I referenciajlel jiñi Jun chaʼan lac tempa bʌ I Subtʼan yicʼot i Melbal jiñi xÑoptʼan
4-10 I CHAʼAN MARZO
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | ROMANOS 12-14
«¿Chuqui yom i yʌl cheʼ mi lac pʌs laj cʼuxbiya bajcheʼ i chaʼan Cristo?»
(Romanos 12:17-19, I tʼan Dios [ITD]) Mach mi laʼ qʼuextan jontolil. Ñaʼtan laʼ mel chuqui toj tiʼ wut pejtelel winicob xʼixicob. 18 Chaʼlenla wersa chaʼan ñʌchʼʌl mi laʼ wajñel yicʼot pejtelel winicob xʼixicob. 19 Cʼuxbibilet bʌ la, mach mi laʼ bajñel qʼuextʌben jontol bʌ i melbal laʼ piʼʌlob. Laʼ i qʼuextʌbeñob Dios tiʼ michʼajel. Come tsʼijbubil: «Joñon mij qʼuextan jontolil. Joñon mi cʌqʼueñob i tojol i mul».
w09 15/10 8 párr. 3
«Ñaʼtan laʼ mel chuqui toj tiʼ wut pejtelel winicob xʼixicob»
3 (Pejcan Romanos 12:17). Pablo tsiʼ yʌlʌ chaʼan mach yomic mi laj qʼuextan yicʼot jontolil cheʼ bʌ an chuqui mi lac tumbentel. Ili ticʼojel miʼ ñumen cʼʌjñibʌyel i chaʼan jiñi xñoptʼañob añoʼ bʌ i piʼʌl mach bʌ xñoptʼañobic. Jiñi xñoptʼan yom miʼ ticʼ i bʌ cheʼ bʌ miʼ subentel tʼan tac muʼ bʌ i mejlel i low. Jin chaʼan, mi tsaʼ caji i jacʼ mucʼ jach caj i ñumen tsʌtsʼesan majlel jiñi wocol.
w07 1/7 24 párr. 12, 13
«Mach mi laʼ qʼuextan jontolil»
12 Pablo miʼ subeñonla chaʼan wen jach yom mi laj qʼuel tiʼ pejtelel lac piʼʌlob: «Mach mi laʼ qʼuextan jontolil». Ili ticʼojel miʼ taj i bʌ yicʼot jiñi tsaʼix bʌ i ñaxan alʌ: «Tsʼaʼlenla jontolil». Maʼañic i sujmlel cheʼ mi la cʌl chaʼan mi lac tsʼaʼlen jontolil pero ti wiʼil jin mi lac chaʼ cʼʌn chaʼan mi laj qʼuextan cheʼ bʌ an chuqui mi lac tumbentel. Ili yom i yʌl chaʼan maʼañic laj «cʼuxbiya ti isujm». Jiñi yambʌ i ticʼojel Pablo yom bʌ mi lac jacʼ jiñʌch chaʼan yom mi lac mel «chuqui toj tiʼ wut pejtelel winicob xʼixicob» (Romanos 12:9, 17). ¿Bajcheʼ miʼ cʼʌjñibʌyel ili ticʼojel?
13 Ti jiñi bʌ ora, Pablo tsaʼix i tsʼijbu jiñi carta i chaʼan jiñi añoʼ bʌ ti Corinto, baqui tsiʼ yʌlʌ bajcheʼ woliʼ ñusañob contrajintel jiñi apóstolob: «Come tsiʼ yʌcʼʌyon lojon ti pañimil baʼ mic wajlentel lojon tiʼ tojlel wiñicob xʼixicob yicʼot ángelob. [...] jiñi muʼ bʌ i pʼajon lojon mic pejcan lojon ti wen bʌ tʼañ, jiñi muʼ bʌ i ticʼlañon lojon, mij cuchben lojon. Jiñi muʼ bʌ i toʼol aloñ lojon, mic pejcan lojon ti uts bʌ tʼañ» (1 Corintios 4:9-13, Jiñi tsijiʼ bʌ wen tʼañ chaʼan estudio). Jiñi i sujm bʌ xñoptʼañonla wen qʼuelbilonla ti lac piʼʌlob. Cheʼ bʌ miʼ qʼuelob chuqui wem bʌ mi lac mel miʼ mulan i ñʌchʼtañob jiñi wen tʼan, ñumento cheʼ miʼ qʼuelob chaʼan mi lac toʼol ticʼlʌntel (1 Pedro 2:12).
(Romanos 12:20, 21, ITD) Jini chaʼan mʌcʼlan laʼ contra mi an i wiʼñal. Aqʼuen chuqui miʼ jap mi an i tiquin tiʼ. Cheʼʌch mi caj a wen techben i quisin. 21 Mach a wʌcʼ a bʌ tiʼ jacʼol jontolil. Mele chuqui wen chaʼan miʼ mʌjlel a chaʼan.
w12 15/11 29 párr. 13
«Ñusʌben laʼ bʌ laʼ mul»
13 An i tajol jiñi tsaʼ bʌ i lowoyet tiʼ tʼan miʼ cʼotel i qʼuel ti ñuc jiñi principio tac am bʌ ti Biblia. Jiñi apóstol Pablo tiʼ tsʼijbu: «Jini chaʼan mʌcʼlan laʼ contra mi an i wiʼñal. Aqʼuen chuqui miʼ jap mi an i tiquin tiʼ. Cheʼʌch mi caj a wen techben i quisin. Mach a wʌcʼ a bʌ tiʼ jacʼol jontolil. Mele chuqui wen chaʼan miʼ mʌjlel a chaʼan» (Ro. 12:20, 21). Cheʼ mi lac pʌs la cutslel tiʼ tojlel jiñi muʼ bʌ i ticʼlañonla, miʼ mejlel la cʌqʼuen i pʌs wem bʌ i melbal. Mi jatet maʼ chʼʌmben i sujm chucoch cheʼ tsiʼ melbeyet bajcheʼ jiñi i maʼ pʌsben a pʼuntaya, tajol miʼ mejlel a coltan chaʼan miʼ cʌn jiñi i sujmlel. Mi wen jach bajcheʼ mi lac jacʼ, miʼ mejlel la cʌqʼuen i wen ñaʼtan jiñi quixtañu chucoch maʼañic tsaʼ michʼayonla (1 P. 2:12; 3:16).
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(Romanos 13:1, ITD) Tiʼ pejteleletla jacʼbenla i tʼan jini añoʼ bʌ i yeʼtel ti pañimil, come chʼoyolʌch jini eʼtel ti Dios. Dios tsiʼ waʼchoco jini añoʼ bʌ i yeʼtel.
w08 15/6 31 párr. 4
Ñuc tac bʌ cʌntesʌntel am bʌ ti Romanos
13:1. ¿Bajcheʼ an i sujmlel cheʼ bʌ «Dios tsiʼ waʼchoco jini añoʼ bʌ i yeʼtel»? Ili yom i yʌl chaʼan jiñi yumʌlob woliʼ melob i yeʼtel come cheʼʌch yom Dios. Jehová tsiʼ wʌn alʌ chaʼan an muʼ bʌ caj i yochelob ti yumʌntel i tsiʼ yʌcʼʌ ti tsʼijbuntel profecía tac ti Biblia chaʼan jiñi yumʌlob. Jin chaʼan, miʼ mejlel ti ajlel chaʼan jiñi yumʌlob woliʼ melob i yeʼtel come cheʼʌch yom Dios.
11-17 I CHAʼAN MARZO
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | ROMANOS 15, 16
«Laʼ lac sʌclan laj coltʌntel ti Jehová chaʼan mi laj cuch wocol yicʼot i ñuqʼuesʌntel lac pusicʼal»
(Romanos 15:13, ITD) Jini Dios muʼ bʌ i yʌqʼueñonla lac pijtaya cheʼ mi lac ñop, laʼ i bujtʼesan laʼ pusicʼal tiʼ tijicñʌyel yicʼot i ñʌchʼtilel chaʼan mi laʼ wen pijtan tiʼ pʼʌtʌlel Chʼujul bʌ Espíritu.
w14 15/6 14 párr. 11
«Cʼuxbin a Yum Dios»
11 Jehová miʼ yʌqʼueñonla jumpʼejl pijtaya muʼ bʌ i yʌqʼueñonla tijicñʌyel yicʼot ñʌchʼtʌlel (Ro. 15:13). Jiñi pijtaya chaʼan chumtʌl tiʼ pejtelel ora miʼ coltañonla lac lʌtʼ wocol tac cheʼ bʌ miʼ ñojpel lac chʼujbiya. Jiñi bombiloʼ bʌ xucʼul bʌ miʼ chʌmelob miʼ caj i yʌqʼuentelob i «cuxtʌlel cheʼ bajcheʼ corona» yaʼ ti panchan (Ap. 2:10). I jiñi yambʌ xñoptʼañob xucʼuloʼ bʌ tiʼ tojlel Jehová mi caj i ñusañob i bʌ wʌʼ ti Lum cheʼ bʌ sujtemix ti jumpʼejl paraíso (Lc. 23:43, TNM). ¿Bajcheʼ yubil mi la cubin chaʼan jiñi pijtaya muʼ bʌ i cajel? ¿Mach ba añic miʼ yʌqʼueñonla lac tijicñʌyel, lac ñʌchʼtʌlel yicʼot chaʼan mi lac ñumen cʼuxbin Dios come yaʼʌch tilem «pejtelel wen bʌ lac majtan yicʼot pejtelel utsʼat bʌ»? (Stg. 1:17).
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(Romanos 15:27, ITD) Come yomob i yʌcʼ, come añob i bet tiʼ tojlel israelob. Come jini gentilob tsaʼ tem aqʼuentiyob i wenlel ti Dios yicʼotob. Jini chaʼan an tiʼ wenta chaʼan miʼ coltañob jini hermanojob ti Jerusalén tiʼ chubʌʼan.
w89 1/12 24 párr. 3
Cheʼ bʌ an wocol «mi laʼ pʌs laʼ cʼuxbiya ti isujm»
Jin chaʼan, jiñi gentilob tsiʼ mulaj i coltañob jiñi xñoptʼañob añoʼ bʌ ti Jerusalén, come añob «i bet» ti yubi. ¿Mach ba yaʼic loqʼuem ti Jerusalén jiñi wen tʼan tsaʼ bʌ cʼoti i yubin jiñi gentilob? Pablo cheʼʌch miʼ ñaʼtan bajcheʼ iliyi: «Come yomob i yʌcʼ, come añob i bet tiʼ tojlel israelob. Come jini gentilob tsaʼ tem aqʼuentiyob i wenlel ti Dios yicʼotob. Jini chaʼan an tiʼ wenta chaʼan miʼ coltañob jini hermanojob ti Jerusalén tiʼ chubʌʼan» (Romanos 15:27).
(Romanos 16:25, ITD) Dios mi mejlel i pʼʌtesañetla cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl jini wen tʼan muʼ bʌ c sub, muʼ bʌ i yʌcʼ ti cʌjñel Jesucristo. Come tsiʼ tsictesa jini mucul tac bʌ mach bʌ tsiquilic ti yambʌ ora cʼʌlʌl tiʼ cajibal pañimil.
it-2 708 párr. 5
Miʼ mejlel i ñaʼtan chuqui mi caj i yujtel
Jiñi Mesías o jiñi Cristo yaʼʌch mi caj i loqʼuel ti jiñi pʼolbal wʌn albilix bʌ i mi caj i coltan tiʼ pejtelel jiñi tojoʼ bʌ quixtañu wʌʼ bʌ añob ti Lum (Gá. 3:8, 14). Baqui tsaʼ ñaxan ajli jiñi «i pʼolbal jini xʼixic» jiñʌch cheʼ bʌ Adán yicʼot Eva tsiʼ ñusʌbeyob i mandar Dios yaʼ ti Edén yicʼot cheʼ bʌ maxto i yila pañimil Abel (Gn. 3:15). Ili tsaʼ wʌn ajli cheʼ bʌ anto yom 4 mil jab chaʼan miʼ tsictiyel chaʼan jiñi «mucul tac bʌ» jiñʌch «i pʼolbal jini xʼixic» o jiñi Mesías. Jin chaʼan, miʼ mejlel ti ajlel chaʼan jiñi «mucul tac bʌ» tsaʼʌch lojti «cʼʌlʌl tiʼ cajibal pañimil» (Ro. 16:25-27; Ef. 1:8-10; 3:4-11).
18-24 I CHAʼAN MARZO
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | 1 CORINTIOS 1-3
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(1 Corintios 1:20, ITD) ¿Bacan jini cabʌl bʌ i ñaʼtʌbal? ¿Bacan jini stsʼijbaya? ¿Bacan jini muʼ bʌ i ñaʼtan i sujmlel jini pañimil am bʌ wʌle? Dios tsaʼix i pʌsʌ sojquem jax i ñaʼtʌbal jini pañimil.
it-2 886 párr. 5
Ñaʼtʌbal
Tiʼ caj i ñaʼtʌbal ili pañimil maʼañic tsiʼ qʼueleyob ti ñuc cheʼ bʌ Jehová tsiʼ choco tilel Cristo come maʼañic i cʼʌjñibal tsiʼ qʼueleyob. Tajol jiñi yumʌlob weñʌch chuqui tac tsiʼ meleyob yicʼot tsajilob, pero jiñʌch tsaʼ bʌ i «chʼijiyob» ti teʼ jiñi Jesús (1 Co. 1:18; 2:7, 8). Pero Dios tsiʼ pʌsʌ chaʼan i ñaʼtʌbal ili pañimil maʼañic i cʼʌjñibal. Junchajp bajcheʼ tsiʼ mele jiñʌch cheʼ bʌ tsiʼ cʼʌñʌ jiñi «i ñaʼtʌbal [...] muʼ bʌ i yʌjlel ti tonto» yicʼot cheʼ bʌ tsiʼ cʼʌñʌ quixtañujob ‹mach bʌ pʼʌtʌlobic, mach bʌ ñucobic ti pañimil› chaʼan miʼ tsʼʌctesan jiñi ñaʼtʌbil bʌ i chaʼan i cheʼ bajcheʼ jiñi tsiʼ yʌcʼʌ ti quisin jiñi añoʼ bʌ i ñaʼtʌbal ti ili pañimil (1 Co. 1:19-28). Pablo tsiʼ cʼajtesʌbeyob jiñi xñoptʼañob añoʼ bʌ ti Corinto chaʼan «i ñaʼtʌbal pañimil, [yicʼot] i ñaʼtʌbal yumʌlob» miʼ caj i jilel. Jin chaʼan, jiñi i ñaʼtʌbal pañimil mach jiñic woli bʌ i sub jiñi apóstol (1 Co. 2:6, 13). Tiʼ sube jaʼel jiñi xñoptʼañob ti Colosas chaʼan maʼañic miʼ yʌcʼob i bʌ ti lotintel ti jiñi «ñaʼtʌbal chʼoyol bʌ ti pañimil [fi·lo·so·fí·as, yoque yom bʌ i yʌl, «i cʼuxbintel jiñi ñaʼtʌbal»] yicʼot i sajtemal loqʼuem bʌ tiʼ bajñel pusicʼal, cheʼ bajcheʼ i tilel i melbal lac ñojteʼel woli bʌ i ñojpel ti pañimil» (Col. 2:8, laja yicʼot jiñi versículo 20-23).
(1 Corintios 2:3-5, ITD) Cheʼ bʌ yaʼ añon quicʼotetla wen cʼuñon, cabʌl c bʌqʼuen, tsiltsilñayon. 4 Cheʼ bʌ tsac pejcayetla, cheʼ bʌ tsac chaʼle sub tʼan chaʼan mic xiqʼuetla, tsiquil mach tilemic c tʼan tic bajñel pusicʼal pero tilem tiʼ pʼʌtʌlel Espíritu, 5 chaʼan wen xucʼul mi laʼ ñop. Come jiñʌch i yeʼtel Dios yicʼot i pʼʌtʌlel, mach i yeʼtelic winicob cabʌl bʌ i ñaʼtʌbal.
w08 15/7 27 párr. 6
Ñuc tac bʌ cʌntesʌntel am bʌ ti Corintios
2:3-5. Cheʼ bʌ Pablo tsaʼ majli ti subtʼan yaʼ ti Corinto, tajol tsiʼ cʼajtibe i bʌ mi anto majqui mi caj i jacʼ jiñi wen tʼan ti jiñi tejclum baqui wen cʌntesʌbilobix tiʼ chaʼan bʌ filosofía yicʼot muʼ bʌ i pʌsob jiñi griegojob. Pero maʼañic tsiʼ yʌcʼʌ chaʼan jiñi i bʌqʼuen yicʼot i cʼunlel miʼ mʌctan chaʼan miʼ sub jiñi wen tʼan tsaʼ bʌ subenti i mel ti Dios. Cheʼ joñonla jaʼel, mach yomic mi la cʌcʼ chaʼan jiñi wocol tac miʼ mʌctañonla. Cheʼ bajcheʼ tsiʼ mele Pablo mi laj cʼajtin laj coltʌntel jaʼel ti Jehová chaʼan maʼañic mi laj cʌy lac sub jiñi wen tʼan chaʼan bʌ i Yumʌntel Dios.
25-31 I CHAʼAN MARZO
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | 1 CORINTIOS 4-6
«Tsʼitaʼ jach levadura miʼ laj xaxan tiʼ juncʼojlel caxlan waj»
(1 Corintios 5:1, 2, ITD) Isujm woliʼ yʌlob an juntiquil ti laʼ tojlel woli bʌ i taj i tsʼiʼlel, ñumen leco bajcheʼ miʼ melob jini sajtemoʼ bʌ, come jini winic wolix i yajñel yicʼot i majañaʼ. 2 Jatetla chan mi laʼ lon mel laʼ bʌ. ¿Mach ba yomic mi laʼ wucʼtʌben i mul? ¿Mach ba yomic mi laʼ choc loqʼuel ti laʼ tojlel jini tsaʼ bʌ i mele bajcheʼ jini?
(1 Corintios 5:5-8, ITD) Laʼ poj chojquic loqʼuel ti laʼ tojlel jini winic chaʼan miʼ yajñel tiʼ wenta Satanás, chaʼan miʼ yubin wocol, chaʼan miʼ jisʌntel i tsucul pusicʼal, chaʼan miʼ coltʌntel i chʼujlel tiʼ qʼuiñilel lac Yum. 6 Mach wenic mi laʼ qʼuel laʼ bʌ ti ñuc. ¿Mach ba laʼ wujilic miʼ pʼojlel majlel mulil cheʼ bajcheʼ tsʼitaʼ jach levadura miʼ laj xaxan tiʼ juncʼojlel caxlan waj? 7 Chocola loqʼuel jini tsucul bʌ laʼ melbal come tsijib melbiletix la. Come jini lac Tiñʌmeʼ chaʼan Pascua jiñʌch Cristo tsaʼ bʌ ajqʼui ti chʌmel chaʼañonla. 8 Jini chaʼan laʼ lac mel qʼuin ti utsʼat. Mach yomic tsucul bʌ levadura, jiñʌch jontolil yicʼot mulil. Yom jini isujm bʌ waj mach bʌ anic i levadurajlel, jiñʌch i sʌclel lac pusicʼal.
(1 Corintios 5:13, ITD) Come Dios mi caj i mel jini mach bʌ ochemobic. Chocola loqʼuel ti laʼ tojlel jini xjontolil.
it-2 212
Levadura
Jiñi apóstol Pablo tsiʼ cʼʌñʌ jaʼel jiñi lajiya cheʼ bʌ tiʼ sube jiñi xñoptʼañob ti Corinto chaʼan miʼ chaʼleñob ti expulsar juntiquil wiñic woli bʌ ti tsʼiʼlel am bʌ yaʼ ti congregación. Tsiʼ yʌlʌ: «¿Mach ba laʼ wujilic miʼ pʼojlel majlel mulil cheʼ bajcheʼ tsʼitaʼ jach levadura miʼ laj xaxan tiʼ juncʼojlel caxlan waj? Chocola loqʼuel jini tsucul bʌ laʼ melbal come tsijib melbiletix la. Come jini lac Tiñʌmeʼ chaʼan Pascua jiñʌch Cristo tsaʼ bʌ ajqʼui ti chʌmel chaʼañonla». Ti wiʼil tiʼ tsictesa chuqui yom i yʌl jiñi tʼan «levadura»: «Jini chaʼan laʼ lac mel qʼuin ti utsʼat. Mach yomic tsucul bʌ levadura, jiñʌch jontolil yicʼot mulil. Yom jini isujm bʌ waj mach bʌ anic i levadurajlel, jiñʌch i sʌclel lac pusicʼal» (1 Co. 5:6-8). Pablo tsiʼ cʼʌñʌ ili texto chaʼan miʼ yʌl chuqui i sujmlel jiñi qʼuiñijel muʼ bʌ i mel jiñi judíojob chaʼan jiñi caxlan waj mach bʌ añic i levadurajlel, ili miʼ melob cheʼ bʌ ujtemix jiñi Pascua. Cheʼ bajcheʼ tsʼitaʼ jach yom jiñi levadura chaʼan miʼ laj xaxan i juncʼojlel caxlan waj, cheʼ jaʼel mi maʼañic miʼ chocob loqʼuel jiñi wiñic woli bʌ ti tsʼiʼlel mach sʌquix mi caj i qʼuel Jehová jiñi congregación. Lajal bajcheʼ jiñi israelob mach yomic añob i chaʼan levadura tiʼ yotot cheʼ tiʼ yorajlel jiñi qʼuiñilel, cheʼ jaʼel jiñi congregación yom miʼ chocob loqʼuel jiñi «levadura».
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(1 Corintios 4:9, ITD) Apóstolon lojon. Mi cʌl Dios tsiʼ yʌcʼʌyon lojon ti qʼuejlel ti wiʼil pat cheʼ bajcheʼ chucbil bʌ winicob muʼ bʌ caj i tsʌnsʌntelob, come tsiʼ yʌcʼʌyon lojon ti pañimil baʼ miʼ qʼueloñob jini ángelob yicʼot winicob xʼixicob.
w09 15/5 24 párr. 16
Jiñi ángelob: Espíritujob «muʼ bʌ i chaʼleñob eʼtel»
16 Jiñi Biblia miʼ yʌl chaʼan jiñi xñoptʼañob muʼ bʌ i ñusañob wocol woliʼ qʼuejlel ti ángelob (1 Co. 4:9). Jiñi ángelob miʼ qʼuelob lac melbal i miʼ yubiñob i tijicñʌyel cheʼ bʌ xucʼul mi la cajñel. Cheʼ jaʼel, tijicña miʼ yubiñob cheʼ bʌ an majqui miʼ cʌy i mul (Lc. 15:10). An jumpʼejl melbalʌl muʼ bʌ i pʌsob jiñi hermanajob mach bʌ muqʼuic i toʼol ñumel tiʼ wut jiñi ángelob. Jiñi Biblia miʼ yʌl chaʼan yom miʼ tsictiyel tiʼ jol jiñi xʼixic ‹i yejtal i pʼʌtʌlel jiñi winic, come woliʼ qʼuejlelob ti jini ángelob› (1 Co. 11:3, 10). Jiñi ángelob miʼ qʼuelob ti utsʼat cheʼ bʌ jiñi hermanajob yicʼot yambʌ i wiñicob Dios mucʼʌch i qʼuelob ti ñuc jiñi eʼtel acʼbil bʌ i chaʼan Dios. Cheʼ mucʼʌch lac jacʼ ti wen jiñi muʼ bʌ lac subentel, jumpʼejlʌch ejemplo chaʼan jiñi ángelob.
(1 Corintios 6:3, ITD) ¿Mach ba laʼ wujilic mi caj lac mel ángelob? Jini chaʼan ñumen mi mejlel lac mel winicob ila ti pañimil.
it-2 216
Mandar
Mandar tac aqʼuebiloʼ bʌ jiñi ángelob. Jiñi ángelob ñumen pʼʌtʌlob bajcheʼ jiñi quixtañujob, chuculob tiʼ mandar tac Dios (Sal. 104:4; He. 1:7, 14). Jehová tsiʼ tiqʼui yicʼot tsiʼ mʌcta chuqui tac yom Satanás (Job 1:12; 2:6). Miguel, jiñi cʼax ñuc bʌ ángel, tsiʼ qʼuele chaʼan Jehová jiñʌch jiñi ñuc bʌ xMeloñel cheʼ bʌ tiʼ sube jiñi Diablo: «Laʼ i tiqʼuet lac Yum» (Jud. 9). Jehová tsiʼ luʼ aqʼue tiʼ wenta Jesucristo tiʼ pejtelel jiñi ángelob (Mt. 13:41; 25:31; Fil. 2:9-11; He. 1:6; 1 P. 3:22). Jesús tsiʼ choco majlel juntiquil ángel chaʼan miʼ suben jumpʼejl tʼan jiñi apóstol Juan (Ap. 1:1). Yaʼ ti 1 Corintios 6:3 jiñi apóstol Pablo miʼ yʌl chaʼan jiñi yajcʌbiloʼ bʌ chaʼan miʼ majlelob yicʼot Cristo yaʼ ti panchan mi caj i ‹mel jiñi ángelob›, yom bʌ i yʌcʼ ti ñaʼtʌntel chaʼan jiñi bombiloʼ bʌ tajol mucʼʌch caj i chaʼleñob coltaya tiʼ jisʌntel jiñi jontol bʌ ángelob.