen pochokkulen inisum, kapachelong pochokkulen foun ngasangasom a pwarata pwe mi naf ekkewe vitamin ka eani? Kese feita chcha? Pwungupwungun foun ngasangasom mi murinno me pochokkul? Mi naf om exercise? A kon watte ewe aurek mi kku ngasangasom?
4 Ika a lamot kensaan foun ngasangasach, iwe, ifa ussun letipach? Jiowa a kensaani. (1 Kronika 29:17) A pwal lamot ach pwisin kensaani letipach. Ifa ussun? Ren ach eani ekkeei kapas eis: Mi naf ewe mongo lon pekin ngun letipei a angei seni ai pwisin kaeo me fiti mwich? (Kol Fel 1:1, 2; Ipru 10:24, 25) Porausen Jiowa mi nonnom lon letipei ussun chok “ekkei . . . a pwourur me lechui,” me a amwokutuei le afalafala ewe Muu me fori chon kaeo? (Jeremaia 20:9; Mattu 28:19, 20; Rom 1:15, 16) Ua achocho le pioneer lupwen ua tongeni? (Luk 13:24) Met sokkun mettoch ua walong lon letipei? Ua chiechi ngeni ekkewe aramas mi letip unus ngeni fel mi enlet? (An Salomon Fos 13:20; 1 Korint 15:33) Amwo sipwe muttir kuna ika sia apwangapwangelo me muttir angang won.
5 A torikich sossotun luku fan chommong. Ekkeei mettoch a atufichi ach cheki lapalapen letipach. Moses a ereni ekkewe Chon Israel lupwen repwele tolong lon ewe Fonuen Pwon: “Oupwe chechemeni usun an ewe Samol mi Lapalap ami we Kot emwenikemiila lon ewe fanuapo lon ekewe faik ier ra la. A awarato weires womi pwe epwe atekisonakemi o sotunikemi, pwe epwe silei met mi nom lon lelukemi, ika oupwe aleasochisi an kewe alluk ika ousap.” (Tuteronomi 8:2) Fan chommong sia mairu ren meefiach, mochenich, are fofforuch mi ppiita lupwen a torikich osukosuk are sossot sise ekieki, ika met? Ekkewe sossot Jiowa a mutata a tongeni pwari ngenikich ach kewe apwangapwang, pwe sipwe tongeni angang woor. (Jemes 1:2-4) Amwo sipwe ekiekifichi eti iotek ussun met sipwe fori ika a torikich sossot!
Ach Kewe Kapas Ra Pwarata Met?
6 Ifa ussun sipwe tongeni miritiiti met sia fen aucheaani lon letipach? Jises a apasa: “Emon aramas mi murinno epwe atou minne mi murinno seni mettoch mi murinno me lon letipan, nge emon mi ingau epwe atou minne mi ingau seni an mi ingau. Pun seni masouen letipan, auan epwe apasata.” (Luk 6:45) Met sia kakkapas ussun a tongeni pwarata met sia akkomwa lon letipach. Sia kakkapas fan chommong ussun pisek me met sia fen apwonueta lon ach angang? Are ach poraus a kan akkomwa mettochun ngun me met sia achocho ngeni lon ach angang ngeni Kot? Sia pwonuelo tipisin aramas fan tong lap seni ach uwoukuku ussuur? (An Salomon Fos 10:11, 12) Sia akkasospat ussun aramas me met a fiffis lon manauer nge ekis chok ach akkasos ussun porausen Paipel? Epwe tongeni esissinnata ngenikich pwe sia kon angolong lon manauen aramas?—1 Piter 4:15.
7 Nengeni met a fis ngeni eu famili mi watte. Engol leiin noun Jekop kewe watte rese “chuen tongeni wokekei are kapas pwapwa” ngeni pwiir kukkun Josef. Met popun? Ra lolowo pokiten ra kuna pwe semer a acheni i lap seniir meinisin. Lo, lo, lo, lupwen Josef a eani ttan seni Kot mi annetata pwe Jiowa a pwapwa ren, “ra chok alapala ar oput.” (Keneses 37:4, 5, 11) Fan ar kirikiringau ra amomolo pwiir me Josef epwe wiliiti kichiniwel. Mwirin, pwe repwe aopalo ar fofforingau, ra otupu semer le ekieki pwe emon man mwocho a nnielo Josef. Engol leiin pwiin Josef kewe rese tumunu letiper kewe lon ena fansoun. Ika sia kan akkaapi aramas, lolowo a tongeni nom lon letipach? A lamot pwe sipwe achocho le atittina met a towu seni auach me muttir poutalo lapalap mi ngau sia pae ngeni.
8 Inaamwo “Kot esap tongeni kapas chofona,” aramas rese unusoch ra pae ngeni kapas chofona. (Ipru 6:18) “Aramas meinisin ra chofona,” ewe soumak kol fel a apasa. (Kol Fel 116:11) Pwal mwo nge ewe aposel Piter a chofona lupwen a amam Jises fan ulungat. (Mattu 26:69-75) A ffat pwe sipwe tumunukich seni chofona, popun pun Jiowa a oput “kapas chofana.” (An Salomon Fos 6:16-19) Ika sia kkuf fan kapas chofona, epwe murinno ika sipwe atittina ewe popun. Sia chofona pokiten sia niueiti aramas? Sia niueiti eu kapwung epwe torikich? Eli waaren ewe osukosuk a feito seni ach mochen tumunu itochuch are eli seni pwisin ach maicha? Ese lifilifil ewe popun, sia mochen tingor an Jiowa omusomus, me an alillis le akkufu ewe apwangapwang! “Ekkewe elterin mwichefel” repwe tongeni awora ewe alillis mi murinno seni meinisin.—Jemes 5:14.
9 Lupwen ewe sarafo King Solomon a tingor tipatchem me sile, Jiowa a apasa: “Pokiten ka ekieki ei lon lelukom, nge kosap tungor pisekisek, wou me iteuoch . . . , iei mine upwe fang ngonuk tipatchem me silelap. Upwe pwal fang ngonuk wou me pisekisek me iteuoch.” (2 Kronika 1:11, 12) Seni met Salomon a tingor me met ese tingor, Jiowa a silei met Solomon a aucheaani lon letipan. Met ach kewe iotek ngeni Jiowa a pwarata ussun letipach? Ach kewe iotek a pwarata watteen ach kaka pwe sia mochen angei sile, tipatchem, me weweoch? (An Salomon Fos 2:1-6; Mattu 5:3) Ekkewe mettoch mi weneiti ewe Muu mi nonnom lon letipach? (Mattu 6:9, 10) Ika sia chok apiapini ach kewe iotek, epwe tongeni pwaralo ewe lamoten ach sipwe ekkekieki ussun fofforun Jiowa kewe. (Kol Fel 103:2) Epwe lamot pwe Chon Kraist meinisin repwe sotun miritiiti met a pwalo ngeniir seni ar kewe iotek.
Met Fofforuch Kewe Ra Apasa?
10 Eu mwiitun a apasa pwe ach foffor a kapas lap seni ach fos. Pwungun pwe ach foffor a pwaralo chommong mettoch ussun lapalapach. Awewe chok, ren mettoch mi weneiti minne mi pwung me minne mi mwaal, ach tumunu letipach ese chok wewe ngeni ach ti seni lisowu mwaal. Lon an Jises Afalafal won ewe Chuuk, a apasa: “Ir meinisin mi nennengeni emon fefin o mochenia ngeni, ra fen lisou ngeni ren letiper.” (Mattu 5:28) Ifa ussun sisap lisowu mwaal pwal mwo nge lon letipach?
11 Semach loom mi tuppwol iten Jop, a isetiu eu leenien appiru mi murinno fan iten mwan me fefin Chon Kraist mi pupulu. Ese mwaal Jop a angangfengen me ekkewe fopwul me a pwal kirokiroch le alisiir lupwen ra osupwang. Nge ei mwan mi tuppwol ese ekiekin lisowu ngeniir. Met popun? Pokiten a fen filata pwe esap atola emon fefin fan mochenia. A apasa: “Ua fori eu pwon ngeni mesei pwe usap nenengeni eman fopwul fan mocheisou.” (Hiop 31:1) Amwo sipwe pwal fori eu pwon ngeni mesach ussun Jop a fori me tumunu letipach.
12 “Emon mi tuppwel ren minne mi kisikis epwe pwal tuppwel ren mi lapalap,” alon Noun Kot, “nge are emon esap tuppwel ren minne mi kisikis esap pwal tuppwel ren mi lapalap.” (Luk 16:10) Ewer, a lamot ach sipwe atittina fofforuch mi kisikis lon manauach sia fori iteiten ran, kapachelong fofforuch kewe lon imwach. (Kol Fel 101:2) Lupwen sia mommot lon imwach, katon TV, are pache ngeni ewe Internet, sia tumunu pwe sia alleasochisi alon ewe Paipel: “Nge ousap kakapas lefilemi usun mocheisou, are mochenia, usun chok minne mi murinno lefilen aramas mi fel. Esap pwal wor remi sokkun limengau, are kapasen puch, are urumot-mwal, are ekkewe mettoch ese fich ngenikich”? (Efisus 5:3, 4) Me epwe ifa ussun ekkewe foffor mi mwanesol lon TV me video game? “Ewe SAMOL a sotuni ekkewe aramas mi pung, o pwal ekkewe mi ingau,” alon ewe soumak kol fel, “o ngunun a oputa ekkewe ir mi mochen mwanesol.”—Kol Fel 11:5.
13 “Letipen aramas a fokun atuputup lap seni mettoch meinisin, a unusen ingau,” Jeremaia a ourourakich. (Jeremaia 17:9) Otuputupun letip epwe tongeni pwaalo lupwen sia sou kunetipingen ussun ach kewe tipis, ekisikisaalo lamoten ach apwangapwang, amonungau seni lapalapach mi ngau, are asika met sia fen apwonueta. Eu letip mi ingau a tongeni letip ruu—au mi apasa eu mettoch, nge foffor mi apasa pwal eu. (Kol Fel 12:2; An Salomon Fos 23:7) A ifa me watteen lamoten ach sipwe wenechar lupwen sia atittina met a towu seni letipach!
Mesach A Murinno?
14 “Mesach lampen inisich,” alon Jises. A pwal apasa: “Iwe, are mesom mi murinno, inisum meinisin epwe uren saram.” (Mattu 6:22) Ewe foun mas mi murinno a annefota eu mettoch, are eu angang, nge esap nerikirikfetal. Pwungun pwe, mesach epwe achocho le “kuttafichi lom an mu o an [Kot] pung.” (Mattu 6:33) Met epwe tongeni fis ngeni letipach ika sise achocho pwe mesach epwe murinno?
15 Ekieki ussun ewe angang mi atufichikich. Ach atufichi ewe famili eu me leiin ekkewe alluk ngeni Chon Kraist. (1 Timoti 5:8) Nge epwe ifa ussun ika a torikich sossotun mochenian ekkewe mettoch mi fo me murinno seni meinisin, me ekkewe mettoch aramas ra kukkutta ren mongo, uf, imw, me pwal ekkoch mettoch? Letipach me ekiekich repwe tongeni akkomwa ekkena mettoch pwe sise chuen letip unus lon ach fel? (Kol Fel 119:113; Rom 16:18) Met popun sipwe kon osukosuk ren ach tufich pwe sia aea unusen ach fansoun fan iten famili, business, me pisek? Chechchemeni ewe emmwen seni Kot: “Oupwe pwisin tumunukemi, pwe letipemi ete chourek pokiten mongommong are unupuch, are aurekin ei manau, o ewe ran ete muttir torikemi usun chok eu ser. Pun epwe tori ir meinisin mi nonnom won unusen fonufan.”—Luk 21:34, 35.
16 Ewe foun mas eu minen angei poraus mi lamot fan iten ewe ekiek me letip. Met mesach a annefota epwe fokkun etipetipa ekiekich, meefiach, me fofforuch. Lon kapas awewe, Jises a fos ussun manamanen ekkewe sossot seni kunaen mesach lupwen a apasa: “Iwe, are peliefichin mesom a etipisuk, kopwe onusalo o oturu sonuk. Pun mi murinno ngonuk are eu kinikinin inisum ese nom lap seni an inisum meinisin turulong lon Keena.” (Mattu 5:29) A lamot pwe ewe foun mas esap kakkaton ekkewe mettoch mi mwaal. Ren chok awewe, a lamot pwe kesap mut ngeni mesom le kakkaton ekkewe mettoch mi efisata mocheniaingau.
17 Pwungun pwe ach tufichin kuna eu chok me leiin ekkewe limu tufich a nom rech mi atufichi ach silei met a fiffis won fonufan. Ekkewe ekkoch tufich, awewe chok ach tufichin meefi me rongorong, mei wor wiiser, me a lamot pwe sipwe tumunu ifa ussun sia nounou ekkewe kinikinin inisich mi atufichi ach meefi me ach rongorong. Ewe aposel Paul a apasa: “Iei minne, oupwe nielo ekkewe mettochun fonufan mi nom remi: lisou, limengau, mocheisou, mocheniangau, o pwal tipemmong, ewe sokkun ekiek usun chok fel ngeni ununun anu.”—Kolose 3:5.
18 Mocheniaingau epwe tongeni feito seni alolloolun tupuwach. Fan chommong ach ekkekieki ewe mettoch mi ngau epwe alapalo ewe mochenia, me epwe etipetipa ewe letip. “Mwirin ewe mochenia-ingau a pwopwo, epwe nounatiu tipis.” (Jemes 1:14, 15) Chommong ra apasa pwe fan chommong ina poputaan ar mwacheniir. A ifa me lamoten ach sipwe amasoua ekiekich ren mettochun ngun! (Filipai 4:8) Me ika pwe a torikich ekiek mi mwaal, sipwe achocho le poutalo.
‘Angang Ngeni Jiowa Ren Letip Unus’
19 Lupwen King Tafit a chinnap, a ereni noun we: “Nge en Salomon nei mwan, kopwe luku an semom we Kot, kopwe pwal angang ngeni ren unusen lelukom me mochenin letipom. Pun ewe Samol mi Lapalap a etittina letip meinisin o weweiti iteiten akot me ekiek.” (1 Kronika 28:9) Salomon a pwisin tingor lon iotek “eu letip mi alleasochis.” (1 King 3:9, New World Translation) Nge, a weires ngeni an amwochu ena esin letip lon unusen manauan.
20 Ika sipwe sopwoch le fori ena, a lamot ach sisap chok amaaraata eu letip mi apwapwai Jiowa nge a pwal lamot pwe sipwe tumunu ewe letip. Pwe sipwe fori ei mettoch, a lamot ach sipwe amwochu ekkewe achechchemen an Kot we Kapas a kan ngeni letipach—“amwochuur lon.” (An Salomon Fos 4:20-22) Epwe pwal lamot ach sipwe atittina letipach, me ekkekieki eti iotek won met ach kapas me foffor ra pwaralo. Epwe met lamoten ena atittin ika sise unusen kutta an Jiowa alillis pwe epwe awenechara ekkewe apwangapwang sipwe kuna? Me a ifa me watteen ewe lamoten ach sipwe tumunufichi met sia angei ren ekkewe limu tufich a nom rech! Ren ach fori ekkeei mettoch, sia lukuluk pwe ‘an Kot kinamwe, ewe mi somelo seni ach ekiek meinisin, epwe mamasa letipach o ach ekiek lon Kraist Jises.’ (Filipai 4:6, 7) Ewer, sipwe achocho le tumunu letipach lap seni mettoch meinisin me angang ngeni Jiowa ren letip unus.
Ka Chechchemeni?
• Met popun a lamot ach sipwe tumunu ewe letip?
• Ifa ussun ach atittina met sia apasa epwe alisikich le tumunu letipach?
• Met popun sipwe tumunu pwe mesach epwe “murinno”?
3, 4. (a) Met sokkun kapas eis sipwe eis ussun ewe foun ngasangas? (b) Met epwe alisikich le atittina letipach?
5. Sossotun luku ra awora met sokkun alillis?
6. Ekkewe mettoch sia mochen fos ussun repwe pwaralo met ussun letipach?
7. Ifa ewe lesen sipwe kaeo seni porausen pwiin Josef kewe engol?
8. Met epwe alisata ach atittina letipach ika sia kkuf ren kapas chofona?
9. Ach kewe iotek ra tongeni pwaralo met ussun letipach?
10, 11. (a) Lisowu mwaal a tongeni poputa me ia? (b) Met epwe tumunukich seni ‘lisou lon letipach’?
12. Ifa ussun Luk 16:10 a alisuk le tumunu letipom?
13. Met sokkun tumun a lamot ika sia ekieki ussun met a towu seni lon letipach?
14, 15. (a) Met ena foun mas mi “murinno”? (b) Ifa ussun foun mas mi murinno epwe tongeni tumunu ewe letip?
16. Ifa ewe emmwen Jises a awora ussun ewe foun mas, me met popun?
17. Ifa ussun ach apwonueta Kolose 3:5 a alisikich le tumunu ewe letip?
18. Met sipwe fori ika a torikich ekiek mi mwaal?
19, 20. Ifa ussun sipwe sopwoch le angang ngeni Jiowa ren letip unus?
[Pictures on page 17]
Met sia akkaewin fos ussun lupwen sia fiti ewe angangen afalafal, lon mwich, me lon imwach?
[Pictures on page 19]
Ewe foun mas mi murinno ese nerikirikfetal