Ifa Usun Pekin Science A Kkúú Manawom

Me ren eú dictionary, science a wewe ngeni “ewe angangen káé usun mettóchun fán láng me wóón fénúfan ren met ra ffér seni me mwékútúkútúr. Ena angang a fiti kókkótun káé mi lóngólóng wóón án aramas nennengenifichi me aúkú mettóch, me féri ar asóssót.” Ena angang a mmen áweires, me fán chómmóng a elichippúng. Ekkewe scientist ra kan angang weires le nennengenifichi mettóch me féri ar asóssót ren fite wiik, maram, are pwal mwo nge ier. Fán ekkóch, ar angang ese sópwéch, nge chómmóng ar angang ra atoto feiéch ngeni aramas. Sipwe káé usun ekkóch leir.

Eú kompeni lón Iurop a féri och sókkun pisek seni plastik mi péchékkúl me mworomwor, emén a tongeni áeá le mworei únúman konik mi limengaw nge esap semmwen. Aramas ra áeá ekkena esin pisek atun a fis feiengaw watte, áwewe chék atun ewe chechchechin fénú mi fis lón Haiti lón 2010.

Asetáán fénúfan, a wor ekkewe satellite fán iten GPS (Global Positioning System). Ena GPS a ffér fán iten ekkewe mwichen soufiu, nge iei, chón uwei tarakú, sepelin, siip, pwal mwo nge chón fetál are chón tapweri man ra tongeni néúnéú pwe repwe silei ia repwe pwer ie. Pokiten angangen ekkewe scientist mi ekiekietá GPS, a mecheresiló ach sipwe silei ikewe sipwe ló ie.

Ka kan néúnéú cell phone, computer, are áeá Internet? Ka meefi péchékkúlen inisum are fen unusen chikar pokiten sáfei? Ka kan sái wóón sepelin? Ika ina, iwe, ka kúna feiéch seni pekin science, ewe a atoto chómmóng álillis ngeni aramas. Science a fen álilliséch ngeni manawom lón sókkópaten mettóch.

IFA ÚKÚKÚN ÁN SCIENCE SILE?

Ekkewe scientist ikenái ra alapaaló ar káéfichi sókkópaten masouen fénúfan me fán láng pwe epwe watteeló ar sile. Ekkóch scientist ra káéfichi usun ekkewe kúkkún atom, nge pwal ekkóch ra sótun le káé met a fen fis lón ekkewe fite billion ier ra ló pún ra mochen weweiti usun poputáán mettóch meinisin fán láng. Ra káéfichi mettóch mi fókkun kúkkún are nóm tottowau, pwal mwo nge mettóch aramas rese tongeni kúna are attapa. Iwe ekkóch scientist ra meefi pwe ika mi wor Kot usun met Paipel a apasa, iwe, itá repwe tongeni kúna i.

Ekkóch scientist me sou áák mi iteféúló ra eáni ekiek mi fen lu seni ena. Emén soumak usun science itan Amir D. Aczel a erá pwe chókkana ra áeá “áwewe lón pekin science mi ánnetatá pwe ese wor Kot.” Áwewe chék, emén scientist mi iteféúló wóón unusen fénúfan a erá pwe “an ese wor pisekin ánnet pwe mi wor emén Kot mi wisen emmweni mettóch fán láng me fénúfan, a ánnetatáéchú pwe ese wor emén kot.” Pwal ekkóch ra erá pwe minne Paipel a apasa usun féfférún Kot a chék wewe ngeni “magic” are “angangen otuputup” aramas rese tongeni áweweei.a

Iwe nge, mi lamot sipwe ekieki ei kapas eis: A fen naf án pekin science weweiti masouen fénúfan me fán láng pwe epwe tongeni wesewesen apwúngaló mettóch? Pélúwan, aapw. Pekin science a fókkun feffeitá, nge chómmóng scientist ra mirititi pwe a chúen wor chómmóng mettóch resaamwo silei, me neman resap fókkun silei. Emén scientist mi kon tipachem me iteféúló itan Steven Weinberg a erá pwe “sisap fókkun tongeni weweiti lealóllóólun ekkewe mettóch” wóón fénúfan me láng. Emén sense me meilapen sou káéén masouen fán láng lón Britain itan Martin Rees, a erá: “Neman epwe chék wor mettóch aramas resap fókkun tongeni weweiti.” Ren enletin, a chómmóng mettóch pekin science esaamwo weweiti, áwewe chék ren ekkewe féúkúkkúnún cell lón ménúmanaw, mettóch fán láng, me metakkan. Ppii ekkeei ekkóch áwewe:

• Ekkewe scientist mi káé usun mettóch mi manaw rese unusen weweiti mwékútúkútún lón ekkewe cell. Resaamwo unusen silei ifa usun ekkewe cell ra áeá manaman, ifa usun ra féri protein, me ifa usun ra chómmóngóló.

• Ewe mettóch gravity a kkúú manawach iteiten seken lón iteiten rán. Nge ekkewe scientist resaamwo wesewesen weweiti angangan. Rese unusen silei ifa usun ewe gravity a weitatiw inisum ngeni pwúl lupwen ka mwet are ifa usun a nemeni fetálin ewe maram atun a pwellifeili fénúfan.

• Chón káé mettóchun fán láng ra erá pwe lap ngeni meinisin masouen fán láng, órun 95 percent, sise tongeni kúna ren mesach me ese wor mwesin a tongeni kúna. Ra erá pwe a wor ruu kinikinin, iter “dark matter” me “dark energy.” Rese fókkun silei ika met ekkena.

A pwal wor mettóch ekkewe scientist ra chúen osukosuk ren pún rese weweiti. Pwata a lamot ach sipwe silei ena? Emén soumak usun science mi iteféúló a erá: “Minne sia silei ese akkarap ngeni minne sise silei. Lón manawei, ai káé pekin science a efisi ai upwe ingeló me kúkkútta pwóróus, lap seni ai upwe úpéchékkúl le apwúngaló mettóch.”

Iwe, ika ka ekieki pwe iei a fen kon nampa eú aúchean science lap seni Paipel me epwele apwúngaló pwe ese wor Kot, ekieki ei mettóch: Ika ekkewe scientist mi fókkun tipachem mi áeá mwesin mi watte manamanan ra chék ekis weweiti mettóchun fán láng me fénúfan, itá sipwe mwittir apwúngaló mettóch pekin science ese mwo nge tongeni unusen weweiti? Minne ewe Encyclopedia Britannica a erá lesópwólóón an apwóróusa pwóróusen uruwoon me feffeitáán pekin káé mettóchun fán láng, a fókkun weneiti ena mettóch, a erá: “Aramas ra fen káé usun masouen fán láng arapakkan 4,000 ier, nge ra chúen osukosuk ren ar rese weweiti mettóchun fán láng usun chék ekkewe chón Papilon lóóm.”

Chón Pwáraatá Jiowa ra súféliti án emén me emén aramas pwúúng le filatá minne epwe lúkú wóón ei mettóch. Sia achocho le fitipachei án Paipel ei kapasen emmwen, a apasa: “Oupwe tipepwetete ngeni aramas meinisin.” (Filipi 4:5) Ám aua áneán pwe amwo fán tipepwetete are tipemirit kopwe etittina ifa usun science me Paipel ra tipeeúfengen me álillisfengen.