Zanvie

Yesu ö ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˈˈdhɛ bho ˗zlanwogɔmɛn ˗nu ˈwo kun ˗a ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, ˗an ˗bha ꞊flüüwɔn ˗nu ˗ta. ˗Ya ˗zɔn Fadhiziɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ ꞊flüümɛn ˗nu ˗mü ˗an ˈka, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗kɔ ˈˈzu ˗sü ˗wɔn -yö ˗kun ˗an ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka ˗an ˈkpɔmɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˗ta. (Mat. 15:1-11) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˗yö ˗shiö ˗zlanwogɔmɛn ˗nu ˗dhɛ pë ˈö Yesu ˗ya pö ˗a ˗wɔn ˈgü, yö ˈti ö bo gagade ˗pö ˗an ˗dhɛ ˗sü ˈka. Yesu ˗yö ˈˈdhɛ ˗bho ˈpö ˗an ˗bha ꞊klaŋwo ꞊suasü ˗nu ˗ta. Yö ˈti˗ pö ꞊dhɛ ˗zlanwo ˈˈpɛpɛ ˗Zlan ˗dhɛ ˗së. ˗Ya ˗pö ꞊ʒiaan ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo dho kë ˈgüshiʋ̈ ˗ʒian ˗ta ˗wo ˗dho kë ꞊va, ˈö ˈmɛn ˈwo ˗da ˗tosɛta kë ˗ʒian ˗ta, ˈwo ˗kë ˈˈtɩtɩ. (Mat. 7:13, 14) ˗Ya ˗zɔn ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ mɛn ˈbha ˗nu ˗dho ˗a pö wo ˗Zlan ˗dhɔkë, ˈˈkɛɛ kö ꞊dede ˈka, ˈwaa˗ ˗dhɔkë. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗ya ˗pö: ‹˗Ka ka ˗dɩ ˈkun ˗së ˗Zlan ˗wʋdhiʋ̈loomɛ ꞊flüsü ˗nu ˗gɔ! ˗A ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ ˗wo ˗dho nu ka ˈˈpiʋ̈ kö ꞊wa wo ˗dɩ kë ꞊dhɛ ˈˈbhlaanë ˈdhö, ˈˈkɛɛ kö ka ˈgü see˗ ˗wɔn ꞊në˗ ˗nu ˈgü ꞊dhɛ gwee ˗nu ˈdhö. Ka ˗dho ˗a ˗nu dɔ ˈkpakpadhö ˗a ˗nu këwɔn ˗nu ˗bha.›—Mat. 7:15-20. w21.05 9 § 7-8.

Anö ˗kun gwan˗ ˗bha Dhevimi do ˈwo˗ ˗dhɛ Ɛkana ˗a ˗gɔ. ˗A ˗dhɔ ˗ya ꞊gɔɔn ˗kë ꞊dedewo. ˈˈKɛɛ dhe ˈbha ˗kun Ɛkana ˗gɔ ˈwo˗ ˗dhɛ Penina. Anö ˗dhɔ ˗yö Ɛkana ˗kë ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka Penina ˗ta. «Penina ˗yö ˈnën ˗kpɔ, ˈˈkɛɛ Anö ˗zë ˈnën ˈyaa kun ˗a ˗gɔ.» ˗A ˗wɔn ˈgü, «Penina ꞊wɛɛ ˗dɔ Anö ˗bha, ˈö kun ˗a zuʋ̈klʋʋbhɔwɔn ˗nu kë ˗ni ˈgü ˗kplawo.» ˗Yö ˗kun ˈmën ˗ni ˈgü Anö ˈka ꞊dedewo. «˗Yö ˈˈgbʋ ˗bɔ, ˈö ˈyaa kun pë ˗bhö ˗ni ˈgü.» ˈˈKɛɛ Biblö ˈti˗ pö ꞊dhɛ Anö ˗ya ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˈö ö ˗de bhlɔɔ bho. ˗Yö ö zuʋ̈piʋ̈wɔn ꞊gban ˗blɛɛ Zoova ˗dhɛ, ˈö kun ga ˗sü ˈka ˗a ˈgü ꞊dhɛ ˗yö ˗dho ˈwɔn bhë ˗a ˈˈɲan bhɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ˗bha. (1 Sam. 1:2, 6, 7, 10) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa˗ sü Anö ˗bha? Mɛn ˈbha ꞊yaa˗ pö ˈö ˗duɛɛ kɔɔˈˈ kwa ˈka, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ kun ˗kɔ ˈˈwɛɛ ˈgü. Kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa˗ kë ꞊dhɛ ˗a ˈdhö. ˈˈSanni ˈkwa ˈwɔn yaa ˈˈyoo bho ˈwɔn yaa ˈka, ˗kwaa ˈˈslö mɛɛnˈˈ ꞊ʒiaan kö ˈkwa ˗dhikodhɛ mɛɛnˈˈ ˗a ˗mɛn ˈˈpiʋ̈. (Wlɔ. 12:17-21) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha, kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö to ˈwaannu ˗sü ˈka, ˈö kwa ꞊nii ˗yö ˗da. w21.07 17 § 13-14.

Zuʋ̈ˈˈ ˗bhɔ pë ˗bha ˗sü ˗ya ˗kë ˈö Zuda Isikadhiɔtö ˗yö ˗da Yesu ˗dhɛ pë ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗a züdɔdhɛ ˈgü ˈyaa kun ˈwɔnyaakëmɛn ˈka. (Dhu. 6:13, 16) ˗Kɔmɔnwɔnbhasü ˗kun ˗a ˗gɔ. ꞊Ya ˈgo mü ˈzü ˗yö ˗kun ˈdhaŋbhodhiʋ̈mɛn ˈka ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ yö ꞊nën ˈö kun ö ˗zokë ˗ni ˈgü ˈwëëgadagüpë ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗dhɛ ˈö ꞊ɲɔɔn mü, ˈyö Zuda ˗yö ˗ya ˈwëëga bhë ˗a ꞊kwaan ˗sü ˗bha. ˈSa ˗ya ˗man Yesu ˈˈdhi ˗gɛnɲan ˈka ꞊va ꞊dhɛ zuʋ̈ˈˈ ˗bhɔ pë ˗bha ˗sü ˈyaa ˗së. (Mak. 7:22, 23; Dhu. 11:39) Zuda ˗yö ö ˗bha zuʋ̈ˈˈ ˗bhɔ pë ˗bha ˗sü ˈö bhë, ˗a ˗zɔn ˈzü kö Yesu zë ˈˈtʋ̈ŋ ˈyaa ꞊gblɛɛn ˈzü. Yesu, ˗a ˗bha gwëëˈˈ ˗nu, Madhi waa ö ꞊dhegblü Matö, ˗an ꞊gban ˗kun Simɔn ˈö ꞊weeyua kun ˗a ˗bha, ˗a -gɔ ˈkɔɔ. ˗Dhɛ ˈö ˈwo kun pë ˗bhö ˗ni ˈgü, ˈyö Madhi ˗yö ꞊wlüü ˈö ˗dhasiklɔɔ ˈˈyi ꞊fii ˗së ˈö˗ sɔnŋ ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ bhë, ˗a ꞊wɛnŋ Yesu ꞊troo. ˗Dhɛ ˈö˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈyö˗ ˈwɔn ˗yö ˗shiö Zuda waa Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˈˈwɛɛ ˗nu ˈwo kun mü, ˗an ˗dhɛ. Pë ˈö Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˈwo to ˗an ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗be ˈyö ˗tɔ ˈwa˗ ˈˈdhoo dɔ, wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˈwëëga sü ˈwo˗ ˗da ˗zlanwopösü ˈgü. ˈˈKɛɛ Zuda ˗zë, ˗a ˈwɔn ˗shiö ˗a ˗dhɛ ˈwɔn ˈˈwɛɛ ꞊nën˗ ˗wɔn ˈgü. ˗Dhɛ ˈö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˗kun ꞊kwaanmɛn ˈka, ˗yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˗wo ˈwëëga bhë ˗a ˗da ˈˈkɩsʋ ˈgü kö ˈö˗ ꞊kwaan.—Zan 12:2-6; Mat. 26:6-16; Dhu. 22:3-6. w21.06 18 § 12-13.

Yö ˗nu ˗wa kë ka ˗kɔ ˗ta ꞊va, ˈö ˈpë ˈka dho ˗a kë ˈkaa˗ dɔ ˗ee? ˗Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˈˈdhʋ̈, kö ˈwɔn ˈö Pɔdhö kun ˗a ˈgü ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ ˈgüman. ˗Zlanwokɔdhi ˈˈkee dosɛnŋ ˈyaa ˈnën˗ ˗wɔn kun ˗a zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ˗ni ˈgü, ˈˈkɛɛ «˗Zlan ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ» ˗mü. (2 Ko. 11:23-28) ˈˈYua ˈˈgbɩɩ˗ ˗yö ka ˗bha, ˈö ka zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˈyaa dhi ˗sü ˈka ˗ee? ‹Pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˈö ꞊dhɛ ˈˈglɛnga ˈdhö› ˗yö ˗kun Pɔdhö ꞊sëëbho ˗ni ˈgü ꞊dedewo, ˈö pë ˈö dho ˗a kë ˈyaa kun ˗a dɔ ˗ni ˈgü. (2 Ko. 12:7-10) ˗Ya kë ꞊shiöŋ, ka ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˗wɔn ˈgü, ˈgügadhe ˗yö ˗nu ka ˗ta ˗ee? ˗Yö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˈpö Pɔdhö ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗yö ö ˗de ˗dhɛ ‹mɛn ˗wëësü›, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗a dua ˗mü kö ˗yö ˈko zë ö ˗de ˈka ˗kplawo, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗yö ˈwɔn ˗së kë. (Wlɔ. 7:21-24) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ꞊va ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo Pɔdhö ˈgü ga ˗wo ˗nu ˗a ˗ta, ˗yö ö ˗kɔ ˗klu Zoova ˗dhɔkësü ˗bha ˗kplawo. -Mën ˈö˗ ˗takun? ˗Zo ˗yö ˗gɔtadhɔpë ˗dhɛ ˗sü ˗mü. w21.04 21-22 § 7-8.

ˈDhɛ Adan ˈö kun mɛn ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈka ˈö ˈwɔn yaa ˗kë, ˈyö ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a kë ˗sü ˗yö dha waa˗ ˗bha ˈnën ˗nu ˈö dho ˗an ˈkpɔ ꞊taabha, ˗an ˗gɔ. Adan ˗bhawɔn ˈto ˗dhɛ ˈyaa kun ˈdhö, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗yö ˈwɔn yaa bhë ˗a ˗kë ö ˗de ˈˈɲaan. ˈˈKɛɛ ˗a ˗bha ˈnën ˗nu ˗zë ꞊wɛ? Pë ˈbha ˈkö ˈwo dho ˗a kë ˗a ˗bha ˈwɔn yaa bhë ˗a ˈgü, ˈyaa ˈdhö. (Wlɔ. 5:12, 14) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, Zoova ˗dho ˗a kë kö Adan ˗bha ˈnën ˗nu ˗wo ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a ꞊slɔɔ ˗ee? ꞊Ii. ˈDhɛ Adan ˗yö ˈwɔn yaa ˗kë, Zoova ˗yö ˗to mü ˈö ˗kɔ ˈö ˗dho ˗a kë ˗a ˈka kö Adan ˗bha ˈnën ˗nu ˈˈmliɲɔn ꞊va ˗wo ˈgo ˈwɔn yaa waa ga ˗an ˗gɔ ˈˈgan ˈgü, ˗a ˗zɔn. (ˈWun. 3:15) ˗Gɔtadhɔpë ˈsaa˗ ˈgü, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö kwa ˗bha, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗kë Zoova ˈˈtɔŋdë ꞊dede ˗nu ˈka. ˗Gɔtadhɔpë ˈsaa˗ ˈgü, Dügɔmɛn këyö ꞊gban ˗dho shiʋ̈ˈˈ. (1 Zn. 3:8) ˗Gɔtadhɔpë ˈsaa˗ ˈgü ˈzü, Zoova ˗zopiʋ̈wɔn ˈö ˗gban ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗bha ˗yö ˗dho kë. ˈˈSɛ ˗todhʋ̈sü ˗dho kë ꞊bhɔɔ ˈˈsɛ ˈka. w21.04 14 § 1; 19 § 17.

Gɔɔn˗ ˗nu waa dhoŋ ˗nu ˈö ˈwo ˗wo suu do do pö, ˈö ˈwo go ˈˈsɛ suu do do ˈgü ˗wo ˗kun ˗dhɛ do ˈgü Zedhizadhɛmö, ˈyö ˗wɔnmɛnkunwɔn do ˈbha ˗yö ˗kë. Yi ˈö bhë˗ ˈka, Zuifö ˈbha ˗nu ˗wo ˗ya ˗dhɛŋ ˗nu ˈwo bhë, ˗an ˗wo pö ˗sü ˗bha. ˗Dhɛ ˈö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈwɔn ˗yö mɛn kpö ˈkpii˗ bhë ˗a ˗kun ꞊dedewo. ˈˈKɛɛ pë ˈö bɔmɛn Piɛdhö waa Zuifö ˗nu bhë ˈwo˗ pö ˗an ˗dhɛ, ˈnën kun ˗së ˈgbɛ. ˗Wa ˗pö ˗an ˗dhɛ ˗wa wo ˗zoyö Yesu Klito ˗dhɛ, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo dha. Pë ˈwo˗ pö bhë, ˗yö ˗pa ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗wo dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˈö ˈwo˗ pö: «꞊Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ bha ˈyi˗ kë ꞊dhɛ?» Piɛdhö ˗ya ˗yɔ ˗bɔ ˗an ˗gɔ ˈö˗ pö: ‹˗Wo ˈmɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ [...] ˗a ˗bɔ Yesu ˈka ˗zu bho ɛɛnˈˈ ˗a bɔ ˈˈyi ꞊bhaa.› (Këw. 2:37, 38) ˗Dhɛ ˈö˗ pö ˈˈdhʋ̈, ˈwɔn ˗mɛɛn ˈö ˗kë? Mɛn ˗nu ˈö ˈwo ˗mɔn 3.000 ˗bha, ˗wo ˗bɔ ˈˈyi ꞊bhaa ˗dhɛkpaɔyi dosɛnŋ ˈö bhë ˗a ˈka, ˈö ˈwo ˗kë Klito ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˈka. Yö ˈkpii˗ ˈö Yesu ˗ya pö ö ˗bha ꞊klaŋ ˗nu ˗dhɛ ˗wa kë, ˈö ˗kë mɛn ˗nu ˗kë ˗a ˗bha gwëëˈˈ ˈka ˗sü ˈka bhë, ˗a zübhodhɛ ꞊nën kun bhë! ˗A yö ˈö ˈˈdhʋ̈ kwa˗ ˗bha ˗kpɛɛwo. w21.06 2 § 1-2.

˗A ˈbha ˗ya kë kö ˗dhɛ ˈö ˈkwa˗ ˗bha, mɛn ˗nu ˈwaa ˈˈwɩ Biblö draanˈˈ ˗sü ˗bha mü. Mɛn ˈbhaa ˗nu ˈwaa wo ˈˈtʋ ˈto kwa ˗bha, ɛɛnˈˈ ˗wo ˗gban kwa ˗gɔ. ˈMën ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˗zlanwopö ˗kplawo? ˗Kwaa ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈkwa˗ ˈgü yö, mɛn ˗nu ˗bha ˗tosɛta ˗go ˈˈgblʋʋ ˈˈvaandhö. Mɛn ˈbhaa ˗nu ˈö ˗zlanwo ˈyaa ˗kaan bho ˗an ˗dhɛ ˗be, ˗wo ˗dho ꞊taabha ˈwo ˗ya ˗Zlan mɛɛnˈˈ ˗sü ˗bha. (Mat. 5:3) Mɛn ˈbha ˗nu ˈwo ˗kɔ kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˈka ˗be, ˗wo ˗dho ˈwo ˗wɩ Biblö draanˈˈ ˗sü ˗bha. Kwa ˗zo ˗yö ˗bö ꞊dhɛ Zoova ˈnën ˗tɔ ˈbhlaadhɛ Dëmɛn. (Mat. 9:38) ˗Ya ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˗zlanwo ga ta ˗kplawo, ˈkwa ˈˈyi ˗lo ˗a ˗ta. Yö ˈnën ˈö dho ˗a kë kö ˗a ˗bhoŋ ˗yö bhɔ ˗yö ˈˈgla mɛn ˗nu zuʋ̈ˈˈ ˈgü. ˗Ya ˈgo mü, mɛn ˗nu ˗bha ˗wɩ Biblö ˗draan kwa ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗bha ˗sü ˈyaa ˈnën Zoova ˗ya ˗ga, kwa ˗bha ˈgüdɔgbɩɩsü ˗mü. ˗A ˈwɔn ˗dɔ ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗yö kwa ꞊faanmën. w21.07 6 § 14.

Zoova ˗yö ˈnënkpɔsü ˈˈsɩ ˗kë mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗dhɛ, ˈö˗ pö ˗an ˗dhɛ ˗wo ˗an ꞊klaŋ kë kö ö ˗dhɔ ˗yö ˗an kë, ˗wo ö gba. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ Zoova ˈdhuëë˗ ˈkpii˗ ꞊dede ˈkpɔ ˗sü ˈka ö ˗bha ˈˈkië ˗nu ˗bha, ꞊bhlëë suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈyii˗ ˗ya ˗an ˗bha. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ ˈnënmɛn ˗nu, yö ꞊bhlëësü ˈö bhë ˗a kë ˗sü ˗dhɔ ˗yö ka kë. ˈNënmɛn ˗nu dua ˗mü kö ˗wo wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗to ˈˈta ˗sü ˗Zlan ˗bha ʒiaan ˗ta ˗sü ˈka. (Efɛ. 6:4; Deut. 6:5-7) Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˗yö ˈnënmɛn ˗nu ˗takunpë ꞊va ˗yö kë ˗sü ˈka. ˗A ˈbha ˗nu ˗wo ˈsëëdhɛ ˗nu, video ˗nu, ˈˈtan ˗nu waa ˈwɔn ˗gɔ ˗nu ˈwo ɛntɛnɛtö ˗ta ˗an ˈka. ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ kwa ˗bha ˈnën ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü waa ö Gbö dhɔɔbhaasü ˗an ˗kë. (Dhu. 18:15-17) ˈNënmɛn ˗nu ˗wa wo ˗zo yö Zoova ˗dhɛ, pë ˈˈpɛpɛ ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ꞊waa˗ kë kö ˈwo wo ˗zo kë wo ˗bha ˈnën ꞊bhlëësü ˗nu bhë ˗an ˈˈpiʋ̈, ˗yö ˗dhi Zoova ˗dhɛ. ꞊Waa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kö ˗wa ˗kë Zoova ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˈka ˗sü ˈö ˗toëpö ˈka, ˗a ˈˈkwee ˈˈpʋ wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗gɔ. w21.08 5 § 9.

Mɛn ˈbha ˗nu ˗wa ˗ga ꞊dhɛ ˗zoyödhe ˈnën ˗tɔ ˈdhaŋ˗ ˗bho pë ˈbha ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˈö ö tii ˗bha. ˈˈKɛɛ Biblö ˗ya ˗pö ˗zoyödhe ꞊dede ˈyaa kë ˈˈdhʋ̈. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈkwaa ˗kpan Zoova, Yesu, ɛɛnˈˈ ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗bha, pë ˗nu ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗wo ˗dhö ꞊dedewo, kwa ˗an ˗dɔ. (Ebl. 11:3) ꞊Klaŋ ˈkpii˗ do ˈbha ˈö ˗kë Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˈka ˗ya ˗pö: «Kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗gɛn ˗yö ˗dhö. ˈYii kë ꞊dhɛ ꞊klaŋ ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˗wo bho ˈnën ˈkwa˗ wo kwa ˈˈtʋʋ.» ˈMën ˗kë ˈsa ˈö mɛn ꞊vadhɛ ˈwaa ˈdhaŋ˗ bho ꞊dhɛ ˗Zlan ˈnën pë ꞊gban ˗da, ˈˈkɛɛ kö pë ꞊va ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ yö ˗mü, ˗wo ˗dhö? ˗A mɛn ˈbha ˗nu ˈwo ˈdhö, wo ꞊dede ˈwii wo ˗zota pë ˗nu bhë ˗an ˈgü do toŋtoŋdhö. Lobɛɛ ˈö Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˈka ꞊dɛɛ, ˗ya ˗pö: «˗Dhɛ ˈö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha pë ˗nu ˗da ˗sü ˗bha ˈwaa kun ˗a blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü yi ˗dhɛ ꞊klaŋplöö toŋtoŋdhö, a˗ ˗pö n ˗de ˗dhɛ ꞊sua ˗mü. A ˗to ˗a ˈka ˈˈdhʋ̈ ˈö n ˗kwɛ ˗yö yö 22 ˗bha. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ pë ˈö Biblö ˗ya pö ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha pë ˗nu ˗da ˗sü ˗bha ˈa˗ man, a˗ ˗yö ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ gagade ˗mü.» w21.08 15 § 4-5.

Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa Zoova ˗bha ˈˈgblüsëdhɛ yö Biblö ˗wopösü waa mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗ya ˈdhuëë˗ ˈkpɔ ˗an ˗bha, kwa ˈˈtʋ ˗to ˗an ˗bha ˗sü ˈgü. ˈˈKɛɛ kwa ꞊dede ˈkwa Zoova ˗bha ˈˈgblüsëdhɛ «dinŋ ˗ga», ˈyö ˈkwa dho ˗a yö ꞊dhɛ ˗a zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˗së. ˗A ˈwɔnzuan do ꞊nɛn: ˗Kwa kwa ˗zota kö ˈkwa ˗Zlan ˗bha yö ˗kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka ˗sü ˗wɔn ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. ˈKwa˗ pö ˈkwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗bha ˗tosɛta kë ˗bhaasü. Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Yesu ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈkwa ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗wɔn bɔ ˈˈdhiʋ̈, pë ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha Zoova ˗dho ˗a nu kwa ˗dhɛ, ˈˈkɛɛ ˗a ˈbha ˗ya kë kö kwa ˈti kwa ˗de ˗bha ˗dhɛ yö ꞊köŋ. (Mat. 6:33) ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ kwa ˈdhaŋ˗ ˗bho Yesu ˗wo ˈö bhë ˗a ˈˈdhiʋ̈, kwa ˗kan pë ꞊va ˈdhɔ ˗sü ˗bha, ˈkwa kwa ˗bha yö ˗nu ˗kanpiʋ̈, kö ˈkwa kwa ˗bha ˗zlanwopösü ˗dadhiʋ̈. ˈKwa Zoova ˗bha ˈˈgblüsëdhɛ «dinŋ ˗ga» ꞊dhɛ ˗kɔ bhë ˗a ˈdhö, ˈyö kwa ꞊dede ˈkwa dho ˗a yö ꞊dhɛ ˗yö kwa ˗bhawɔnyëëpë ˗nu ˈˈɲan ˗bhɔ. w21.08 26 § 2.

ˈWɔn do ˈö bhë ˗yö kë ˗ni ˈgü ꞊dɛɛ ˗ee? ꞊Ii. ˗Zlanwogɔmɛn ꞊vadhɛ ˈwo ˈdhö, ˈtɔbhɔmɛn ˗nu, ꞊nɔɔnmɛn ˗nu, ɛɛnˈˈ mɛn ˗nu ˈö ˈˈkpɔnŋtaamɛn ˗nu ˗wo ˗an ˗dhɛ ˈwɔndɔmɛn ˗nu ˗wa kë ˗an ˗bha ˗zlanwo ˈgü, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˗bha ˗tosɛta kë ˗kɔ ˈyaa ˗bɛ ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗bha, ˗yö ˗kë ˗an ˗dhɛ ˗së. ˈˈKɛɛ mɛn ˗nu ˈwo Zoova ˗dhɔkë wo ꞊faan ˈka, ˈö pö ˈyaa ˗an ˈˈtakɔ ˗bha bhë, ˗zlanwogɔmɛn ˗nu ˈwaa ˗an ˈsü ˗së, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈwaa ꞊nɔɔnmɛn ˗nu ˈka ˈˈkpɔnŋ ꞊taa. Bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˗pö mɛn ˗nu ˈö ˈwaa «pë gbɛ ˈka» ˈyö ˗Zlan ö ˗kɔ ˗yɛ ˗an ˗bha. (1 Ko. 1:26-29, NTBL) Zoova ˗bha ˈgü, ö ˗dhɔkëmɛn ˈˈpɛpɛ ˗wo ꞊bhlëësü. ˈMën ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa ˈˈkan ˈˈkpɔnŋtaamɛn ˗nu ˗zota ˗kɔ ˗bha? (Mat. 11:25, 26) ˗Kwa dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa ˗dho ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu yö ꞊dhɛ ˗kɔ ˈwo ˗an yö˗ ˈka, ˗a ˈdhö. ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˗desütɩtɩmɛn ˗nu ˈnën Zoova ˗yö bɔ ˗an ˗ta ˈö ö dhɔɔbhaawɔn ˗nu ˗kë. (Ps. 138:6) Mɛn ˗nu ˈö ˈˈkpɔnŋtaamɛn ˗nu ˗an sü ˈˈwlaamɛn ˗nu ˈka bhë, pë ˗nu ˈö Zoova bɔ ˗an ˗ta ˈö ˗an ˗kë, ˗kwa kwa ˗zota ˗an ˈgü. w21.05 8 § 1; 9 § 5-6.

Bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö ˗takun ˈö ö ꞊dhegblü ˗nu ˗wa wo, ˗yö ˗kë ö ˗dhɛ ˗së. ˈYaa kun ˗a pö ˗ni ˈgü ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ˗bhawɔn ˈyaa ö ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˗takundhe ˗bha. (Fdh. 2:19-22) Mɛn ˗nu ˈö ˈka kë zii, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ ˗zɔn ˗kɔ ꞊va ˗ta ꞊dhɛ wlüünën ˗nu ˗bha ˗kë ka ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗sü ˗yö ka ˗dhɛ ˗së. ꞊Waa˗ pö ˈwo ka ˈsü wo ˗bha gɔ ɛɛnˈˈ wo ˗bha ˗piö ꞊soo ˗nu ꞊taa, ˈwo ˈdho pë ˗nu ˈdhɔ ka ˗bha ˈka, ɛɛnˈˈ ˈwo ka ˗bha yö ˈbhaa ˗nu kë, ˗ka ˈˈwɩ ˗a ˗bha. ˗Ka ˗an ˗bha ˗takundhe ˈsü ꞊dhɛ ˗dhɔ ˈö Zoova ˗ya ˗zɔn ka ˗dhɛ ˗a ˈdhö. ˈKa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kaa˗ ˗nu ka ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗dho kë ˈˈgbɩɩ˗. ˗Ka ˗an ˗takun ˈpö ˗kplawo kö waa Zoova ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗yö ˈyɔ. ˗Kaa pö ˗an ˗dhɛ ˈka ˗kpan wlüünën ˗nu ˗bha kö ˗wo wo ˗de nu ˗ni ˈgü yö ˗dhɛ ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˗yö ˗kë ka ˗dhɛ ˗së. ˗Ka ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü kö ˈwɔn ˗nu ˈka bɔ ˗an ˈgü ka ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˈka˗ ˗gɛn dɔ ˗an ˗dhɛ. ˈKa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kö ka˗ ˗zɔn ꞊dhɛ wlüünën ˗nu ˈˈgan ˈö Zoova ˗ya wo ˗zlanwokɔdhi ˈgü bhë, ka˗ ˈˈnuɛ ˗bho ˗a ˗wɔn ˈgü ˗kplawo.—Kodh. 3:15; Zan 6:44; 1 Tes. 5:18. w21.09 11-12 § 12-13.

Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ Zoova ˗kë. ˈˈKɛɛ ˗an ˗dhɔ ˗bha kwa kë ˗sü kö ˈkwa˗ ˗zɔn ˗an ˗dhɛ, ˈyaa ˈˈplëëplë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. Kwa ˗bha wɔkɔ ˗nu waa kwa ˈgodhɛ ˗nu ˈwaa do. ˈGo mü ˈzü, kwa ˈˈpɛpɛ ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗shiö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ kwa ˗an ˗kë. ˈˈKɛɛ ˗dhɔ ˈö kwaa kwa ꞊dhegblü ˗nu kwa ꞊zinŋgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ kë ˈˈgbɩɩ˗. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Kwa ˈto kwa Dë ˗bha ˗dhɔ ˗zɔn kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈. (Efɛ. 5:1, 2; 1 Zn. 4:19) Mɛn ˈö mɛn ˗wëë ˗ya ˗kë ˗ya ˈˈslö ˗mɛɛn ˈpö kö ˈö mɛn ˗nu ˗takun. Yesu ˗bha mɛn ˗nu ˈkun ˗kɔ ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ Zoova ö ˗zota ˗an ˗wɔn ˈgü. (Zan 5:19) ˈˈTʋ̈ŋ do ˈka ˈdhɛ Yesu ˗kpan mɛn kpö ˈbha ˗bha, ‹˗a ˗nu ˗wëë ˗ya ˗kë, ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ kö faan ˈyaa˗ ˗nu ˈgü ˈzü, kö ꞊wa kë ꞊dhɛ ˈˈbhlaa ˗nu ˈö˗ ˗nu ˗maakëmɛ ˈyaa ˈdhö ˈö ꞊wa ˗pɛn ˗an ˈdhö.› (Mat. 9:36) ˗An ˗wëë ˈyii Yesu kë dosɛnŋ, ˗yö pë ˈbha ˗kë kö ˈö ˗an ˗takun. ˗Yö ˈˈyuamɛn ˗nu ˗dhɛ ˗bo, ˈyö mɛn ˗nu ˈö ˗an ˈgü ˗ya ga ‹ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ꞊kwɛɛ˗ ˈgbinŋ bun -sü ˈka›, ˈö ˗an ˗zo ˗gban.—Mat. 11:28-30; 14:14. w21.09 22 § 10-11.

Mɛn ˗nu ˗wëëzësü ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë. ˗A ˗wɔn ˈgü, bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˗pö: «Kwa ˗wëë ˈö [˗Zlan] ˗kë ˗a ˈˈsinma ˈyii kë.» ˗Yö ˗kun ˗a pö ˗ni ˈgü ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha mɛn ˗nu ˗wëëzësü ˗wɔn ˈgü, ˗ya ˈˈɲɔn ˗lo ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈö ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˈdhö ˗an ˗bha ˗an ꞊troo kö ˗wo ˗gblüdëdhɛ kë dhaŋ˗ ˈgü. (Efɛ. 2:4-7) ˈˈKɛɛ wo dosɛnŋ ˈyaa ˈnën Zoova ˗yö ˗an ˗wëë zë. Davi ˗ya ˗pö: «Zoova ˈˈgblü ˗yö ˗së mɛn ˈˈpɛpɛ ˈka. ˗A ˗kɔkëpë ˗nu ˈˈpɛpɛ ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ mɛn ˗wëë ˗ya ˗kë.» (Ps. 145:9) ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë, ˈˈtʋ̈ŋ ˈˈplɛ ˈka ˗ya ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ˈpö ꞊dhɛ ˗an ˗wëë ˗yö ö ˗kë. ˗Kɔ ˈö mɛn ˗nu ˗wëëzësü ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë ˗a ˈka, Yesu ˗ya ˗dɔ ˈkpakpadhö ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka mɛn ꞊gban ˗ta. Zoova waa Yesu ˗wo ˗gwëë wo ˈko ˈˈpiʋ̈ pinŋpinŋdhö dhaŋ˗ ˈgü, ˈyö Yesu ꞊kun nu ˈˈkpɔnŋ ꞊taa. (Prov. 8:30, 31) Yesu ˗yö ˗kpan ö Dë ˗bha ˈko ˗ta ꞊va kö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗wëë ˗ya kë ˗ni ˈgü. (Ps. 78:37-42) ˗A ˗bha ꞊klaŋwo ˈgü, ˗yö ö Dë ˗bha ˈˈklʋʋsë ˈö bhë ˗a ˗wɔn ˗blɛɛ. w21.10 8-9 § 4-5.

Zoova ˗yö ˗ya dhaŋ˗ ˈgü ˈö Yesu ˗bha bhɛɛwo bhë, ˗a ˗daa ˗kë ö ˗wo ˗ta ˈö˗ pö ꞊dhɛ ö ˗dho ˗a kë kö ö ˈtɔ ˗yö bhɔ. Yesu ˗bha ˗zlanwopösü ˈgü, ˗yö ö Dë ˈtɔ ˗bhɔ. (Zan 17:26) ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗Zlan ˈtɔ pö ˗sü waa˗ ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü bhë kletiɛn ꞊dede ˗nu dua ˗mü kö ˗wa ˈsü ꞊bhlëëwɔn ˈka. ˗Kwɛ këŋ do ˗blɛɛsü ˈgü kö kletiɛn ˗nu ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˗ya ˗ya ˗dɛɛ ˈgü, Zoova ˗yö ö wë ˗slëë ˈmɛn ˈwaa Zuifö ˈka ˗an ˈˈpiʋ̈ ‹ˈyö mɛ sü ˗an ꞊zinng ˈgü kö ˗wo kë ö ˗bha ˈˈsɛgɔ ˈgü ˗mɛ ˗nu ˈö ö ˈtɔ ˈdhö ˗an ˗bha ˗an ˈka.› (Këw. 15:14) ˗Zlan ˈtɔ pö ˗sü waa˗ ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü, ˗yö ˗kë kletiɛn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˗gɔ ˈwɔn ꞊bhlëësü ˈka. ˗An ˗bha ˗zlanwopödhɛ ˗nu ˈgü ɛɛnˈˈ ˗an ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˈgü, ˗wo ˗Zlan ˈtɔ ˗pö. Wo ꞊dede ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ ˈˈsɛgɔ ˈö ˗Zlan ˈtɔ ˈdhö˗ ˗bha ˗a ˈgümɛn ˗nu ˗mü wo ˈka. (Këw. 2:14, 21) ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ꞊dɛɛ, Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗wa ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˈö˗ ˈtɔ ˈdhö ˗an ˗bha, ˗an ˈka. w21.10 20-21 § 8-10.

˗Zlan ˗bha ˗dhɔ ꞊dede ˗dho ˈto ˗toëpö ˈka. ˗Yö pö ˗sü ˈka ˈˈdhʋ̈ ˗gɛnɲan ˈka 26, Psaume 136 ˈgü. ˗A ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ ˗blɛɛsü ˗ya ˗pö: «˗Ka Zoova ˈˈnuɛ bho, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a ˈˈgblü ˗yö ˗së. ˗Yö ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗toëpö ˈka.» (Ps. 136:1) ˈÖ go ˗a ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ 2 ˗bha ˈö yö˗ ˈka ˗a 26 ˗bha, ˗wa ˗pö ˗a ˈgü ꞊dhɛ «˗yö ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗toëpö ˈka.» ˗Kɔ ˗nu ˈö Zoova ˗yö ö ˗bha ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗a ˈka, ˈö ˈyii ö bo ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˈka bhë ˈkwa ˗an ˗wo pö ˗a ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ ˗nu ˈwo to ˗an ˈgü, ˗yö ˗kë kwa ˗dhɛ ˗së. ˗A kë ˗sü kö ˗wo kpö ˈö ˗kë «˗yö ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗toëpö ˈka» ˈka bhë ˗wa pö ˈko ˗ta ꞊va, ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗dhɔ ˈö Zoova ˈgü ö gbamɛn ˗nu ˗bha ˈka ˗a ˈˈyi ˈyaa bhʋ̈ʋ̈ˈˈ toŋtoŋdhö. ˈKwa˗ man ꞊dhɛ Zoova ˈyaa ˈˈkan ö gbamɛn ˗nu ˗bha ˈzodhö, ˈyaa kwa ꞊faanmën ˗ee? Mɛn ˈbha ˗dhɔ ˗ya kë ˗a ˈgü, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˗mɛn ˗yö bɔ ˗ni ˈgü ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈgü, ˗yö ˗to ˗a ˈˈpiʋ̈. ˗A ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ Zoova ˗yö kwa ˈˈpiʋ̈ ˗kplawo, ˗yö zuʋ̈gblüdhi waa ꞊faan ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö ˗an ˗bha kö ˈkwa bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü, ˗an ˗nu kwa ˗dhɛ. ˈGo mü ˈzü ˗ya ˗kë ˈö ˈkwa to ˗tosɛta kë ˗ʒian ˗ta.—Ps. 31:7. w21.11 4 § 9-10.

ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˈwɔn ˗nu ˈwo kwa ˈˈdhiʋ̈ ˈˈgan ˗ni ˈgü ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ꞊sua ˗zlanwo ˗nu ˈgüshiʋ̈ ˗sü, Gɔgö ˈö go Magɔgö ˗a ˗bha ˗nu kwa ˗gɔ ˗sü waa Aamagedɔn ˗gblü ˗nu ˈdhö bhë, ka ˗zota ˗an ˈgü ˗sü ˗yö ˈˈsuʋ̈ ˗da ka ˈgü ˗ee? ˗A ˈbha ˗ya kë kö ka ka ˗de dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˈö ˈka˗ pö: «Yi ˈö ˈwɔn ˈˈmlünmlünsü ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˈwo dho kë ˗a ˈka, a ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈa to n ˗wo ˗ta ˗ee?» ˗Ya kë ꞊dhɛ ˗zotadhe suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö ka ˗bha, kö ˗wo ˈö Yesu ˗ya pö Biblö ˈˈɲan ˈö ꞊dɛɛ ˗a ˈgü bhë, ˗yö ˗dho ka ˗takun ꞊dedewo. Yesu ˗ya ˗pö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗dhɛ: «Ka zuëˈˈ ˈya ˈdho kaan˗ ˈˈkwëë. ˗Ka ˈdhang bho [˗Zlan] ˈˈdhiʋ̈.» ˗Zoyödhe ˗dho kwa ˗takun kö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö kë ˗saa ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗wɔn ˈgü. ˈKwa˗ pö kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗gɛn ˗yö ˗gban, kwa dua ˗mü kö ˈkwa kwa ˗zota kwa kë ˗kɔ ˗nu ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü ꞊dɛɛ, ˗an ˈgü. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ˈwɔn ˗nu ˈö kwa ˗bha ˗zoyödhe ˈdhö ˈˈtëëtë ˗an ˈgü, ˗an dɔ. ˈKwa bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü do, kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗yö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. ˗Yö ˗dho kwa ˗takun kö ˈgüdandhe ˗nu ˈwo dho nu kwa ˗ta dhiʋ̈ˈˈ, ˈkwa bɔ ˗an ˈgü. w21.11 20 § 1-2.

Bɔmɛn Pɔdhö ˗yö Timote ꞊faan ˗mën, ˈö kwa ꞊faan mën ˈpö kö ˈkwa ˗Zlan ˗bha yö kë kwa ꞊faan ꞊gban ˈka. (2 Tim. 4:5) ˈˈKɛɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˗yö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. Kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗nu ˗bha ˈˈsɛ ˈgü, ˗wa wo ˗kɔ yö kwa ˗bha yö ˗nu ˗ta, ɛɛnˈˈ ˗wa kwa ˗bha yö ꞊kɛɛ˗ ˈˈkan mü. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo mɛn ˈgü ga, ˗wo ˗nu Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗ta. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊vadhɛ ˗wo yö ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗kë kö ˈwo wo ˗zokë wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˗Wa ˈˈpiʋ̈ ˈwo ˗zlanwopö wo ꞊faan ˈka, ˈˈkɛɛ ˈˈsanni ꞊glooyi ˗yö ˗wo, kö ˗wa ꞊sëëbho. ˗A mɛn ˈbha ˗nu ˈwo ˈdhö, ˗an ˗kɔ ˈyaa ˗mɔn pë ˈbha ˗nu kë ˗sü ˗bha ˈzüdho, ˈˈyua ˈˈgbɩɩ˗ ɛɛnˈˈ ziidhɛ ˗wɔn ˈgü. ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzüdho ˗wo yö ˈˈkpɛɛn. Mɛn ˈbha ˗nu ˗de ˈpö ˗wo wo ˗zota ˗kplawo ꞊dhɛ wo ꞊bhlëë ˈyaa ˈdhö Zoova ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈. ˈKö ˈkwa ˗kë ˈwɔn suu ˈˈoo ˗su ˈgü, Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ꞊faan ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha ˗a nu kwa ˗dhɛ, kö ˈkwa bɔ ˗a ˈgü, ˈkwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka ˗a ˗dhɔkësü ˗bha kwa ꞊faan ˈka. w21.05 20 § 1-3.

ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, mɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗fɛɛ ˗ya kwa ˗bha kö kwaa˗ ˗nu ˈkwa pë ˗nu ˈwo dho kwa ˗bha ˗Zlan ˗dhɔkësü shiʋ̈ˈˈ, ˗an kë. ꞊Waa˗ kë kwa ˈka ˈˈdhʋ̈, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë? ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ do ˗së ˈö Lévitique 19:19 ˈgü, ˗kwaa ˗ga. -Ya ˗pö: «Ka dua ˈyaa ˗mü kö sɔ ˈwo˗ bɔ yɩɩga ˗nu ˈö ˗an suu ˈyaa do ˗an ˈka, ˈka˗ ˗da ka ˗bha.» ˈTɔŋ˗ ˈö bhë ˗yö ˗an ˗takun kö ˗wa ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ Izraɛdhömɛn ˗nu waa ˈˈsɛ ˈˈwɛɛ ˈgümɛn ˗nu ˈwaa do. ꞊Dɛɛ, kwa sɔ ˗nu ˈwo ˗an bɔ yɩɩga ˗kaankwöösü ˈka ɛɛnˈˈ ˈˈkwisɔ ˗nu ˗da kwa ˗bha. ˈˈKɛɛ ˈkwaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa bhɔ mɛn ˗nu ˈö ˗an ˗zoyödhɛpë ˗nu waa ˗an ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˈwaa ˗bɛ Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗bha bhë, ˗an ˗bha. Kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɔ kwa ˗kë, ˈö ˈkwa ˈwɔn ˗nu ˗kë ˗dhɔkaadhe ˈgü kwa këyoo ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ pë ˗nu ˈö ˗an ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˗tosɛta ˈgü ˈkwa˗ pö ˈkwa ˗an kë, Zoova ˈnën ˈkwa kwa ˈˈtʋ to ˗a ˗bha, ˈyö ˈkwa ˗kan mɛn ˗nu ˈwo to ˗an ˗bha. Kwa dua ˗mü ˈkwa kë kwa ˗de ˗ta ˗Zlan ˗bha ˈka.—2 Ko. 6:14-16; 1 Piɛ. 4:3, 4. w21.12 5 § 14; 6 § 16.

Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a kë ˗ʒian ꞊slɔɔ. Yesu ˗ya ˗pö: «ˈKa ˈto ˗kplü ˗sü ˈka n ˗wʋ ˗bha ˗së ˈka ˈˈpɛɛpɛdhö, kö ˈka kë ma ꞊klang ꞊dede ˈka. Ka ˗dho tɛanwɔn dɔ, ˈö tɛanwɔn bha ˈö ka gba ˗ya ˗dɩ ˈflëë˗ ˈgü ˗sü ˈka.» (Zan 8:31, 32) Ka˗ ˗kë ˗së ˈyö ka ˈti ˈto mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˈö ˈka gagade ꞊mɛɛn. Ka ˗ya ˗Zlan ˗Wo draanˈˈ ˗sü ˗bha ˗së ˈka, kö pë ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈka˗ kë ˈka˗ dɔ. Ka ka ˈˈtʋ ˗to ˈzü Yesu ˗bha ꞊klaŋwo ˗nu ˗bha. Ka˗ ˗yö ꞊dhɛ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˈˈkan ꞊sua ˗zlanwo ˗nu ˗bha ꞊klaŋwo ˗nu, paɛn ˗nu ˗bha ˈwlaan˗ ˗nu waa ˗an ˈˈtakɔ ˗nu ˗bha. Ka˗ ˗yö ˈzü ꞊dhɛ pë ˈö Zoova ˗ya pö ˗a kë ˗sü waa ˗kan ˈˈtakɔ ˗nu ˈö ˈwaa˗ ˗dhɛ ˗së ˗an ˗bha ˗sü, ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. (Mat. 10:34-36) ˗A ˈbha ˗ya kë kö ka ˗bha ˗tosɛta kë ˗kɔ ˗bho ˈˈgblʋʋ ˗sü ˈyaa kun ˈˈplëëplë. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ ka Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˗dhɔ ka ˗kë bhë, ka ka ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈka˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈. ˗A zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö dhi ˗sü ˈka ka ˗bha.—Prov. 27:11. w21.12 22 § 3; 23 § 5.

Moizö ˗yö ˈwɔnzuan ˗së ˈka kwa ˗bha ˈka, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈdhɛ ˈwɔn ˗yö zë ˗a ˗gɔ ˈö Zoova ˗yö ˈwɔn bho ˗a ˈgü, ˗yö ˗wɩ ˗a ˗bha. ˈˈTʋ̈ŋ do ˈbha ˈka ˈwɔn ˗yö ˗shiö ˗a ˗dhɛ, ˈö yö ˈti Zoova ˈtɔ bhɔ ˗wɔn kë. ˗A ˗wɔn ˈgü, Zoova ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha kö Moizö ˗yö ˗da ˈˈsɛ ˈö˗ ˈˈplüün bho ˗an ˗dhɛ, ˗a ˈgü. (Nomb. 20:1-13) ˈDhɛ Moizö ˗ya pö Zoova ˗dhɛ ˗yö dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˗yö ˗dhɛ ˗ga ˈwɔn ˈö bhë ˗a ˈgü ˈzü, Zoova ˗ya ˗pö ˗a ˗dhɛ: «˗Yö ˈto ˈˈdhʋ̈! ˈWɔn ˈdhɛ bhë ˈmaan˗ ˈˈpiʋ̈ ˈzüdho toŋtoŋdhö ˈko˗ ˗wɔn blɛɛˈˈ.» (Deut. 3:23-27) ˈDhɛ Zoova ˗ya pö ˈˈdhʋ̈, yö ˈti ˗shiö Moizö ˗dhɛ. ˗Yö ˗wɩ Zoova ˗bha ˈö˗ pö ˗a ˗bha, ˈyö Zoova bɔ ˗a ˗ta ˈö ˈˈdhiʋ̈sü Izraɛdhömɛn ˗nu ˈka. (Deut. 4:1) Moizö ˗yö ˈˈtʋ ˗to ˗dhioo ˗nu ˗bha ˗sü ˈwɔnzuan ˗së ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa ˈto ˗a ˈˈpiʋ̈, ˗a ˈka. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ pë ˈö˗ ˗wɔn kun ˗a ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ bhë ˗a ꞊slɔɔ ˗sü ˗yö ˗dha ˗a ˗gɔ, Moizö ˗yö ˗to ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha, ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ö ˗wɩ ˗a ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗bha. ˗Klu ˗Zlan ˗bha ˗mɛn ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ Moizö ˈdhö ˈkwa ˈto ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, kwa ˈwɔn ˗së ˗slɔɔ ˗a ˈgü. (Prov. 4:11-13) Kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊vadhɛ ˗wa ˗kë ˈˈdhʋ̈. w22.02 11 § 9-10.

˗Kwɛ 32 K.Y. ˈgü, Dhazaa ˈö kun Yesu ˈˈtɔŋdë ˈka bhë ˈˈyua ˗ya ˗kun, ˈö ga. (Zan 11:3, 14) Dhazaa dhegblü dhebɔ ˗nu ꞊plɛ ˗kun ˗dhö: ˗Wa mɛn do ˗dhɛ Madhi ˈwo˗ mɛn do ˗dhɛ Matö. ˗Kɔ ˈwo˗ ˗bha ˗yaaga ˗an ˗dhɔ ˗kun Yesu kë ˗ni ˈgü ˈgbɛ. ˈDhɛ ˈMatö ˗ya man ꞊dhɛ Yesu nu ˗ni ˈgü, ˈyö ꞊luu ˈö dho ˗a ˗gɔ ʒiaan˗, ˈyö˗ pö ˗a ˗dhɛ: «N Dëmɛ, bhi ˗zë i ˗kë yö ˈnu kö n dheebhang ya ˈyii ˈdho ga.» ˗Wëë ˈö kun bɔ ˗ni ˈgü Matö ˗ta, ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. (Zan 11:21, 32-33) ˈDhɛ Yesu ˗ya yö ꞊dhɛ ˗an ꞊dhegblü ˗bha ga ˗ya ˗wëë ꞊dede ˈkpɔ Madhi waa Matö ˗an ˗ta, ˈˈgbʋ ˗yö ˗da ˗a ˈka. ꞊Ya kë ꞊dhɛ kwa dhɔɔbhaamɛn ˈbha ˗wɔn ˗ya kë, Zoova ˗ya ˈgüman kwa ˗gɔ. Yesu ˗yö ö Dë «˗bhɔ ˗bha ꞊dede ˈka.» (Ebl. 1:3) ˈˈGbʋ ˈö Yesu ˗ya bɔ bhë, ˗yö ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö ˗kë ˗a ˈka ö ˗de ˈgü kö kwa dhɔɔbhaamɛn ˈbha ˗wɔn ˗ya kë, ˗a ˗zɔn kwa ˗dhɛ. (Zan 14:9) ꞊Ya kë ꞊dhɛ kwa dhɔɔbhaamɛn ˈbha ˗wɔn ˗ya kë, ˗yö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö ˈmën ˗ni ˈgü ˗a ˈka kwa ˈka bhë, Zoova ˗ya ˗yö, ˈö mën ˗a ˈka ˈpö. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ ˈö kwa zuʋ̈ˈˈ dhuaaˈˈ.—Ps. 34:18; 147:3. w22.01 15 § 5-7.

Kö ˈkwa ˈwɔn blɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ, ˈkwa kwa ˈˈtʋ ˈto ˗a ˗bha, ˈkwa kwa ˗zota ˗a ˗wɔn ˈgü, ˈwɔn ˗së ꞊va ˗dho kë kwa ˗dhɛ. ˗A ˗blɛɛsü ˈnën ˗tɔ, kwa ˗dho ˗da ˈwɔn ˗së kë ˗ʒian ˗ta. Biblö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ «ˈmɛn ˈö waa mɛn ꞊kpɔɔsü ˈwo ˈˈta sü, ˗yö ˗dho kë ꞊kpɔɔsü.» (Prov. 13:20) ˗A ꞊plɛ ˗naan ˈnën ˗tɔ kwa ˗dho kë mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së ˈka. Kwa mɛn ˗nu ꞊klaŋkë ˗ni ˈgü Biblö ˈka, pë ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈyö ˗tɔ kö ˗wo ꞊ɲɔɔn Zoova ˗bha. Kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˗dhɛ ˗kplawo, kö ˗a ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˗yö ˗da ˗ni ˈgü ˈˈdhiʋ̈. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ˗mɔn kwa ˗bha Biblö ꞊klaŋnën ˗nu ˗takun ˗sü ˗bha kö Zoova ˗dhɔ ˈö ˗an ˈgü ˗yö ˗dadhiʋ̈ ˈpö. ˗Kɔ ꞊dede ˈö Yesu ˗ya ˗kë ˗a ˈka ˈyö bhë. ˗Kɔ ˈö ö Dë ˗wɔn ꞊blɛɛ ˗a ˈka bhë, ˗ya ˗kë ˈö˗ ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗de ˈpö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗da ˗an ˈgü ꞊dedewo. (Zan 17:25, 26) ˗A ˗yaaga ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ ˗yö ˗dho kwa ˗bha ˗zoyödhe kë ˈˈgbɩɩ˗. ˈKwa˗ pö ˗Zlan ˗dhɛ ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka, ˗yö kwa ˗zogban ɛɛnˈˈ ˗yö kwa ˗takun, ˗kɔ ˈö˗ ˗daa ˗kë ˗a ˈka ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. Zoova ˗ya kwa ˗bha bhɛɛwo ˗daakë, kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗kë ˈˈgbɩɩ˗.—1 Zn. 5:15. w22.01 30 § 15-17.

Zoova ˗ya ˗pö kwa ˗dhɛ ˈkwa ˈˈkan ˗zota ˗kɔ waa ˈˈtakɔ yaa ˗nu ˗bha, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë ꞊dedewo. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˗tosɛta kë ˗sü din yö. (Is. 48:17, 18) ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo wo ˗de nu ˈˈtakɔ yaa ˗dhɛ bhë ˗wo ˈwɔn yaa ˗kë wo ˗de ˈka, ˈwo˗ ˗kë ˈpö wo ˗züzümɛn ˗nu ˈka. ˈKwa pë ˈˈdhiʋ̈˗ kë kwa ꞊dede waa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka, ˗yö ˗mën Zoova ˈka. Kwa kwa ˈˈtakɔ ˗nu bho ˗ni ˈgü ˈˈgblʋʋ, kwa ˈˈtɔŋdë waa kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈˈyɩɩ to kwa ˗bha ˗a züdɔdhɛ ˈgü. (1 Piɛ. 4:3, 4) ˗Wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ pö kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa kwa ꞊kwaa mɛn ˈbha ˗zü kö ˗yö pë ˈö ˈkwa dho ˗a kë ˗a ˗zɔn kwa ˗dhɛ, ˈpë ˗dhi kwa ˗dhɛ ˈkwa˗ kë. ˈˈKɛɛ mɛn ˗nu ˈö ˈwaa ˈˈwɩ˗ ˗bha kö ˈwo Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü bhë, ˗potaadhe ꞊dede ˈyaa ˗an ˗gɔ. ˗Wa wo ˗de nu ꞊ʒiaan kö Sɔtraan ˗bha ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü wo ˈka. (Wlɔ. 12:1, 2) Kwa ˈˈpɛpɛ kwa dua ˗mü kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ ˈpë ˈkwa dho ˗a kë ˗a ˗bha. ˗Tosɛta kë ˗kɔ zii ˈdhɛ ˈkwa kun ˗a ˈgü Sɔtraan ˗bha ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈgü ˈwɔn yaa kë ˗sü ˈka bhë, kwa ˗dho ˗a ˈto kwa ˗bha ˗ee? Ɛɛnˈˈ kwa ˗dho ˈˈwɩ ˗a ˗bha kö Zoova ˗yö kwa ˈˈgla ˈkwa kë mɛn ˗tiaandhö ˈka ˈˈtʋ̈ŋ ˈö yö ˗a ˈgü ˗ee?—Is. 64:8. w22.03 3 § 6-7.

ˈKwa kwa ˗zota ˗Zlan ˗Wo ˈgü, ˗yö kwa ˗takun ˈyö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu yö ˗kɔ ˗së ˗yö ˗kë kwa ˗gɔ. ˗Kɔ ˈö Biblö ˗yö ꞊gɛɛndhe do ˗takun ˗a ˈka, ˗kwaa ˗ga. Mɛn zii do ˗ya ˗pö ˗a ˗dhɛ ˗ya Zɔbö ˗bha ˈsëëdhɛ ˗be ˗wo pö, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗gleŋ ˗sɛŋbɔ ˗nu sü ˗a ˈgü. ˗Dhɛ ˈö ˗ya ˗a ˗wopösü ˗bha, ˗yö ˗to mü ˈö˗ pö ö ˗de ˗dhɛ Zɔbö ˗zotakɔ ˈyaa ˗së. ˗Ya ˗pö ö ˗zo ˈˈpiʋ̈: «Zɔbö! ˈBha ˗dho ü ˗zota ü ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü dosɛnŋ.» ˈˈKɛɛ ˗ya ˗yö ꞊dhɛ ö ˗zotakɔ ˗nu ˗wo ˗bhɔ Zɔbö ˗bha ˗bha. ˗Ya ˗takun ˈyö ö ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ bho ˈˈgblʋʋ, ˈyö ꞊faan nu ˗a ˗dhɛ kö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗kë ˗a ˈka bhë, ˗ya bun. Zoova ˗bɔ ˈzü kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗ta ˈö ꞊faan nu kwa ˗dhɛ. Pɔdhö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈö ˗kpan ö ꞊dhegblü ˗nu ˗bha kö ‹ˈwo wo ˈko ˗nu faan dɔ.›—Wlɔ. 1:11, 12. w21.05 22 § 10-11; 24 § 12.

꞊Kwɛŋzü, ˗Zlan ˗ya ˗pö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗dhɛ: «˗Kwɛ do ˈgü, gɔɔn˗ ˗nu ˈˈpɛpɛ ˗dho ˈdho Zoova ˗kuu ˈˈdhiʋ̈ ˗dhɛ ˈö ö ˗kɔ ˗yɛ ˗a ˗bha ˗a ˈgü, ˗gɛnɲan ˈka ˗yaaga.» (Deut. 16:16) ˗An dua ˗mü kö ˗wo wo ˗bha ˈkɔ waa ˈbhladhɛ ˗nu ˈto kö ˗wo ˈdho. ˈˈKɛɛ Zoova ˗ya ˈˈplüün ˗bho ˗an ˗dhɛ ˈö˗ pö: «ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˈka dho ˗a kë Zoova ˗kuu ˈˈdhiʋ̈ bhë ˗a ˈka, mɛn ga do ˈti ˗dho ˗ya ka ˗bha ˈbhladhɛ ˗dhɔ ˈka.» (Ex. 34:24) ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗wo ˗kun wo ˗zo yö ˗ni ˈgu ꞊dedewo Zoova ˗dhɛ, Izraɛdhömɛn ˗nu ˗kun ˈdho ˗ni ˈgü ˗a ˗bha ˈwlaan˗ ˗nu ˗ta ˗kwɛ ˈˈpɛpɛ ˈka. ˗Wo ˗kun ˈwɔn ˗së ꞊va ꞊slɔɔ ˗ni ˈgü ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˈgü, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗wa ˈdho ˗wo ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗draan, ˈö ˈwo wo ˗zota ˗a ˗bha ˈˈgblüsëdhɛ ˈgü, ˈö waa wo ꞊dhegblü ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë ˈwo wo ˈko ˗nu ꞊faan mën. ˈKwa pë ˈˈpɛpɛ kë ˈkwa nu ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta, ˈwɔn ˗së suu do ˈö bhë kwa˗ ˗slɔɔ ˈpö. ꞊Ya ˈgo mü ˈzü ˈkwa ˈwɔn ˗daa ꞊klöö ˗së ˈö go kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈ ˗a kë, ˗yö ˗kë Zoova ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo. w22.03 21 § 9.

Zoova ˗kun Yesu ˗kian ˗ni ˈgü kö ˗yö kë kwa ˗bha ˈˈSaabhomɛn ˈkpii˗ ˈka. Yesu ˗ya ˗yö ꞊dhɛ ˈwɔn ˗man Zoova ˗ta ˗sü ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü, ˈyaa ˈˈplëëplë. ˗Wa ˈˈklʋʋ ˗bhɔ ꞊dedewo, ˈö ˗takundhe ˗dhɛ Zoova ˗gɔ «ˈˈgbʋ waa˗ ˈˈyanyi», ˗an ˈka. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ Yesu yöö ꞊dede ˗ya bɔ saanˈˈ suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü, pë ˗nu ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö ˗an ˗bha, ˗ya ˗dɔ. ˈKwa kë «ˈˈklʋʋbhɔdhe ˈgü,» ‹˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun.› ˗A kë ˗sü kö Zoova ˗yö ˈˈSaabhomɛn ˈkpii˗ «ˈö kwa dɔ, ˈö˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˈˈsɩ ˈyaa kwa ˗dhɛ kö ˈkwa ˈdho ˈwɔn yaa kë toŋtoŋdhö» bhë ˗a ˗ya kwa ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈, kwa˗ ˈˈnuɛ ˗bho ˗a ˗bha. (Ebl. 2:17; 4:14-16; 5:7-10) Zoova ö ˗kwaa ö Gbö ˗zü ˈö saanˈˈ ˈˈsinman suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a sü, kö dhɛɛˈˈ ˈkpii˗ do ˈbha ˈö ˈˈshia˗, ˈö˗ ˗daa kë. Sɔtraan ˗ya ˗pö ꞊dhɛ mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗wo ˗Zlan ˗dhɔkë ˗a ꞊trɔɔn ˗dhɛ, Zoova ˗dhɔ ꞊dede ˈyaa ˗an kë. (Job 1:9-11; 2:4, 5) Yesu ˗yö ˗to ˗klu ˗sü ˈka ˗Zlan ˗bha, ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ꞊suamɛn ˗mü Sɔtraan ˈka. w21.04 17 § 7-8.

Kwa ˗bha Biblö ꞊klaŋnën ˗nu ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗wo bɔ ˈˈyi ꞊bhaa, ˗an dua ˗mü kö pë ˈö Biblö ˗ya pö, ˗wa ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. Biblö ꞊klaŋnën ˈbha ˗ya ˈpë ˈö˗ draanˈˈ ˗ni ˈgü ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, ˗yö ˗kë ꞊dhɛ «ˈwɔndɔmɛ» ˈö ö ˗bha ˈkɔ dɔ ˗gwë ˗ta, ˈö Yesu ˗ya ˗wɔn ꞊blɛɛ bhë, ˗a ˈdhö. (Mat. 7:24, 25; Dhu. 6:47, 48) ˗Kwa kwa ˗bha Biblö ꞊klaŋnën ˗nu ˗takun kö ˗wo wo ˗bha ˗tosɛta kë ˗kɔ bho ˈˈgblʋʋ. (Mak. 10:17-22) ˗A ˈwɔn ˗kun Yesu ˈˈɲaan ꞊dhɛ ꞊nɔɔnmɛn do ˈbha ˗bha ꞊nɔɔn ꞊kwɛɛ˗ ˗nu ˈˈdhoo dɔ ˗sü ˗dho kë ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈka˗ ˗gɔ. (Mak. 10:23) ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Yesu ˗ya ˗pö ˗a ˗dhɛ ˗yö ˗an ˈˈdhoo dɔ. ˗Mën ˗wɔn ˈgü? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗kun ˗a kë ˗ni ˈgü. Yi ˈbha ˗nu ˈka kwa ˗bha Biblö ꞊klaŋnën ˗nu ꞊faan ˈmën ˗sü kö ˈpë ˈwo˗ draanˈˈ ˗ni ˈgü ˗wa ˗ya ꞊bhlëë ˈgü bhë, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ꞊gbɔɔn kwa ˗ta, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ kwa ˗bha ˈgü ˈwii ˈdho ꞊mɔɔn˗ ˗bha. (Kodh. 3:9, 10) ˈˈKɛɛ pë ˗nu ˈö kwa ˗bha Biblö ꞊klaŋnën ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo ˗an bho ˈˈgblʋʋ ˈkwa˗ pö ˗an ˗dhɛ ˈˈvaandhö, ˈyö ˈwo dho ˗ya ˗a ˗bho ˈˈgblʋʋ ˗sü ˗bha ˈˈvaandhö. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈ kö kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ˈˈtʋ̈ŋ ˗yö ˗an ˈgü.—Ps. 141:5; Prov. 27:17. w21.06 2-3 § 3, 5.

Bɔmɛn Piɛdhö ˗yö Yesu ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗kun ö ˗bha ˗sü ˈwɔnzuan ˗wɔn ˗blɛɛ. ˈˈKɛɛ ˈwɔn ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˗dhö ˈzü, ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa to Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, ˗an ˈgü. (1 Piɛ. 2:18-25) Gagade ˈka, Yesu ˗bha ˗tosɛta ꞊gban ˈgü, pë ˗nu ˈö ˗an pö waa pë ˗nu ˈö ˗an ˗kë, ˗a ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈwɔnzuan ˈka kwa ˗bha ˈka. Mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˈö ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˈdhö ˗an ˗bha, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo to Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗ee? ꞊Ii. Piɛdhö ˈti˗ pö ˈkwa ˈto Yesu ˗gɛn pin ˈˈpiʋ̈ ˈkpakpadhö. ˗Ya ˗pö ꞊ʒiaan ‹ˈkwa ˈto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗së ˈka.› ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö kwa ˗bha, ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë ˈkwa ˈto Yesu pin ˈˈpiʋ̈, kö pë ˈö bɔmɛn Zan ˗ya pö, ˈkwa˗ kë. ˗Ya ˗pö: «[˗Ka] ˗tosɛa kë ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Yesu Klisi ˗ya ˗kë ˈka ꞊në˗ ˈdhö.» (1 Zn. 2:6) ˗To Yesu ˗gɛn pin ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗dho kwa ꞊ɲɔɔn Zoova ˗bha. ˈMën ˗kë ˈkwa˗ pö ˈˈdhʋ̈? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˗yö ˗Zlan dhɔɔbhaawɔn kë ˗sü ˈwɔnzuan ꞊dede ˗zɔn. (Zan 8:29) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˈkwa ˈto Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, kwa ˗dho Zoova dhɔɔbhaawɔn kë. Kwa ꞊dede kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo wo ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈwo kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü bhë ˗a dhɔɔbhaawɔn ˗kë, ˈyö ˈwo ˗kë ˗a ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈka.—Zak. 4:8. w21.04 2-3 § 4-6.

Zoova ˗yö kwa ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗yö. Mɛn ˈö ˈkwa˗ ˈka ɛɛnˈˈ pë ˈö ˈkwa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha ꞊yaa˗ yö, ˈyö kwa ˗gan ö ˗bha. ˈKwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka ˗a ˗bha, ˗yö ˗dho ˗klu kwa ˗bha ˈpö ˗kplawo. (Zan 6:44) ˈKwa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë ˈö kwa ˗takun, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˗kë ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈgü, kwa ˗dho ˗a ˗dhɔkë kwa ꞊faan ˈka. ˈˈKɛɛ kwa zuʋ̈ˈˈ ˗ya dɔ ˈdudhö kwa ˗dhɔ ˗bha ˗a kë ˗sü ˗wɔn ˈgü, ˗gban ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗gɔ ˗sü «꞊faan ˈti ˗dho kë kwa ˗gɔ.» (Prov. 24:10) ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˈgü ˗dho ga, ˈö Sɔtraan ˗kɔ ˗yö ˗ʒiö kwa ˗gɔ (Efɛ. 6:16) Zuʋ̈ˈˈ ˗dɔ ˈdudhö ˗sü ꞊yaa˗ kë ꞊dɛɛ, kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊vadhɛ ˗kɔ ˗ya ꞊zɔɔ ˗Zlan ˗dhɔkë ˗sü ˗bha. ˈKwa dɔ ˈdudhö ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗yö ˗Zlan ˗kë, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë? ˗Kwa ˈto mü ˈkwa˗ bho kwa ˗gɔ ˈgü. ˗Kwaa pö Zoova ˗dhɛ ˗yö «˗zotadhe yaa» suu ˈö bhë ˗a bho kwa zuʋ̈ˈˈ ˈgü, kö ˗yö ‹kwa gba zuëˈˈ ˈwaanu ˗sü ˈö ˗ziö mɛnbhɩɩdhe ˗zʋgɔngüwɔn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˗ta,› ˗a ˈka. (Ps. 139:23; Fdh. 4:6, 7) Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ kwa dosɛnŋ ˈyaa ˈnën ˗kë kwa ˈka ˈˈdhʋ̈. w21.04 20 § 1, 4; 21 § 5-6.

Ü ˗kë Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗A züdɔdhɛ ˈgü, ü nɔɔn˗ ˗së ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗bha ˗a ˗man. ˗A ˈbha ˗ya kë kö ü ˗mɛn ˗nu, ɛɛnˈˈ ü yökëyɔɔ, ɛɛnˈˈ ü ˈˈtɛɛdo ˈö ꞊klaŋplöö, ˈnën ˈö˗ pö ü ˗dhɛ. (Mak. 13:10) Ɛɛnˈˈ ˈzü kö Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˈbha ˈnën˗ pö ü ˗dhɛ. ˈDhɛ go mü, ˈyö mɛn ˈbha ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va sü ˈö Biblö ˗zɔn ü ˗dhɛ. Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗da ü ˈgü, ˈü˗ yö ꞊dhɛ ü ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˈpö. Zoova ꞊yaa˗ kë ˈbha gagade dɔ, ˈbha kë Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈö ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a ꞊slɔɔ, ˗a ˈka. (Zan 6:44) ˗A kë ˗sü kö Zoova ˗yö ꞊faan nu mɛn ˈbha ˗dhɛ kö ˗yö ü ꞊klaŋ kë, kö ˗yö ˈˈwɩ˗ ˗bha ˈü kë ˗a ˗dhɔkëmɛn ˈka bhë, ˈyaa za ˈgü ꞊dhɛ ü˗ ˈˈnuɛ ˗bho ˗a ˗wɔn ˈgü. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˈkwa gagade dɔ, ꞊bhlëë ˈkpii˗ ˗ya ˗sü ˈka kwa ˗bha kö ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun kö ˗wo ˗da ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a kë ˗ʒian ˗ta. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗kë ˗zlanwopömɛn ˗së ˈka, ˈˈkɛɛ ˈö mɛn ˗nu ꞊klaŋ ˗kë Biblö ˈka ˗sü ˗kë kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. w21.07 2 § 1-2.