Álisi Néúmi we Teenage le Sópwéch

1, 2. Ikkefa ekkewe weires me pwapwa ra tongeni fis atun ekkewe ierin teenage?

AN WOR emén teenagea lón eú famili, a fókkun sókkóló seni an wor emén semirit nimu ierin are 10 ierin. Ekkewe ierin teenage a wor an fansoun weires me osukosuk nge a pwal wor fansoun mi apwapwa me feiéch. Pwóróusen Josef, Tafit, Josia me Timoty, a pwáraatá pwe ekkewe teenage ra tongeni alúkúlúk lón ar féffér me eáni ririéch ngeni Jiowa. (Keneses 37:2-11; 1 Samuel 16:11-13; 2 King 22:3-7; Föför 16:1, 2) A pwal ina usun chómmóng teenage lón ei fansoun. Ese mwáál, ka silei ekkóch me leir.

² Nge ekkóch, a wor ar osukosuk lón ar ierin teenage. Fán ekkóch ra pwapwa me fán ekkóch ra letipechou. Ekkewe át me nengngin teenage, ra chék mochen pwisin imuló me ra oput án semer kewe me iner aúkúkú met ra tongeni féri. Nge ese naf ar sile me a lamot ngeniir án semer kewe me iner álillis fán tong me mosonottam. Ewer ekkewe ierin teenage, a tongeni ámmeseik nge a pwal tongeni osukosuk fán iten ekkewe sam me in me ekkewe teenage. Nge ifa usun ekkewe teenage repwe kúna álillis atun ekkena ier?

3. Ifa usun sam me in ra tongeni fókkun álisi néúr kewe teenage lón manawer?

³ Ekkewe sam me in mi apwénúetá án Paipel kapasen fén, ra fókkun álisi néúr kewe teenage pwe repwe sópwéch le pwákini ar kewe weires tori ar ra wattetá ngeni emén mi alúkúlúk. Lón ekkewe fénú meinisin me seni lóóm tori lón ei fansoun, ekkewe sam me in me ekkewe teenage mi apwénúetáfengeni án Paipel kewe kapasen emmwen, ra kúna sópwéch.​—Kölfel 119:1.

WENECHAR ME ALEN PWÓPPWÓRÓUSFENGEN MI SUSSUUK

4. Pwata ewe mettóch pwóppwóróusfengen a kon lamot atun ekkewe ierin teenage?

⁴ Iei met ewe Paipel a apasa: “Are esap wor kapasen öüröür [“pwóppwóróusfengen,” NW], esap fis mine aramas ra ekiekietä.” (Än Salomon Fos 15:22) Ika a lamot ewe fansoun pwóppwóróusfengen lekúkkúnún néúmi kewe, iwe epwe fen kon lamot atun ra teenage. Pún neman epwe kúkkúnúló án ekkewe teenage fansoun nónnóm leimw me epwe watteeló ar fansoun ngeni chiener kewe chón sukul are ekkóch chiener kewe. Ika ese wenechar me sussuuk ewe alen pwóppwóróusfengen lefilen ekkewe sam me in me néúr kewe teenage, iwe usun itá néúr kana, iir chék chón etto. Ina popun, ifa usun ewe alen pwóppwóróusfengen epwe tongeni sussuuk?

5. Itá epwe ifa ekiekin ekkewe teenage ren ewe mettóch pwóppwóróusfengen me semer kewe me iner?

⁵ A lamot án meinisin ekkewe sam me in me ekkewe teenage repwe achocho le pwóppwóróusfengen. Ewer, eli a weires ngeni ekkewe teenage ar repwe fós ngeni semer kewe me iner lap seni atun ra kúkkún. Iwe nge, chechchemeni pwe “eu mwü epwe tala ika esap wor souemwen lon, [“emmwen mi tipachem,” NW] nge anaie a wor ie chomong chon öüröür, a wor kinamwe.” (Än Salomon Fos 11:14) Ekkena kapas ra weneiti meinisin, kúkkún me watte. Ekkewe teenage mi mirititi ena, repwe weweiti pwe a lamot ngeniir emmwen mi tipachem pokiten a lapóló met ra kúkkúna lón manawer lap seni atun ra kúkkún. Itá repwe weweiti pwe semer kewe me iner Chón Kraist ra fókkun tufich le awora ngeniir kapasen fén. Inaamwo ika semer kewe me iner rese sussukul, nge ra fen kúna chómmóng mettóch lón manawer me ra fen ánnetatá ar tongei néúr kewe ren fite fite ier. Ina popun, ekkewe teenage mi tipachem rese kul seni semer kewe me iner atun ar teenage.

6. Epwe ifa ekiekin ekkewe sam me in mi tipachem me tong usun ar pwóppwóróusfengen me néúr kewe teenage?

⁶ Alen pwóppwóróusfengen mi sussuuk a wewe ngeni án ewe sam are in epwe fókkun achocho le awora fansoun atun néún we teenage a mochen fós ngeni. Ika en emén sam are in, kopwe pwisin awora alen an epwe sussuuk pwóppwóróusfengen. Neman ese mecheres ena mettóch. Ewe Paipel a apasa pwe “a wor fansoun fanafanala pwal fansoun kakapas.” (Än Salomon Afalafal 3:7) Neman noum we teenage a meefi pwe a mochen fós ngonuk nge neman ina ewe fansoun ka mochen fanafaneló. Eli ka awora ena fansoun fán iten óm pwisin káé, asésé are angang lón imw. Iwe nge ika noum we teenage a mochen fós ngonuk, kopwe achocho le siwili óm kókkót me aúseling ngeni. Ika kese féri ena, neman esap mochen sótun fós ngonuk sefál. Chechchemeni án Jesus leenien áppirú. Lón eú rán, a akkóta an epwe asésé. Nge atun eú pwiin aramas ra kiito ren, a pennúkúóló an asésé nge a poputá le asukuler. (Markus 6:30-34) Lap ngeni teenage ra silei pwe a chómmóng án semer kewe me iner angang. Nge a lamot repwe meefi lúkúlúk pwe semer kewe me iner repwe álisiir atun mi lamot. Ina popun, kopwe chék mómmólnetá le awora fansoun me eáni kirekiréch.

7. Met a lamot án ekkewe sam me in repwe túmúnú?

⁷ Sótun chemesefáli lemwúún óm we teenage me kosap ménúkaaló óm pwappwapwa chék! A lamot ngeni ekkewe sam me in ar repwe pwapwaiti le nónnóm ren néúr kewe. Ika ra taweéch, iwe ifa usun sam me in ra áeá ena fansoun? Ika ra kan ákkáeá ena fansoun ren ar pwisin chék féri mettóch nge chón ar famili rese kapachelong lón, iwe néúr kewe teenage repwe mwittir esilla. Ika ekkewe teenage repwe kúna pwe chiechier kewe chón sukul ra áfánniir lap seni án semer kewe me iner áfánniir, iwe repwe wesewesen kúna osukosuk.

MINNE OUPWE PWÓRÓUSAN

8. Ifa usun epwe fótolong lón ekiekin nau aúchean wenechar, angang weires me féffér mi pwúng?

⁸ Ika ekkewe sam me in resaamwo fótukalong lón ekiekin néúr kewe aúchean wenechar me angang weires, iwe mi lamot ar repwe fókkun féri ngeniir ena atun ra ierin teenage. (1 Tesalonika 4:11; 2 Tesalonika 3:10) A pwal fókkun lamot ar repwe anúkúnúkú pwe néúr kewe ra lúkú seni unusen letiper lamoten ar repwe manaweni ewe manaw mi pwúng me liméch. (Än Salomon Fos 20:11) Án emén sam are in leenien áppirú ina met epwe kon wisen fós fán itan. Usun chék ren án emén mwán pwúpwúlú esap i Chón Kraist “epwe ne nuku pokiten” án pwúlúwan we “föfför murinno,” iwe pwal ina usun ren ekkewe teenage, ra tongeni káé ekkewe emmwen mi pwúng ren féfférún semer kewe me iner. (1 Petrus 3:1, KG) Iwe nge, ese naf án sam me in repwe chék isetiw leenien áppirú, pokiten ekkewe nau ra kúkkúna féffér ese pwúng me chómmóng pwóróus mi etipetiper seni aramas. Ina popun a lamot ngeni ekkewe sam me in mi túmúnúéch ar repwe silei ekiekin néúr kewe teenage wóón ekkewe mettóch ra kúna me rong. Iwe lón ena mettóch, a lamot pwóppwóróusfengen mi múrinné.​—Än Salomon Fos 20:5.

9, 10. Pwata a lamot ngeni sam me in ar repwe asukula néúr kewe ekkewe pwóróus mi weneiti lisowu, me ifa usun repwe féri ena?

⁹ A ákkáeúin lamot pwóppwóróusfengen mi múrinné ren ewe mettóch lisowu. Ámi kana sam me in oua sáw le fós ngeni néúmi kewe usun ewe mettóch lisowu? Inaamwo ika oua sáw, nge oupwe achocho le fós ngeniir usun, pokiten ekkewe kúkkún repwe wesewesen káé usun ena seni pwal emén. Ika rese káé senikemi, iwe ousap silei ika met sókkun pwóróus mi mwáál usun lisowu repwe káé seni emén. Lón ewe Paipel, Jiowa a wenewen fós usun ekkewe pwóróus mi weneiti lisowu, iwe itá epwe pwal ina usun ekkewe sam me in.​—Än Salomon Fos 4:1-4; 5:1-21.

¹⁰ Sia kilisou pún ewe Paipel a masou ren emmwen mi ffat usun féfférún lisowu me ewe Watchtower Society a féri ekkewe puk mi álilliséch pwe ekkena emmwen ra chúen weneitikich. Pwata ouse alamota ekkena minen álillis? Áwewe chék, pwata ouse fós ngeni néúmi kewe át me nengngin ewe pwóróus itelapan, “Itä sam me in repwe asukula nöür kewe usun föfförün lisowu?” lón ewe Leenien Mas minen December 1, 2011 pekin taropwe 29, me ewe itelapan, “Pworaus ngeni Nöümi kewe Usun ewe Föfförün Lisowu” lón ewe Leenien Mas minen December 1, 2010 pekin taropwe 18-20.b Neman oupwe mwaar ren sópwéchún.

11. Ifa ewe mettóch mi kon múrinné lap seni meinisin lón án sam me in asukula néúr kewe le angang fán iten Jiowa?

¹¹ Ifa ewe pwóróus mi fókkun lamot seni meinisin ekkewe sam me in me nau repwe pwóróus usun? Ewe aposel Paulus a apasa ena lón néún we taropwe atun a makkeei: “Oupwe tümwünüöchür fän ämi fönöör o öüröürer lon ach Samol.” (Efisos 6:4) A lamot ngeni ekkewe nau ar repwe kan kákkáé usun Jiowa. Ákkáeúin, a lamot ar repwe káé le tongei Kot me mochen angang fán itan. Pwal lón ei, ekkewe nau repwe kon káé seni án ekkewe sam me in leenien áppirú. Ika ekkewe teenage ra kúna pwe semer kewe me iner ra tongei Kot ‘ren unusen leluker, ren unusen ngünur pwal ren unusen ekiekiir’ ina popun ra manawéch, iwe neman repwe pwal áppirúúr. (Mateus 22:37) Pwal ina usun, ika ekkewe teenage ra kúna pwe semer kewe me iner ra eáni ekiek mi pwúng usun pisek me moni me akkomwa Mwúún Kot, iwe epwe pwal álisiir le eáni ena esin ekiek.​—Än Salomon Afalafal 7:12; Mateus 6:31-33.

12, 13. Ikkefa ekkewe mettóch sam me in repwe ekieki pwe epwe sópwéch ewe famili fel?

¹² Án eú famili káé Paipel iteiten wiik, ina eú álillis mi fókkun álilliséch ren án sam me in ákkáiti ngeni néúr kewe mettóchun lúkú. (Kölfel 119:33, 34; Än Salomon Fos 4:20-23) A fókkun lamot an epwe fiffis ena káé iteitan. (Kölfel 1:1-3) Sam me in me néúr kewe repwe mirititi pwe a lamot ar repwe akkomwa ewe famili fel lap seni ekkewe ekkóch kókkót. Pwal och, ren an epwe fisiéch ewe famili fel, a lamot an epwe wor ekiek mi pwúng. Iei alon emén sam: “Ewe mettóch a lamot, ina án ewe chón emmweni epwe féri ewe famili fel lón eú napanap mi ekinamwe me asúfél, nge esap kon tichik me esap minen urumwot. Neman ese mecheres an epwe fisiéch iteitan, me fán chómmóng a lamot ngeni ekkewe kúkkún kapasen apwúng. Ika ese fisiéch fán ekkóch, iwe oupwe mosonottam me ésúkúsúkú ámi káé lón nan.” Ena sam a pwal apasa pwe iteiten an iótek lepoputáán ar káé, a tichik le tingor álillis seni Jiowa pwe meinisin repwe eáni ekiek mi pwúng.​—Kölfel 119:66.

¹³ Ekkewe Chón Kraist sam me in, repwe wisen féri ewe famili fel. Ewer, ekkóch sam me in rese kon lipwákéch le asukula néúr kewe me neman epwe weires ngeniir ar repwe féri án ewe famili fel epwe ámmeseik. Iwe nge, ika oua tongei néúmi kewe teenage “ren fofor o mi enlet” oupwe fókkun mochen álisiir le feffeitá lón ar riri ngeni Kot fán tipetekison me wenechar. (1 Johannes 3:18, TF) Neman fán ekkóch repwe ngúnúngúnúngaw, nge repwe meefi pwe oua enletin chúngúúr.

14. Ifa usun sam me in repwe apwénúetá Tuteronomi 11:18, 19 lón ar pwóppwóróusfengen me néúr kewe teenage usun mettóchun lúkú?

¹⁴ Famili fel esap chék ina ewe atun sam me in repwe tongeni fós usun ekkewe mettóch mi lamot lón pekin lúkú. Oua chechchemeni án Jiowa we allúk ngeni ekkewe sam me in? A apasa: “Oupwe atolonga ai kei kapas lon lelukemi pwal lon ämi ekiek. Oupwe fötiretä won pöümi pwe eu pisekin achem, oupwe pwal fötiretä won chamwemi. Iwe, oupwe aiti ngeni nöümi kewe ekei kapas, oupwe fos usur lupwen oua mot lon imwemi pwal lupwen oua fetal won al, lupwen oua konola pwal lupwen oua pwätä.” (Tuteronomi 11:18, 19; pwal ppii Tuteronomi 6:6, 7.) Esap weween pwe iteitan ekkewe sam me in repwe afalafala néúr kewe. Nge emén mékúren famili mi tong, epwe kúkkútta alen an epwe amúrinnéló ekiekin chón an we famili usun ar riri ngeni Kot.

EMIRIT ME SÚFÉL

15, 16. (a) Met weween angangen emirit? (b) Ié kewe repwe wisen féri ewe angangen emirit me ié we epwe ákkáeúin anúkúnúkú pwe nau repwe aúseling?

¹⁵ Angangen emirit ina eú angangen káit mi áwenechara och mettóch, me a kapachelong pwóppwóróusfengen. Ewe angangen emirit a kon wewe ngeni án emén áwenechara och mettóch lap seni an epwe apwúngú emén, inaamwo ika neman a lamot an epwe apwúngú. A lamot emirit fán iten ekkewe kúkkún, iwe a chúen lamot atun ra teenage are neman epwe fen lapóló. Ekkewe teenage mi tipachem repwe weweiti pwe a pwúng ena.

¹⁶ Iei met ewe Paipel a apasa: “Eman mi tiparoch a pöütala än saman kapasen öüröür, nge ätewe mi etiwa kapasen fön [“apwúng,” NW] a mirit.” (Än Salomon Fos 15:5) Sia káé chómmóng seni ena wokisin. A wewe ngeni pwe epwe fis ewe angangen emirit. Emén teenage esap tongeni ekieki eú kapasen apwúng ika pwe sam me in rese ereni. Jiowa a ewisa ngeni ekkewe sam me in ar repwe wisen féri ewe angangen emirit, nge ákkáeúin ewe sam. Iwe nge, wisen ewe teenage an epwe aúselinga ewe kapasen emirit. Ika a álleasochisi án seman me inan emirit, iwe epwe lapóló an sile me epwe kisikisiló an mwáálliló. (Än Salomon Fos 1:8) Paipel a apasa: “Eman esap mochen rongorong kapasen fön epwe tolong lon wöüngau me itengau, nge ätewe mi aüseling ngeni kapasen emirit epwe iteüöch.”​—Än Salomon Fos 13:18.

17. Ifa ewe ekiek mi itepék me rúúepek sam me in repwe achocho ngeni atun ra féri ewe angangen emirit?

¹⁷ Atun ekkewe sam me in repwe emiriti ekkewe teenage, a lamot ar repwe itepék me rúúepek. Repwe túmúnú pwe resap kon tichik pwe rete asonga néúr kewe pwal mwo nge atai ar alúkúlúk wóón ar tufichin pwisin ataweer. (Kolose 3:21) Nge sam me in rese mochen mut ngeni néúr teenage ar repwe chék féri met ra mochen pwe ete efeiengawer me ete péút seniir ewe káit mi fókkun lamot. Iei met Än Salomon Fos 29:17 a apasa: “Kopwe apwüngü noum, pwe i epwe akinamweek, epwe pwal apwapwai lelukom.” Iwe nge, wokisin 21 a apasa: “Eman mi nöüwechen ngeni nöün chon angang seni lekükünün, lon eu rän ewe chon angang epwe wöüni wöün.” Inaamwo ika ena wokisin a fós usun chón angang, nge a pwal weneiti kúkkún me teenage lón famili.

18. Ewe angangen emirit a pwáraatá met? Met esap fis ika ekkewe sam me in ra kan féri ewe angangen emirit?

¹⁸ Ren enletin, ewe angangen emirit mi fich, ina eú pisekin ánnet pwe ewe sam are in a tongei néún we. (Ipru 12:6, 11) Ika en emén sam are in, iwe ka silei pwe a weires an epwe chék fiffis ewe angangen emirit mi pwúng. Ekkóch ra mut ngeni néúr teenage mi fókkun lúkúmach ar repwe féri met ra mochen pún neman a mecheres ngeniir ena pwe epwe efisi kinamwe. Iwe nge, ló, ló, ló emén sam are in mi féri ena, epwe kini liwinin, weween epwe wor kkótongaw lón an famili.​—Än Salomon Fos 29:15; Kalatia 6:9.

ANGANG ME KUKKUNOU

19, 20. Ifa usun sam me in repwe tipachem le álisi néúr kewe teenage usun minen kunou are apwapwa?

¹⁹ A lamot ngeni ekkewe nau fansoun fán iten kunou, nge a chómmóng minen kunou me apwapwa rese múrinné. Ei ótót ese áfánni án Paipel kewe allúk usun manaw mi pwúng me mwáál. Ina popun ekkewe teenage mi lap ar fansoun kunou wóón pwisin ar, repwe tongeni fókkun feiengaw.

²⁰ Ina popun, a wor án emén sam are in mi mirit pwúúng le apwúngaló met sókkun kunou me apwapwa repwe eáni. Iwe nge, ousap ménúkaaló pwe ewe teenage a mámmááritá. Iteiten ier, a áneánei pwe ekkewe ekkóch repwe ekieki pwe i emén watte nge esap chúen i emén semirit. Ina popun, a alen tipachem ika emén sam are in epwe mut ngeni néún we mi mámmááritá an epwe fili menni minen kunou are apwapwa a mochen. A tongeni féri ena ika filian we a pwáraatá pwe a ásimawetá lón pekin lúkú. Fán ekkóch ewe teenage epwe kefilingaw kél epwe aúseling, chiechian me metakkan. Ika a fis ena, iwe a lamot an epwe wor pwóppwóróusfengen pwe ewe teenage epwe kefiléch lón mwachkkan.

21. Ifa usun úkúkéchún fansoun kunou are apwapwa epwe túmúnú emén teenage?

²¹ Epwe ifa úkúkún fansoun kunou are apwapwa? Lón ekkóch fénú, ra ereni ekkewe teenage pwe ra tongeni chék kukkunou iteitan. Ina popun, eli emén teenage epwe akkóta an epwe chék kukkunou iteitan. Iwe nge, wisen sam me in ar repwe áiti ngeni néúr we le awora fansoun fán iten ekkóch mettóch, áwewe chék ren famili káé, pwisin káé, chiechi ngeni ekkewe mi ásimaw lón pekin lúkú, fiti án Chón Kraist kewe mwich me féri angangen lón imw. Ekkena kókkót repwe álisi án ewe Kapasen Kot esap mwop ren “pwapwan ei manau.”​—Lukas 8:11-15.

22. Me lúkún kunou are apwapwa, met a pwal kapachelong lón manawen emén teenage pwe epwe itepék me rúúepek?

²² King Salomon a apasa: “Üa silei pwe esap wor och a mürina lap seni än eman epwe pwapwa o föri mine a mürina lon fansoun manauan. Nge üa pwal silei pwe aramas meinisin repwe mongö o ün, repwe pwal pwapwa lon ar angang weires. Pwal iei eu lifang me ren Kot.” (Än Salomon Afalafal 3:12, 13) Ewer, pwapwa ina kinikinin manaw mi itepék me rúúepek. Pwal ina usun ren angang weires. Chómmóng teenage lón ei fansoun rese silei ewe pwapwa mi pop seni angang weires are ewe memmeefin pwisin ésúfélúr mi pop seni án emén angang wóón och osukosuk me pwákini. Mi lamot ngeni ekkewe teenage ar repwe káé angang weires, áwewe chék ren atake, kaú imw, attau, tete me pwal ekkóch angang. Ekkewe sam me in repwe wisen áiti ngeni néúr kewe ar repwe meefi ewe pwapwa mi pop seni angang weires. Ika rese asukula néúr kewe, iwe eli repwe chipwang me rese tongeni tufichin túmúnú pwisin iir. Ika oua sópwéch le áiti néúmi teenage le aúcheani me pwal mwo nge pwapwaiti angang weires, iwe epwe eáni ekiek mi pwúng mi atoto chómmóng feiéch lón unusen manawan.

SENI TEENAGE NGENI MWUKÓLÓ

23. Ifa usun sam me in repwe ápéchékkúla néúr teenage?

²³ Ei wokisin a tongeni álisikemi sam me in inaamwo ika a wor ámi osukosuk ren néúmi teenage. A erá: “Chen epwe nonomola tori feilfeilachök.” (1 Korint 13:8) Ousap úkútiw le pwáppwáratá ewe chen are tong oua pwúkún meefi. Pwisin eisinuk: ‘Ua apúnga emén me emén nei kewe ren ar sópwéch le pwákini ar kewe osukosuk are pworacho ngeni ekkewe weires? Ua kúkkútta alen ai upwe pwáraawu ai tongei nei kewe me aúcheaniir me mwen an epwe luló ieriir?’ Inaamwo ika fán ekkóch a wor wewengaw nge ika ekkewe teenage ra lúkúlúk ren óm tong, iwe repwe pwal pwáraatá ar tongeok.

24. Ifa ewe kapasen emmwen lón Paipel mi enlet usun túmúnún semirit, nge met sam me in repwe chechchemeni?

²⁴ Ewer, atun ekkewe nau ra mámmááritá ngeni mwukóló, repwap wisen féri kefil mi chou fán pwisin iter. Nge fán ekkóch, sam me in rese sani minne ra filatá. Ifa usun ika néúr we a filatá an esap chúen angang ngeni Jiowa Kot? A tongeni fis ena. Pwal mwo nge ekkóch me lein néún Jiowa kewe chónláng ra oput án Jiowa kapasen fén me ra ú ngeni. (Keneses 6:2; Jutas 6) Ekkewe nau esap iir usun eú computer mi fférúló prokrammún, weween repwe chék mwékút ren met sia mochen repwe féri. Iir férien Kot, a wor ar pwúúng le pwisin filatá, me wisen pwisin ánnetatá ngeni Jiowa ekkewe kefil ra eáni. Nge a chúen enlet met a mak lón Än Salomon Fos 22:6: “Kopwe akaiti ngeni eman semirit usun mine epwe föri lon manauan, pun lupwen epwe chinlap, esap likitala mine a kaiö.”

25. Ifa ewe mettóch mi fókkun múrinné fán iten ekkewe sam me in le pwáraatá ar kilisou ngeni Jiowa ren wiser le túmúnú néúr kewe?

²⁵ Ina popun oupwe pwáppwáratá tong ngeni néúmi kewe. Féri úkúkún ámi tufich le apwénúetá án Paipel kewe kapasen emmwen le túmúnúúr. Isetiw leenien áppirú ren ámi eáni napanapen Kot kewe. Ina usun ámi oupwe fókkun atufichi néúmi kewe le mááritá ngeni emén mi alúkúlúk me niwokkusiti Kot. Ina ewe mettóch mi fókkun múrinné fán iten ekkewe sam me in le pwáraatá ar kilisou ngeni Jiowa ren wiser le túmúnú néúr kewe.