ˈMɛn

ˈDhɛ Zan ˗ya ö bo mɛn kpö ˈwo dho kë dhaŋ˗ ˈgü ˗an yö ˗sü ˈka, ˗yö ˗kpan «mɛ kpö ˗ziisü» ˈö mɛ ˈbha ˈyaa ˗mɔn ˗an dhʋŋˈˈ ˗sü ˗bha, ˗an ˗bha. ˗Wo ꞊va ˈwo ˗ʒiö ˗a ˈka mɛn 144.000 ˗ta. ˈMën ˈwo˗ pö ˈö ˗gban mɛn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˗bha? Zan ˗ya ˗pö: «ˈMɛ ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ꞊gban suu ˈdo ˈdo ˗yö ˗wɔ ˗nu ˗ta ˗Zlan ˗wɔn ˈgü bha ꞊në ˈwo bha. ˗A ˗nu ˗bha ˗tɔyang bha˗ ˈˈzu ꞊në ˈwo˗ wo ˈˈbhlaanë ꞊yɔɔn ˈka ˈyö ˈˈpuu ˈka bha.» (˗Dhɛ. 7:14) «Mɛ kpö ˗ziisü» ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗wa dha ˈˈklʋʋbhɔdhe ˈkpii˗ ˗gɔ, ˗wo ˗dho ˗tosɛta kë ˈˈkpɔnŋ ꞊taa yö, ˈö ˈwo ˈwɔn ˗së ꞊dede ꞊slɔɔ. (Ps. 37:​9-11, 27-29; Prov. 2:​21, 22; ˗Dhɛ. 7:​16, 17) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˗dho ˈdho dhaŋ˗ ˈgü ɛɛnˈˈ kwa ˗dho ˈto ˈˈsɛ ˗ta yö, kwa kwa ˗de ˗yö pë ˈö ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˈˈɲan ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ 7 ˗ya pö bhë, ˗a ˈgü ˗ee? Kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗de yö ˗a ˈgü. ˗Yö ˗dho kë ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ꞊dede ˈka ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu kpö ꞊plɛ ˈwo bhë ˗an ˗bha ˈka. ˈˈWɩ ˈö ˈkwa˗ wo Zoova ˗bha mɛnkɔɔnsü ˗bha bhë, kwa ˗dho zuʋ̈niidadhe ꞊va ꞊dede ꞊slɔɔ ˗a ˈgü. ˗Mën ˈbha ˈö ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˗ya pö kwa ˗dhɛ ˈö ˗gban ˈˈklʋʋbhɔdhe ˈkpii˗ ˗bha. w22.05 16 § 6-7.

ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˈkwa˗ pö ˈkwa ˗da ˈwɔn ˈkpii˗ ˈbha ˗nu ˗ʒian ˗ta, ˈyaa za ˈgü ꞊dhɛ kwa ꞊kpɔɔdhɛ ˗dhɛ ˗Zlan ˗gɔ, ˈyö ˗tɔ kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ kwa ˗bhawɔn ˗ya ˗bha. (Zak. 1:5) ˗Gblüdë Sadhomɔn ˗ya ˗pö: «꞊Kpɔɔdhɛ ˈnën ˗tɔ pë ˗wɔngbɩɩsü.» (Prov. 4:7) ꞊Kpɔɔdhɛ ˈö go mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˈyaa ˈnën ˗wɩ ˗a ˈka. ˗A ˈdhɛ go Zoova ˗Zlan ˈˈpiʋ̈ ˈnën ˗wɩ ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ ꞊kpɔɔdhɛ ˈö go ˗Zlan ˈˈpiʋ̈ ˈˈdhʋ̈ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun kö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo nu ˗ni ˈgü kwa ˗ta ꞊dɛɛ ˈkwa ˗an ˈˈɲan bhɔ ˗ee? ꞊Ii. ˈKwa˗ pö ˈkwa kë ꞊kpɔɔsü ꞊dedewo, pë ˗nu ˈwo dho kwa ˗takun ˗a do ˈnën ˗tɔ mɛn ꞊plɛ ˈö ˗an ˈtɔ bhɔ ꞊kpɔɔdhɛ ˗bha ˗an ˗bha ꞊klaŋwo ˗nu ˈwo Biblö ˈgü ˗an draanˈˈ ˗sü, kö ˈkwa ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. Mɛn ˗blɛɛsü ˈkwa dho ˗a ˗wɔn blɛɛˈˈ ˈyö ˗tɔ Sadhomɔn. Biblö ˗ya ˗pö: «˗Zlan ˗yö ꞊kpɔɔdhɛ waa ˈwɔnbhokoodɔsü ꞊va ˗nu Sadhomɔn ˗dhɛ.» (1 Rois 4:29) ˗A mɛn ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ Yesu ˈö˗ ˗bha ꞊kpɔɔdhɛ ˗zɔn ˈka ˈyaa ˈdhö ˈˈsɛ ˗ta. (Mat. 12:42) ˈWɔn ˈö ˗gban Yesu ˗bha, Biblö ˗ya ˗to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö ꞊dhɛ «Zoova ˗bha ˗zuu ˗dho kë ˗a ˗ta, ˈö ꞊kpɔɔdhɛ waa ˗gɔgüsëdhɛ ˗wo ˗kë ˗a ˗gɔ.»—Is. 11:2. w22.05 20 § 1-2.

Kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa˗ ˗ga ꞊dhɛ ˈkwa kë zii ˗Zlan ˗bha yökësü ˈgü. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Bevɛli ˈö˗ ˗kwɛ ˈdhö 75, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈˈYua ˈbha ˗kun ˗a ꞊sëëbho ˗ni ˈgü, ˈö˗ ˗wɔn ˈgü ˈyaa kun ˗mɔn ˗ni ˈgü ˈˈta ˗sü ˗bha. ˈˈKɛɛ ˗yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈö ö ˗bha ˗zlanwopösü ˗dadhiʋ̈ mɛn ˗dhɛ ˗zo ˗bo ˈwlaan˗ ˗ta ˈˈtʋ̈ŋ ˈka. Pë ꞊dede ˈö dho ˗a kë ˗yö ö ˗zota ˗a ˈgü, ˈyö pë ˈö˗ ˗ya ö ˗zo ˈˈpiʋ̈ bhë ˗dhɛ ˈö ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha, ˗a zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗yö ˗da ꞊dedewo. ˗A ˗bha ˈgüdɔgbɩɩsü ˗yö mɛn ˈbha ˗nu ꞊faanmën ˈwo wo ˗bha ˗zlanwopösü ˗dadhiʋ̈. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗wa kë zii bhë, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˈwaa ˗mɔn pë ꞊va kë ˗sü ˗bha ˈzüdho, pë ˈˈpɛpɛ ˈwo˗ ˗kë Zoova ˗dhɛ ˗ya ˈgü ꞊bhlëësü. (Ps. 71:17) Pë ˗nu ˈkwa ˗mɔn ˗an kë ˗sü ˗bha, ˗kwa ˗an ˗wɔn ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. ˈˈKlʋʋsë ˗nu ˈwo dho kë Zoova ˗dhɛ ˗së ˗kwa ˗an draanˈˈ. Pë ˗nu ˈö ˈkwa ˗dho ˗an kë kö ˈkwa yö ꞊va kë kwa ˗bha ˗Zlan waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˗an ˗dhɛ, ˗kwa ˗an kë ˗sü draanˈˈ. ˗Kwaa ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈkwa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗takun ˈzü ˈgbɛ. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ꞊dhɛ Timote ˈdhö, Zoova ˗dho ˈdhuëë˗ ˈkpɔ kwa ˗bha, ˈö ‹mɛ ꞊gban ˗wa ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ kwa ˗gɛn ˗yö ˈˈdhiʋ̈ ˗Zlan ˗wɔn bha˗ ˈgü.›—1 Tim. 4:15. w22.04 27 § 18-19.

ˈKa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈka ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun, ˈˈkɛɛ ˗a mɛn ˈbha ꞊yaa˗ pö ö ˈti ˗dho Zoova ˗dhɔkë, ka ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ? ˈYa ˗dho kë ka ˈgü ꞊dhɛ ˈka ˈkun ka ˗bha yö ˈka. Zoova ˗yö ˗potaadhe ˗nu mɛn ˈˈpɛpɛ, ˈö dho ˈö yö ˗a ˈka ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗bha, ˗an ˗dhɛ. Mɛn ˈö ˈdhö ˗yö ˗dho Zoova ˗dhɔkë ɛɛnˈˈ ˗yö ˈti ˗dho ˗a ˗dhɔkë, ˗yö ˗dho ˗a ˈsü ö ˗de ˈgü. Ka ˈgü ˈya ˗dho ga ˗a ˗wɔn ˈka. ˗Kaa pö ka ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗dhɛkpaɔyi do ˈka ˗yö ˗dho ö ꞊yɛɛ˗ kë ˈö nu. ˈWɔnzuan ˈö Yesu ˗ya sü ˈö ˗gban ˈnëngɔnnën ˈö go ö dë ˗gɔ ˈkɔɔ ˗a ˗bha bhë, ka ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ˗a ˈka. (Dhu. 15:​11-19, 22-24) ˈNëngɔnnën ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˈwɔn yaa ꞊va ˗kë, ˈˈkɛɛ ˗a ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈgü ˗yö ö ꞊yɛɛ˗ ˗kë. ˈNënmɛn ˗nu, Zoova ˗ya gbɔɔdhe ˗së ꞊dede kë ka ˗gɔ. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ ˈka ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo dho kë ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü ˗an ˗takun. (Ps. 78:​4-6) Yö ˈˈplëëplë ˈyaa ˗mü. ˗A ˗wɔn ˈgü, yi ka ˈˈnuɛ ˗bho ꞊dedewo ka ˈgü ˈka˗ dɔ ˗ni ˈgü ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈka ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗da ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈgü, ˈka ˗an ꞊klaŋkë kö ˗wa ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü bhë ˗a ˗bha. ˗Yö kë ka ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˗yö ˗dho dhi kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˈö kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë bhë, ˗a ˗dhɛ.—Efɛ. 6:4. w22.05 30-31 § 16-18.

ˈKwa˗ pö ˗dhikodhɛ ˗yö kë kwa ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü kö kwa ˗kɔ ˈto ˈwɔn do ˗bha, mɛn ˈö ˈdhö pë ˈdhɛ˗ ˗kɔ ˗mɔn ˗a ˗bha ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ya kë. Kletiɛn ˗nu ˈwo kun ˗kwɛ këŋ do ˗blɛɛsü ˈgü, ˗kwa ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. Pë ˗nu ˈö ˗an ˗kɔ ˗mɔn ˗an kë ˗sü ˗bha waa yö ˗nu ˈwo kun ˗an ˗kɔ ˈka, ˈwaa kun do. (1 Ko. 12:​4, 7-11) ˈˈKɛɛ ˗yö ˈti ˗duɛɛkɔɔsü ɛɛnˈˈ ˗kankwëësü ˗da ˗an ꞊zinŋgü. Pɔdhö ˗yö mɛn ˈö ˈdhö ˗a ꞊faanmën pë ˗dhɛ ˈö˗ dua ˈka ˗a kë ˗sü ˗bha, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗an ‹˗lo ˈko ˗ta ˗sü ˈö ꞊dhɛ Klisi ˗dhü ˈdhö bhë, ˗yö ˈˈgla.› ˗Ya ˗pö Efɛzömɛn ˗nu ˗dhɛ: «[˗]Yö faan ˈdhɛ ˈö ꞊mɔɔ ˗a daɔ ˈdhɛ ˈö˗ ˗bha ˗a nu˗ ˗dhɛ ˈyö yë ˗kë ˈka ˈyö˗ ˗dhü bha, ˈö ˗gla ˈka ˈyö ˗da ˈˈdhiʋ̈ ˗dhɔ ˈgü.» (Efɛ. 4:​1-3, 11, 12) Mɛn ˗nu ˈwo˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗wo ˗dhikodhɛ waa ˗kë mɛn do ˈka ˗sü ˗da ˗zlanwokɔdhi ˗nu ˈgü ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö˗ ˈka ꞊dɛɛ ˗a ˈdhö. ˗Kwa pë ˈˈpɛpɛ kë ˈkwa ˈˈkan kwa ˗de ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka ˗sü ˗bha. ˗Kwa ˈto ꞊ʒiaan Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˗Yö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ ‹˗Zlan bha pö ˈaa˗ ˗bha, ˗a ˗zʋ ˈyii ˈdho bhɔ ˈwɔn ˗së ˗nu ˈkwa˗ ˗kë, ˗a ˈbha ˈka.› (Ebl. 6:10) ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ pë ˈˈpɛpɛ ˈö ˈkwa˗ ˗kë ˗a ˗dhɛ kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka, ˗ya ˗dhɛ ˗së. w22.04 14 § 15-16.

˗A ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ Zoova ˗bha ˈwɔnyaakëmɛn ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˈyii ˗dho ˈsü kwa ˗bha bhë, ˗yö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa. ˈˈKɛɛ ˗a ˈbha ˗nu ˗dhö ˈpö ˈwo dho ˈsü kwa ˗bha. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, mɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈwɔn yaa ˗kë kwa ˈka ˈö ˗shiö kwa ˗dhɛ, ˈˈkɛɛ ˈö ꞊taabha ˈö ˗bhawɔntodhe ˗dhɛ kwa ˗gɔ. ˗A ˈbha ˗ya kë ˈzü ˗a ˗mɛn ˈti ˗dho ˗bhawɔntodhe ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˗kɔ ꞊gban ˈgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗mɛn ˗bhawɔn ˈto, ˈö ˈwɔn ˈdhɛ bhë ˈkwa˗ bho kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ ꞊ya kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˈwo˗ ˗kë kwa ˈka bhë ˗yö ˗mën kwa ˈka ꞊dedewo, kö kwa ˗bhawɔn ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va waa ˈgüdɔgbɩɩsü ˗bha. ˈˈGlaadhiʋ̈ ˗tɔn ˈö yö ˈˈkpɛɛn ˗kwɛ 1994 Sɛtanblö 15 ˈgü ˗ya ˗pö: «Mɛn ˗ya ˈwɔn yaa kë kwa ˈka, ˗a -bhawɔn ˈto ˗sü ˈyaa ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ ˈwɔn ˈö˗ ˗kë kwa ˈka bhë, ˗yö kwa ˗dhɛ ˗së. Kletiɛn ˗ya mɛn ˗bhawɔn ˈto, kö ˗ya ö ˗zo yö Zoova ˗dhɛ ˗ya ˈwɔn ˈdhɛ bhë ˗a ˈto ˗a ꞊kwɛɛ˗. Yö ˈnën ˗tɔ ˈˈkpɔnŋtaamɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ ˗bha Zadɔmɛn ˈö kpɛnŋdhö. ˗Yö ˗dho ˗a ˈwɔn ˈˈɲanbhɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ˗bha.» w22.06 9 § 6-7.

Zoova ˗ya ˗to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö ꞊dhɛ kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ꞊dɛɛ ˗a ˈgü, ö ˗dho mɛn ˗nu ˈwo go ˈˈsɛ suu ꞊gban ˈgü, ˗wo suu ꞊gban pö ˗mɛn ˗nu waa ˈˈsiya suu ꞊gban ˈgü ˗mɛn ˗nu ˗kɔ ˗lo ˈkwëë˗ kö ˗wo ö ˗dhɔkë ˗kɔ ꞊dede kë. ꞊Dɛɛ, mɛn kpö ˗detasü ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗wa ˗dhɛ ‹mɛn kpö ˗ziisü.› (˗Dhɛ. 7:​9, 10) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˈgümɛn ˗nu ˗wo ˗kë gɔɔn˗ ˗nu, dhebɔ ˗nu, ˈnën ˗nu ˈö ˗an ˈgodhɛ ˗nu ˈwaa do ˗an ˈka, ˗wo ꞊dhɛ ˈkɔdhi do ˈgümɛn ˗nu ˈö ˗an ˗kɔ ˈdhö ˈwɔn do ˗bha ˗an ˈdhö, ˈö ˗dhikodhɛ ˈdhö ˗an ꞊zinŋgü. (Ps. 133:1; Zan 10:16) ˗Wo wo ˗bha ˗zoyö ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗dhɛ ˗sü ˗wɔn ˗blɛɛ mɛn ˈˈpɛpɛ ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ ˈwo wo ˈˈtʋ ˈto ˗an ˗bha, ˗an ˗dhɛ. (Mat. 28:​19, 20; ˗Dhɛ. 14:​6, 7; 22:17) ꞊Ya kë ꞊dhɛ ü mɛn kpö ˗ziisü ˈgümɛn ˈka, kö ˈyaa za ˈgü ꞊dhɛ ü ˗bha ˗zoyö ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗dhɛ ˗sü ˗wɔn ˗yö ü ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. Sɔtraan ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈö kwa ˗bha ˗zoyö ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗dhɛ ˗sü shiʋ̈ˈˈ. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö kë kwa ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˈyaa ö ˗zota kwa ˗wɔn ˈgü, ˈgo mü ˈzü pë ˗nu ˈö ˗an ˈˈplüün bho ˗yö ˈti dho ˗an kë. Sɔtraan ˗ya kwa ˗bha ˗zoyö ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗së ˗dhɛ ˗sü shiʋ̈ˈˈ, kwa ˈgü ˗dho ga, ˈö˗ ˈbha ˗ya kë ˈkwa ˗kan Zoova ˗dhɔkësü ˗bha. w22.06 20-21 § 2-3.

Kwa ˗bha ˗zo ˗yö ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗së ˗dhɛ ˗sü ˗dho ˗a kë ˈpö ˈö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa, ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ ˗nu ˗dho ɲën. Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ Yesu ˗ya ˗pö ˗wo ˗dho kwa ˈˈklʋʋbhɔ. (Zan 15:20) ˈKwa kwa ˗zota ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗së ˈö Zoova ˗ya ˈˈplüün bho kwa ˗dhɛ ˗a ˈgü, ˗yö ˗dho kwa ˗takun ˈö ˈkwa˗ ˗dhɔkë ˗kplawo. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ga ˈˈdhiʋ̈dhiʋ̈sü ˗kun Yesu ˈˈdhiʋ̈gan ˗ni ˈgü, ˗kɔ ˈö to ˗a ˈka ˗klu ˗sü ˈka ˗Zlan ˗bha ˗kwaa ˗ga. Pantekɔtö ˈö kun ˗kwɛ 33 K.Y. ˈgü bhë ˗a ˈka, ˗kɔ ˈö ˗zogbandhe ˈö kun Yesu ˗gɔ ˈwo˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ˗a ˈka Psaumes ˈsëëdhɛ ˗be ˈgü, bɔmɛn Piɛdhö ˗yö ˗ʒiö ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈö˗ pö: ‹A n ˗zʋ ˗yö ˈpë ˈö [˗Zlan] ˗ya pö ö ˗dho kë n ˗dhɛ bha˗ ˗dhɛ. ˗A ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ a˗ ˗pö ˗dhɛ: ˈBhii ˈdho kwaa˗ n ˗zü ga ˗gblü ˈgü, ꞊ya ˈgo mü ˈbhii ˈdho ˈˈwɩ˗ ˗bha kö i ˗bha yëkëmɛ ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ bha˗ kwi ˗yö ˈˈbu. I ˗bha ˗kë n ˈˈpiʋ̈ ˗sü bha ˗yö n zuëˈˈ ꞊nii ˗da ˗kpɛawo.› (Këw. 2:​25-28; Ps. 16:​8-11) Yesu ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ö ˗dho ga, ˗yö ˗kun ga ˗sü ˈka˗ ˈgü ꞊dhɛ ö Dë ˗dho ö bho ga ˈgü, ˈö ˗kë zuʋ̈gblüdhi ˈgü ˗a ˈˈpiʋ̈ dhaŋ˗ ˈgü.—Ebl. 12:​2, 3. w22.10 25 § 4-5.

Yi do ˈka Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ꞊plɛ, Zakö waa Zan ˗wo wo dhe ˗bɔ Yesu ˈˈpiʋ̈ kö ˗ya pö ˗a ˗dhɛ ˗yö ˗yɛɛ ꞊bhlëësü nu wo ˗dhɛ ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˈgü. (Mat. 20:​20, 21) ˗Wo ˗kun ˗a ˗zɔn ˗ni ˈgü ꞊dhɛ ˗wo wo ˗de ˗sü ˈkpii˗, wo dua ˗mü kö wo ˗duɛɛ ˗yö kë ˈkpii˗ mɛn ˗nu ˈwo to ˗an ˗bha. (Prov. 16:18) ˈWɔn yö ˗kɔ yaa ˈö bhë Zakö waa Zan dosɛnŋ ˈyaa ˈnën kun ˗an ˗gɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈka. Bɔmɛn ˗nu ˈwo to ˈpë ˈwo˗ ˗kë, ˗kwaa ˗ga. Biblö ˗ya ˗pö: «꞊Dhɛ ˈö˗ ˗bha ꞊klang ˗nu bha˗ mɛ ˗kaɔng do ˈwo to ˈwo ˈwɔn bha˗ ma, ˈyö ˗siö ˗nu ˗dhɛ mɛ ꞊plɛ ˈdhɛ ˈwo bha˗ ˗nu kwi ˗bha.» (Mat. 20:24) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗zota ꞊dhɛ Zakö, Zan waa Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˈwo to ˗wo ˗dɔn ˗bho wo ˈˈkwöö. ˈMën Yesu ˗ya ˗kë? ˈYii ö ˗naan yö. ˈYii˗ pö ꞊dhɛ ö ˗dho bɔmɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈwo ˗dho wo ˗de ˈsü ˈˈtɩtɩ ɛɛnˈˈ ˈwo ˗dho ˗dhɔ ˗zɔn wo ˈko ˗nu ˗dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka, ˗an mɛɛnˈˈ. ˗Yö ö zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa ꞊ʒiaan ˈö ˈwɔn ˗blɛɛ ˗an ˗dhɛ, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈwɔn ˗së kë ˗dhɔ ˗yö ˗an ˈgü. (Mat. 20:​25-28) Yesu ˗yö ˈwɔn ˗nu ˗kë ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗dhɔ ˈgü ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. w23.03 28-29 § 10-13.

ˈBha pë ˗së ꞊va ꞊dede kë. ˈBha Biblö draanˈˈ ˈbha˗ ˈgüman, ˈö˗ ˈbha ˗ya kë kö ü˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗kwɛ ꞊va ˈˈpiʋ̈. Ü ˗bha Biblö draansü ꞊yaa˗ kë ˗ya ga ü ˈgü ꞊dhɛ ˗Zlan ˗Wo ˗mü. ꞊Yaa˗ kë ˈzü ˗Zlan ˈö˗ ˗wo ˈdhö ˗mü ˈˈdhʋ̈, ˈbha˗ dɔ. Ü ˗bha Zoova ˗dhɔ ˗ya ˗dadhiʋ̈. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈbha ü ˗de nu ˗a ˗dhɛ ˈbha bɔ ˈˈyi ꞊bhaa. ˈWɔn ˗së ꞊dede ˈnën ˈü ˗da ˗a ˗ʒian ˗ta bhë. ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˈˈsanni ˈü bɔ ˈˈyi ꞊bhaa, ü ˗bha ˗zoyödhe ˗yö ˗da ˈgüdandhe ˈgü ˗gɛnɲan ˈka ꞊va. ˈˈKɛɛ ˗yö kë ü ˈˈɲaan ꞊dhɛ ü ˗bha ˗Zlan dɔ ˗sü ˗yö ˗da ˗ni ˈgü ˈˈdhiʋ̈, ü ˗dho bɔ ˈgüdandhe ˗nu ˈgü ˈzü. Sɔtraan ˗dho ˗a ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö Zoova ˗dhɔ ˈö ü ˈgü bhë ˈö˗ ˗gɔ zë, kö ˈü ˈˈkan ˗a ˗dhɔkësü ˗bha. (Efɛ. 4:14) ˈˈKɛɛ ˈbha ˈdho ü ꞊kwaa ü ˗de ˗zü kö ˈwɔn suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗ya kë ü ˈka. ˈMën dho ü ˗takun kö ˈü ˈto ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha, kö ü ˗wo ˈü˗ ˗bhö bhë ˈü˗ ˈgü ˗wɔn kë? Ü dua ˗mü ˈü ü ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ü kë kletiɛn ˈö ˗ya ˗kian ˗a ˈka.—Ebl. 6:1. w22.08 2 § 1-2.

Kwa ˗bha ˈkɔdhi ˈgü, mɛn ˈö ˈdhö ˗a dua ˗mü kö ˗yö ˈkɔdhigüwɔn ˈbha ˗nu ˈto ö ˗de ˗gɔ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ dhebɔ ˈö kletiɛn ˈka ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö ˈˈyɩɩ ˗wɔn ˈbha ˗nu kë ˈö ꞊gɔɔn ˈˈɲaan. ˗A ꞊gɔɔn ˗dho ˈdho ˈö˗ ꞊blɛɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ kö ˗yö ˈlëë˗ dɔ ˗a ˗bha ˗ee? ˗Abin, ˗a ˗bha dhebɔ ˗dhɔ ˗ya ˗kë. ˗A ˗wɔn ˈgü ˈyaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈö pë ˈˈdhiʋ̈˗ kë ˗a ˈka. (Efɛ. 5:33) Wlüünën ˗nu ˗de ˈpö ꞊waa ˗an ꞊bhlëë ˗ya, ˗yö ˗kë ˗an ˗dhɛ ˗së. ˗Yö ˗dho kë ˗së kö ˗an ˗mɛn ˗nu ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ˗a ˈdhɛ bhë˗ ˈka. ˗An dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo ˈlëë˗ dɔ ˗an ˗bha, ˈwɔn ˗nu ˈwo zë ˗an ˗gɔ ˗a ˗blɛɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˈka. (Kodh. 3:21) ˈNën ˗nu ˗de ˈpö ˗an dua ˈyaa ˗mü kö ˈwɔn ˗nu ˈwo ˈkɔdhi ˈgü ˗wa blɛɛˈˈ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ kö ˗wo ˈlëë˗ dɔ ˈkɔdhigümɛn ˈbha ˗bha. Mɛn ˗dhɛ ˈö ˈdhö, ˗ya ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗gban ˗an ˗bha ˈkɔdhi ˗bha ˗an ˈto ö ˗de ˗gɔ, ˗mlɛɛn ˈö ˗an ꞊zinŋgü ˗yö ˗yɔ. w22.09 10 § 9.

Zoova dhiaŋzë Zɔbö ˗dhɛ, ˈö˗ ˗zo ˗bo ꞊dhɛ ö ˗bha ꞊kpɔɔdhɛ ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈyaa ˈdhö, ˈgo mü ˈzü ö ö ˗zokë ö ˗dapë ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˗Yö wü ˈˈmlünmlünsü ˗nu ꞊va ˗wɔn ˗blɛɛ. (Job 38:​1, 2; 39:​9, 13, 19, 27; 40:15; 41:​1, 2) ˈYö ˗bɔ ˈzü wlüünën ˈwo˗ ˗dhɛ Edhiu bhë ˗a ˗ta ˈö Zɔbö ˗zogban, ˈö˗ ꞊faanmën. Edhiu Zɔbö ˗zogban ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗wa ˈto ˗klu ˗sü ˈka ˗a ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü, ˗yö ˈdhuëë˗ ˗kpɔ ˗an ˗bha ˗kplawo. ˗Yö Zɔbö ˗takun kö ˈya ˗dho ö ˗zota ö ˗de ˗wɔn ˈgü ꞊gbɔɔnsü, ˗a ˗zo ˗bo ˗sü ˈka ꞊dhɛ Zoova ˈö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˗Damɛn ˈka, ˗yö ˈkpii˗ fɔnŋfɔnŋdhö ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka ˗a ˗ta. Zoova ˗yö yö ˈbha ˗dɔ ˈpö Zɔbö ˗kɔ ˈka. ˗Ya ˗pö ˗a ˗dhɛ ˗yö bhɛɛˈˈ ˗a ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗yaaga ˈwo kun ˈwɔn yaa kë ˗ni ˈgü bhë ˗an ˗bha ˈka. (Job 42:​8-10) ˈKwa kë ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü ˈpö ꞊dɛɛ, Zoova kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Zoova ˈyaa ˈwɔn blɛɛˈˈ kwa ˗dhɛ vɛɛdhö ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö˗ ˗kë ˗a ˈka Zɔbö ˈka bhë ˗a ˈdhö. ˈˈKɛɛ ˗yö ˗bɔ ö ˈˈDhiwo ˈö ˗kë Biblö ˈka ˗a ˗ta ˈö dhiaŋzë kwa ˗dhɛ.—Wlɔ. 15:4. w22.08 11 § 10-11.

˗Zlanwokɔdhi ˈö kun Wlɔmö ˗a ˈgü, Zuifö ˗nu waa ˈmɛn ˈwaa Zuifö ˈka ˗wo ˗kun mü. ˈDhɛ ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö Moizö ˗ya ˗bɛn zë bhë ˗a ˈˈtʋ̈ŋ ˗yö ˗ʒiö, ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˗gban ˗bhöpë ˈbha ˗nu ˗bha ˗an ˈkun ˗sü ˈyaa kun ˈˈgbɩɩdhɛ ˈka ˈzüdho. (Mak. 7:19) ˈÖ sü ˈˈtʋ̈ŋ ˈö bhë ˗a ˗bha, Zuifö ˗nu ˈwo kletiɛn ˈka ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗bhöpë ˈö ˗dhi ˗an ˗dhɛ ˗wa ˗bhö. ˈˈKɛɛ Zuifö ˈbha ˗nu ˗zë ˗bhöpë suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗bhö ˗sü ˗kun ˗an ˗dhɛ ˈya˗. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗kankwëëdhe ˗yö ˗da ˗an ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü. Bɔmɛn Pɔdhö ˗bha ˈsëëdhɛ ˈö˗ bɔ ˗an ˗dhɛ bhë ˗a ˈgü, ˗ya ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗dhikodhɛ ˗bha ˗kë ˗an ꞊zinŋgü ˗sü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. Pɔdhö ˗yö ˗an ˗takun kö ˗wa yö ꞊dhɛ ˗zuödhe suu ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˈwɔn yaa ˗kë mɛn ˈö ˈdhö ˗a ˈka, ˈö˗ ˗kë ˈpö ˗zlanwokɔdhi ˗todhʋ̈sü ˈka. (Wlɔ. 14:​19, 20) ˗Yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈpö kö ˈö ö ˈˈtakɔ bho ˈˈgblʋʋ, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈya ˗dho mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗gɛn ˈˈdhiʋ̈ ˗zuö. (1 Ko. 9:​19-22) ˈKwa ˈˈkan kwa ˗de dhɔɔbhaawɔn ˗nu ˗bɔ ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗bha, kwa ˗dho kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊faanmën, ˈö ˗dhikodhɛ to kwa ꞊zinŋgü ˗kplawo. w22.08 22 § 7.

ˈKwa Zoova ˗bha yö ˈbha ˗nu kë ˗sü ˗wɔn ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, kwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha. ˈKwa˗ pö ˈkwa kë kpɛnŋdhö, pë do ˈö bhë ˈyö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa˗ kë. Zoova ˗dho ö zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa ˈö kwa ˗takun kö kwa ˗gɛn ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˗a ˈgü ˈdɔɔni ˈdɔɔni ˈka. (Ps. 84:​5, 7) Zoova kwa ˗zo ˗bo ˗dhɔkaadhe ˈgü ꞊dhɛ ˈwɔn kpɛnŋdhö kë ˗sü ˈyaa ˈgbɩɩ˗. (1 Zn. 5:3) ˗Yö kwa ˗takpa ꞊ʒiaan, ˈö kwa ˗gɔ bho ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗gɔ yi ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈka. Kwa ˗bha ˗gblü ˗gɔn ˗a ˈka ˗kwɛɛ ˈö bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˗wɔn ꞊blɛɛ bhë ka ˗zo ꞊kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗ee? (Efɛ. 6:​14-18) ˗A ˗mɛɛn ˈö kwa zuʋ̈ga ˗takpa? Kwa ˗bha ‹˗piö ˈˈbhɛɛ ˈö ˗kë ˈˈta ˗kɔ ˗së ˈö pö ˈaa ˗bha ˗a ˈka› bhë yö ˗mü. ꞊Waa˗ pö ˈˈdhʋ̈ kö ˗wo ˗wɩ Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ kpɛnŋdhö ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈka. ꞊Dhɛ ˗kɔ do ˈö ˗piö ˈˈbhɛɛ ˗yö ˈˈsɔdha ˗nu zuʋ̈ˈˈ ˗takpa ˗a ˈka ꞊shiöŋ bhë ˗a ˈdhö, Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˗gban ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˗bha ˗wo ˗dho kwa zuʋ̈ga ˗takpa. Yö ˈnën˗ ˗wɔn ˈgü ˈö dho kë ˗së kö ˗gblü ˗gɔn ˗a ˈka ˗kwɛɛ ˗nu ˈö ˈkwa dho ˗an ˗ya kwa ˗bha bhë, ˗piö ˈˈbhɛɛ ˈö ˗kë ˈˈta ˗kɔ ˗së ˈö pö ˈaa ˗bha ˗a ˈka bhë, ˗yö kë ˗a ˈgü.—Prov. 4:23. w22.08 29 § 13-14.

Biblö ˗yö ˗dhioo ˗sɛŋbɔ ˗nu ˗dɔ ˗klu ˗Zlan ˗bha ˗mɛn ˗nu ˗ta ˗kwɛ ˈˈgblü ꞊va ˈˈpiʋ̈. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Zoova ˗yö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗wa ˗ga, ˗wa ˗bɛnzë. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo˗ ˗bɛnzë, ˗wɔn yaa kë ˗dhii ˗kun ˗an ˗bha, ˗wa ˗kë wo ˈsuan˗ ˈka ꞊dedewo. Biblö ˈgüpʋmɛn do ˗ya ˈˈpian ˈdhɛ Eblö ˗wo ˈgü bhë ˗a ˗ga, ˈö˗ pö: «˗Yö ga ˗sü ˈka kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈsëëdhɛ ˗be zii ˈˈwɛɛ ˈbha ˈwo ˗dho ˗a ˗bɛnzë ˈsëëdhɛ ˈˈwɛɛ ˗ta kö ˗a ˗wo ˈto ö pinŋ˗ ˈgü ꞊dhɛ Biblö ˈdhö ˈyaa ˈdhö.» ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ ˗a Dëmɛn Zoova ˈnën˗ ˗zopiʋ̈wɔn ˈdhö˗ ˈgü. «˗Gasitɛ ˈˈpɛpɛ ˈö ˗kë mɛ ˈˈbhɩɩ˗ ˗nu ˗dhɛ, ˈˈɛɛn pë ˈˈpɛpɛ ˈö mɛ ˈˈbhɩɩ˗ ˗ya ꞊slɔɔ ꞊dhɛ gbaɔdhe ˈdhö bha» Zoova ˈnën go ˗a ˈˈpiʋ̈. (Zak. 1:17) Biblö ˈö bhë pë ˗nu ˈö Zoova ˗ya gbɔɔ kwa ˗gɔ ˗a do ˗së ꞊dede ˗mü. Mɛn ˈbha ˗ya pë gbɔɔ kwa ˗gɔ, ˗a ˗pë ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ mɛn ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö kwa dɔ ˈö kwa ˗bhawɔnyëëpë ˗nu dɔ ˈpö. Pë do ˈö bhë ˈyö Biblö ˈdhö˗ ˈka. ˗A ˗wopösü ˗yö kwa ˗takun ˈkwa Zoova dɔ ˗së ˈka, ˈkwa˗ yö ꞊dhɛ ˗yö kwa ˗dɔ ˈö kwa ˗bhawɔnyëëpë ˗nu dɔ ˈpö. w23.02 2-3 § 3-4.

Mɛn ˗nu ˗wa ˗ya ˈgo ˗sü ˗bha ga ˈgü ˈˈsɛ ˗ta Klito ˗bha ˗kwɛ ˈˈgblü do ˗Gblüdëdhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈka, ˗yö ˗dho kë ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ꞊dede ˈka. Mɛn ˈˈpɛpɛ ˈö ˗an ˗bha mɛn ˗wɔngbɩɩsü ˗wɔn ˗ya kë, ˗kpan ˗an ˗bha ˗sü ˗lele ˗dho kë ˗an ˗ta. ˗A ˗lele do ˈö bhë ˗yö Zoova ˗ta ˈpö. (Job 14:15) ˗Kpankwëësü zuʋ̈gblüdhi ˈö dho kë mɛn ˈˈpɛpɛ ˗gɔ yi ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈka, ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. ‹Mɛn kpɛnŋdhö ˗nu› ˈö ˗an ˈtɔ ˈdhö ˗ya ˗sü ˈka ˗këdhösü ˈsëëdhɛ ˈgü, ˗wo ˗dho ‹ˈgo ga ˈgü kö ˗wo ˗tosɛta kë.› (Këw. 24:15; Zan 5:29) ˗A ˈbha ˗ya kë Aamagedɔn ˗gblü ˗ya ɲën, kwa dhɔɔbhaamɛn ˗nu ˗dho kë mɛn ˗nu ˈwo dho ˈgo ga ˈgü ˗blɛɛsü ˗an kpö ˈgü. ꞊Ya ˈgo mü, ‹mɛn ˗nu ˈö ˈwaa kun kpɛnŋdhö,› ˈö ˈwii ˈˈtʋ̈ŋ ꞊slɔɔ kö ˗wo Zoova dɔ, ˗wa ˗dhɔkë wo zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka ˈö ˈwo to˗ ˈka ˈˈdhʋ̈ ˈwo ga bhë, ˗wo ˗dho ‹ˈgo ga ˈgü kö ˗wo za dɔ ˗an ˗bha.› Mɛn ˈˈpɛpɛ ˈwo dho ˈgo ga ˈgü, ˗an ˗bhawɔn ˗dho yö ꞊klaŋkësü ˗bha. (Is. 26:9; 61:11) ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈ kö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ꞊klaŋkësü ˈö˗ suu ˈti kë do, ˗wo ˗dho ˗a kë.—Is. 11, 10. w22.09 20 § 1-2.

˗Gblüdë ˈbha ˗nu ˈwo wo zü ˗kë do ˈwo nu ˗a ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗gɔ, Zoova ˗ya ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ˈgü ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka ˗an ˗ta. Zoova ˗yö ˗gblü ˗gɔn Izraɛdhömɛn ˗nu ˗bha ˈka ˈö ˈˈsɛ ˈö˗ ˈˈplüün bho ˗an ˗dhɛ ˈwo˗ ˈˈpian ꞊vadhɛ kun. (Jos. 11:​4-6, 20; 12:​1, 7, 24) Zoova ˗ya ˗zɔn ˈko ˗ta ꞊va ꞊dhɛ ö ˗gblüdë ˗nu ˈˈpɛpɛ ˗gɔ ˗ta. ˈDhɛ Babidhɔnö ˗gblüdë Nabukodonozɔ ˗yö ˗desüva ˗wɔn ꞊blɛɛ ö ˗bha ˈgügbɩɩdhɛ waa ö ˗bha ˈtɔbhɔdhe ˗wɔn ˈgü, ˈö ˈyii˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Zoova ˈnën ˗tɔ ˈtɔbhɔmɛn, ˗Zlan ˗yö ˈlëë˗ ˗dɔ ˗a ˗bha ˈö˗ ˗kë slaamɛn ˈka. ˈDhɛ Nabukodonozɔ ˗yö nu ˈö ˗de ˈˈpiʋ̈, ˗yö «˗Zlan ˈö pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗gɔ ˗ta» ˗a ˈtɔ ˗bhɔ, ˈö˗ yö ꞊dhɛ «Zoova ˗bha mɛnkɔɔnsü ˗yö ˗dhö, ˈö dho ˈto ˗toëpö ˈka.» ˗Ya ˗pö ˈzü: «Mɛn ˈbha ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗ya ˗kɔ ˈkun.» (Dan. 4:​30, 33-35) Psaume ˗bɛnzëmɛn do ˗ya ˗pö: «ˈˈSɛgɔ ˈö˗ ˗bha ˗Zlan ˗yö ˗kë Zoova ˈka, ˈö ö ˗kɔ ˗yɛ ˗a ˗bha ö ˗de ˗bhaa ˈka bhë, ˗a ˗bha ˗yö ˗së.» (Ps. 33:12) Pë ꞊dede ˈö˗ ˗wɔn ˈgü ˈkwa dho ˈto ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha, ˈyö bhë. w22.10 15-16 § 13-15.

ˈWɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö ˗an pö ˗a ꞊vadhɛ ˗ya yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˈsaadhö. ˗Yö kwa ˗zogban ꞊dhɛ pë ˗nu ˈö ˗Zlan ˗yö ˗an ˈˈplüün bho kwa ˗dhɛ ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü, ˗wo ˗dho kë ˈpö. ˗Ya ˗kë ˈkwa ˗kë kwa ˗de ˈgü ꞊dhɛ psaume ˗bɛnzëmɛn do ˈdhö. ˗Ya ˗pö Zoova ˗dhɛ: «N ˈˈɲan ˗yö ü ˗bha mɛndhasü ˗gɔ ꞊dedewo, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ü ˈˈdhiwo ˈnën ˈa n ˗zo yö ˗a ˗dhɛ.» (Ps. 119:81) Zoova ˗bɔ Biblö ˗ta ˈö «˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗së waa ˗zoyödhe ˗së nu k[w]a ˗dhɛ.» (Jér. 29:11) ˗Dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗së ˈö ˈkwa˗ ˈˈdhiʋ̈ ˈˈgan ˗ni ˈgü ˈˈdhʋ̈, ˈyii dho ˈsü mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha, ˗yö ˗dho ˈsü ꞊ʒiaan ˈˈplüün ˈö Zoova ˗ya bho kwa ˗dhɛ ˗a ˗bha. ˗Kwa kwa ˗bha ˗zoyö ˗Zlan ˗Wo ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˗gban, ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö ˗an draanˈˈ ˗sü ˈka ˗kplawo. Pë ˈˈwɛɛ ˈbha ˈö˗ ˗wɔn ˈgü ˈzü ˈkwa ˗dho ˈdhaŋ˗ bho Biblö ˈˈdhiʋ̈ ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗wo mɛn ˗takun. (Ps. 119:​66, 138) ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˈKosümɛn ˈbha ˗nu ˈwo kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗be kö ˈwo ˈˈkan wo ˈkwëë˗ bhë, Biblö ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗wa ˗kë ˈwo to wo ˈko ˈˈpiʋ̈ zuʋ̈gblüdhi ˈgü. ˗An ˗bha ˈnën ˗nu ˗de ˈpö ˗yadeflëëgüsü ˗yö ˗an ˗gɔ, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗an ˗mɛn ˗wo ˗an ˗to ˗ni ˈgü ˗Zlan ˗bha ʒiaan ˗ta ˗dhɔ ˈgü.—Efɛ. 5:​22-29. w23.01 5 § 12-13.

Pë ˗nu ˈö Zoova ˗yö ˗an ˈˈplüün bho Biblö ˈgü, ˗kɔ ˈö ˗wa yö˗ ˈka ˈko ˈˈdhiʋ̈ kwa ꞊dede kwa ˗bha, ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan do ꞊nɛn: Yesu ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈö Dë ˗dho pë ˗nu ˈö kwa ˗bhawɔn yö ˗an ˗bha kö ˈkwa ˗tosɛta kë ˗an nu kwa ˗dhɛ. (Mat. 6:​32, 33) ˗Yö kwa ˗zogban ˈzü ꞊dhɛ ˈkwa ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗dhɛ Zoova ˗gɔ ˗yö ˗dho ˗a nu kwa ˗dhɛ. (Dhu. 11:13) Pë ꞊dede ˈö Zoova ˗ya ˗kë yö ˗mü. ˗A ˈbha ˗ya kë ˈzü kö pë ˗nu ˈö ˗an ˈˈplüün bho ˈö ꞊yaa˗ ˗an kë, ˗a ˈbha ˗nu kwa ˈˈɲaan. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ ˗ya ˗pö ö ˗dho kwa ˗bhawɔn to, ˈö kwa ˗zogban, ˈö ˗zuu ˈgü ˗bhöpë nu kwa ˗dhɛ. (Mat. 6:14; 24:45; 2 Ko. 1:3) ˈKwa kwa ˗zota pë ˗nu ˈö Zoova ꞊yaa˗ ˗an kë kwa ˗dhɛ ˈsaadhö ˗an ˈgü, ˗yö kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗gɛn ˗gban ꞊dhɛ pë ˗nu ˈö ˗an ˈˈplüün bho kwa ˗dhɛ ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü bhë, ˗yö ˗dho ˗an kë. ˗Yö ga ˗sü ˈka kwa ˈgü ˈkpakpadhö ꞊dhɛ Zoova ˗dho pë ˗nu ˈö ˗an ˈˈplüün bho, ˗an kë. Psaume ˗bɛnzëmɛn do ˗ya ˗pö: ‹Mɛn ˈö ö ˗zo yö ö ˗bha ˗Zlan Zoova ˗dhɛ, ˗a ˗bha ˗yö ˗së. Yö ꞊nën ˈö to ö ˗wo ˗ta ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka.›—Ps. 146:​5, 6. w22.10 27 § 15; 28 § 17.

ˈWɔn ˈö ˗Zlan ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ ˈö ˗gban ˗a ˗dhɔkë ˗kɔ ꞊dede ˗bha bhë, ˗yö ˗gban kwa ˗bha ꞊dɛɛ ˗ee? ꞊Ii, ˗yö ˗gban kwa ˗bha. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈÖ sü ˗kwɛ 1919 K.Y. ˗bha, ˈö yö˗ ˈka ꞊dɛɛ ˗bha, mɛn ˈˈmliɲɔn ꞊va ˗wa ˈgo Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗ ˈö ˗kë ꞊sua ˗zlanwo ˗nu ˗lokotasü ˈka ˗a ˗gɔ ˈˈgan ˈgü, ˗wa ˗da ˗dhɛ ˈbha ˈö ˗së ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka ˈˈsɛ ˈö ˗Zlan ˗ya ˈˈplüün bho Izraɛdhömɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊kwɛŋzü ˗a ˗ta, ˗a ˈgü. ˗Wo ˗zuugü ꞊bhɔɔ ˈˈsɛ ˗ta. (Is. 51:3; 66:8) ˈÖ sü ˗kwɛ 1919 K.Y. ˗bha, ˈˈɲɔn ˗a ꞊troo ˗nu ˗ya ˗tosɛta kë ˗sü ˗bha ˗zuugü ꞊bhɔɔ ˈˈsɛ ˗ta. ˈDhɛ ˗kwɛ ˗nu ˈdhö ʒiö ˗ni ˈgü, mɛn ˗nu ˈwo ˗kë ˗tuëë ˈˈwɛɛ kpö ˈgü ˗mɛn ˗nu ˈka ˈö ˈwo wo ˗zo yö ꞊dhɛ wo dho ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a kë ˈˈsɛ ˗ta bhë, ˗wo ˗da ˗zuugü ꞊bhɔɔ ˈˈsɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü ˈpö, ˈyö Zoova ˗yö ˈdhuëë˗ ꞊va kpɔ ˗an ˗bha. (Zan 10:16; Is. 25:6; 65:13) ˗Zuugü ꞊bhɔɔ ˈˈsɛ ˈwo˗ ˈgü bhë ˗yö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗dhɛ ˈˈoo ˗dhɛ ˈkwa ˗kë ˗a ˗bha ˈˈsɛ ˗ta, ˈkwa Zoova ˗dhɔkë kwa ꞊faan ˈka, kwa ˗dho kë ˗zuugü ꞊bhɔɔ ˈgü. w22.11 11-12 § 12-15.

˗A pö ˗sü ˈö ꞊dhɛ Zoova ˈö bhë ˗Zlan ˈö ˈdhö «yi ꞊gban ˈka» yö ˗mü, ˗a ˈgüman ˗sü ˗yö ka ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˗ee? (Is. 40:28) ˗Yö ˗kë ˈˈdhʋ̈ mɛn ꞊vadhɛ ˈka ˈpö. Edhiu ˗ya ˗pö: «Mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo [˗Zlan] ˗kwɛ dɔ.» (Job 36:26) ˗Kɔ ˈö pë ˈbha ˈdhö˗ ˈka kwa ˈti˗ ˈgüman ˗së ˈka, kö ˗a ˗pë ˈyaa ˈdhö˗ ˈnën bhë ˗ee? ˗Abin. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö ˗dhɛ ˗yö ˗pʋ ˗a ˈka kwa ˗züzü ˈkwaa˗ dɔ, ˗a ˗gɛn ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ ˈˈwo ˈbhü ˈyaa ˈdhö ˗ee? ˗Abin. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ˈpö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˈkwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈpë ˗kë ˈö Zoova ˗bha ˗këdhösü zübhodhɛ ˈyaa ˈdhö ɛɛnˈˈ ˈö˗ ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈti dho kë ˗dhö, ˈkwa˗ dɔ. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗a ˗gɛn ˈyaa ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ ˗toëpö ˗Zlan ˈyaa ˗mü ˗a ˈka. Kwa ˗Damɛn ˗bha ˗këdhösü ˈyaa ˈsü ˗kɔ ˈö ˈkwa˗ ˈgüman ˗a ˈka ˗a ˗bha. (Wlɔ. 11:​33-36) ˈˈSanni ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗yö kë ˗dhö kö ˈɲënŋ˗ ˗nu, ˗gbɔdënën ˗nu ˗wo kë mü, Zoova ˗yö ˗kun ˗dhö. ꞊Ii, ˗yö ˗kun ˗dhö ˈˈdhiʋ̈ ˗be, ˈyö ꞊kun dhaŋ˗ ˗nu ˗da.—Jér. 51:15. w22.12 2-3 § 3-4.

ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ pö kwa ˗dhɛ ˈkwa bhɛɛˈˈ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa ꞊dhegblüdhe ˈbha ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈö ˈˈdhiʋ̈sü ˈö ˗bha Biblö ꞊klaŋ ˈka, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ pö mɛn ˈö waa˗ ˗nu ˈwo dho ˗a ˗dhɛ ˗yö bhɛɛˈˈ wo ˗bha ˈka. ˈˈKɛɛ ˗a ˗mɛn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ya pö ö ˗dho bhɛɛˈˈ ˗totaabhasü wo, ˈyö sü ꞊dhɛ ˈyaa Biblö ꞊klaŋnën ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a dɔ ˗së ˈka ꞊köŋ. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈ pë ˗nu ˈö dho ˗a ˗dhɛ bhɛɛwo ˈgü, ˗wo ˗dho ˗bɛ Biblö ꞊klaŋnën ˗bha. ˗Zlanwopösü ˗bhɔkwëë ˗ya ɲën ɛɛnˈˈ ˗zlanwokɔdhi ˗bha ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ pö kwa ꞊dhegblü gɔɔn˗ do ˗dhɛ ˗yö bhɛɛˈˈ. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo wo ˗kɔ ˗yɛ ˗an ˗bha ˈˈdhʋ̈ ˗an dua ˗mü kö ˗an ˗zo ˗yö ˗bo ˗bhɔkwëë ˗nu bhë ˗an kë ˗gɛn ˈka. Kwa dua ˈyaa ˗mü ˈkwa bɔ bhɛɛsü ˗ta kö ˈkwa ˗dhioo dɔ ˗zlanwokɔdhi ˗ta, ɛɛnˈˈ ˈkwa nɔɔn˗ ˗nu pö ˗an ˗dhɛ. Kwa ˗bha ˗bhɔkwëë ꞊vadhɛ ˗ta, minitö ˈˈsoodhu ˈnën kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa˗ kë ˈˈtanbhosü waa bhɛɛsü ˗bha. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, kwa ꞊dhegblü ˈö dho bhɛɛˈˈ ˗bhɔkwëë zübhodhɛ ˈgü bhë, ˗a dua ˈyaa ˗mü kö ˗yö «ˈwun ꞊blɛɛˈ˗ ꞊va.»—Mat. 6:7 NTBL. w22.07 24 § 17-18.

Yesu ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˗totaabhasü ˈgü, ˈˈyua yaa ˗nu ˗dho ˈsɔ «˗dhɛ ˗nu ˈgü ˈzuuzudhö.» (Dhu. 21:11) ˗A ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö zuʋ̈waannusü ˗nu kwa ˗dhɛ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Ya ˗kë ˈö ˈˈyua ˗bha ˗pɛn ˗sü ˈwɔn ˈyaa kwa ˈkun, ɛɛnˈˈ ˈö ˈyaa ˈˈkan kwa ˈgü. ˈWɔn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗wa kë, kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ pë ꞊dede ˈö Yesu ˗ya pö bhë, ˈyö ˈwo kë ˗ni ˈgü bhë. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˗dhioo ˈö Yesu ˗ya dɔ kletiɛn ˗nu ˈwo dho kë ˈˈtʋ̈ŋ ˗totaabhasü ˈgü ˗an ˗ta bhë, ˈkwa ˈto ˗a ˈˈpiʋ̈. ˗Ya ˗pö: «Ka ˈˈgblʋ̈ʋ̈dhɛ ˈya ˈdho ˈˈmuu bho.» ˈˈYua ˈˈgbɩɩ˗ ˗ya ˗pɛn, ˗a ˈbha ˗ya kë pë ˗nu ˈkwa kun ˗an kë ˗ni ˈgü ˗be ˈkwii ˗dho ˗mɔn ˗an kë ˗sü ˗bha ˈzü. ˈˈKɛɛ ˗kwa dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö kwa ˈgü ˈya ˗dho ga Biblö ˗draan kwa ˗de ˈˈpiʋ̈ ˗sü waa ˗nu ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˗sü ˈka. ˗Bɔagüwɔn ˗nu ˈwo kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ɛɛnˈˈ video ˗nu ˈgü, ˗wo ˗dho kwa ˗zogban ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗nu ˈwo bɔ ˈwɔn suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˈgü, ˗wo ˗to ˗klu ˗sü ˈka ˗Zlan ˗bha. w22.12 17 § 4, 6.

Zakɔbö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö gbö Zozɛfö ˗dhɔ ˗yö ö ˗kë ꞊dedewo. (ˈWun. 37:​3, 4) ˗A ˗wɔn ˈgü, Zakɔbö ˗bha ˈnën ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˈwo to, ˗wo ˗ya ꞊druɛɛ kë ˗sü ˗bha Zozɛfö ˗bha. ˗Dhɛkpaɔyi do ˈka, ˗wa ˈˈdhoodɔ pëdhɔmɛn ˗nu ˈwo go Madian ˗sɛ ˈgü ˗an ˗gɔ. Mɛn ˗nu bhë ˗wo Zozɛfö ˗sü ˈwo dho˗ ˈka ˈˈkɩdhʋŋ këŋ ꞊va ˗naan ꞊taa Ezitö ˗sɛ ˈgü, ˈwo˗ ˈˈdhoodɔ Potifaa ˈö kun Fadhaɔn ˗bha ˈˈsɔdha ˗gɔmɛn ˈka bhë, ˗a ˗gɔ. Zozɛfö ˗bha ˗tosɛta ˗yö ˗go ˈˈgblʋʋ ˈɲënŋ˗ ˗gɛn dosɛnŋ ˈgü. ˈYö ˈö kun ö dë ˗bha ˈnën dhɔɔbhaasü ˈka bhë, ˗yö ˗dho ˈö ˗kë Ezitömi do ˗bha ꞊dhuëŋ ˈka. (ˈWun. 39:1) ˗Ya kë ꞊shiöŋ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈö ˈwo nu ‹mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗ta› bhë, ˗wo ˗nu kwa ˗ta ˈpö. (1 Ko. 10:13) Mɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˈˈklʋʋ bhɔ kwa ˗bha ˗kë Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˈka ˗sü ˗wɔn ˈgü, ˈwo ꞊wɛɛdɔ kwa ˗bha, ˈwo ˗gban kwa ˗gɔ ɛɛnˈˈ ˈzü ˈwo kwa ˈˈklʋʋ bhɔ kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗wɔn ˈgü. (2 Tim. 3:12) ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ suu ˈˈpɛpɛ ˈö nu kwa ˗ta, Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun ˈkwa˗ bun. w23.01 14-15 § 3-4.

Kwa ꞊dhegblü do ˗ya kwa ˗shiödhɛwɔn kë, kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ꞊ɲɔɔn ˗a ˗bha ˈkwa˗ ˈˈɲan bhɔ. Pë ˗blɛɛsü ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa˗ kë ˈyö ˗tɔ ˗kwa kwa dhɛɛˈˈ ˈkpɔ, ˈkwa pö: «ˈWɔn ˈö˗ ˗kë yö, a˗ ˈgüman ˈkpakpadhö ˗ee?» (Prov. 18:13) «˗Ya ˗kë ö ˗de ˈˈɲaan ˗ee?» (Eccl. 7:20) «ˈWɔn suu ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈyii zë n ˗gɔ do ˗ee?» (Eccl. 7:​21, 22) «ˈMan ˈwɔn ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a blɛɛˈˈ, ˈyii ˗dho kë ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈka ˈzü ˗ee?» ˈKwa ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü kö ˈkwa dhɛɛˈˈ ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈkpɔ kwa ˗de ˗gɔ, ˈkwa kwa ˗zota ˗an ˈgü, kwa ˗dho ˗a yö ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˗dhɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗blü ˈkwa˗ to ˈˈdhʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗kɔ ˈö ˈkwa˗ ˗bha do do ˈka kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗mü kwa ˈka ˈö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˗nu ˗wo ˗zë ˗an ˗gɔ. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dho ˗zlanwo ꞊dede dɔ, ˈwo nu kwa ˈˈpiʋ̈ kö kwaa˗ ˗nu ˈkwa Zoova gba. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗kwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˗dhɔ ˈö Kletiɛn ꞊dede ˗nu ꞊zinŋgü, ˈkwa˗ ˗zɔn. w23.03 31 § 18-19.

Biblö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˈkpii˗ ꞊dede ˈnën ˗tɔ ˗dhɔ. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë bhë, ˈyii ˈwɔn ꞊va ˈö kwa ˗bhawɔn ˈyaa ˗bha ˗a pö mü. (Zan 21:25) Zoova ˗ya ˗zɔn ˈzü ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗yö ö ˗kë ˈö dhiaŋzë kwa ˗dhɛ kwa ꞊bhlëë ˈgü. ˗Yö ˈti pë ˗nu ˈö ˈkwa ˗dho ˗an kë ɛɛnˈˈ ˈö kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ˗an kë ˗an ꞊gban ˗ya Biblö ˈgü. Pë ˈö˗ ˗kë ꞊ʒiaan ˈyö ˗tɔ ˗yö ˗bɔ mɛn ˗nu ˗bha ˗kwɛzlan, ˈwɔn ˈö˗ to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ waa ˗dhioo ˗sɛŋbɔ ˗nu ˗ta ˈö kwa ˗takun kö ˈkwa ˈwɔn ˗së kë. Biblö ˗yö Zoova ˗dhɔ ˗da kwa ˈgü, ˈö˗ ˗kë ˈzü ˈkwa ˈwɔnman ˗a ˗ta kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka. Biblö ˗ya ˗zɔn ˈzü ꞊dhɛ Zoova ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë kwa ˈgü ꞊dedewo. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗wa kë ˈwɔn suu ˈˈoo ˗sü ˈgü, ˗an ˈwɔn yö ˗kɔ waa ˗kɔ ˈwo˗ ˈka wo ˗de ˈgü, ˗a ˗kwɛzlan ꞊va ˗wo Biblö ˈgü. Mɛn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an ˗wɔn ꞊blɛɛ bhë, «mɛ ˈˈbhɩɩ˗ ꞊në gun˗ ˈka ꞊dhɛ kwa ˈdhö.» (Zak. 5:17) ˗A ˗dhɛ ˈö˗ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈzü ˈyö ˗tɔ ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö ˈwɔn ˗nu ˗kë ˗a ˈka mɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ ˗ga, kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ «kwa Dëmɛ bha˗ ˈˈgblü ˈyaa ˈya˗, mɛ ˗wëë ˗ya ˗kë ꞊dedewo.»—Zak. 5:11. w23.02 6 § 13-15.

ˈSëëdhɛ ˗be ˗totaabhasü ˈö Biblö ˈgü bhë, ˗a zü ˗yö ˗dɔ ˗wo kpö ˈö yö ˗a ˗ta: «ˈSëëdhɛ ˈdhɛ ya ˈwɔn ˈö yöö kë ˗dhɛ ˈbha ꞊kpaɔyi ˈka ꞊në Yesu Klisi ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈyö˗ ˗zɔn [˗Zlan] ˗bha gwëëzë ˗nu ˗dhɛ.» (˗Dhɛ. 1:1) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ ˈwɔn ˗nu ˈwo kë ˗ni ˈgü ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ꞊dɛɛ bhë ˗kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ˗an ˈgü, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa Biblö ˗wo ˗yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˗kɔ dɔ, ˗ya ˈgo mü kö ˈkwa˗ wɔn blɛɛˈˈ kwa ˈko ˗dhɛ. ˈWɔn ˈö Biblö ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ kwa˗ ˈˈdoodɔ ˗ni ˈgü, kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˗an ˗yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˗kɔ ˈö kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˗kɔ ꞊dede ˈö dho kë ˗a ˈka, ˗yö ˗mü. ˈMën ˗kë? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈkwaa ˈˈpiʋ̈ kö ˈpë ˗dho ˗kankwëëdhe ˗da ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˈkwa˗ pö. ˗A ˈwɔnzuan do ꞊nɛn: ˗Bhluubhludhe ˈbha ˗ya ˗da, ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ pö ꞊dhɛ wo˗ ˈˈslö mɛɛnˈˈ ˗ni ˈgü kö ˈwo˗ ˈˈɲan bhɔ kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗yadeflëëgüsü waa ˈkowogümandhe ˗wo kë. ˈˈSanni ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ 1 Tesadhonikö 5:3 ˈnën yö ˗ni ˈgü ö ˈko ˈˈdhiʋ̈ bhë, ˗kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ꞊ʒiaan kwa ˗bha nɔɔn˗ ˗dɛɛ ˗nu ˈgü. ˈKwa kwa ˗bha ˈˈdoo ˗nu ˗gban Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˗ta, ˗yö ˗dho ˗a kë ˈö ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu «zuëpiʋ̈wɔn ˗yö kë do.»—1 Ko. 1:10; 4:6. w23.02 16 § 4-5.

ˈMën ˗kë ˈö Yesu ˗dhɔ ka ˗kë? Gagade, ˗dekëtɩtɩsü waa kpɛnŋdhödhɛ ˗dhɔ Yesu ˗kë. ˗Ya kë ꞊dhɛ gagade waa kpɛnŋdhödhɛ ˗dhɔ ˗yö ka ˗kë ˈpö, ˗a ˗dhɛ ˗mü kö Yesu ˗dhɔ ˗yö ka kë. ˗Kɔ ˈö Yesu ˗yö gagade waa kpɛnŋdhödhɛ ˗ta ˗ko zë ˗a ˈka, ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. (Zan 18:37) ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈö Yesu ˗ya ˗zɔn ˗a ˈka ꞊dhɛ ö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ? Yesu ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗dekëtɩtɩsü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˗A ˈwɔnzuan do ˈnën ˗tɔ ˗yö ˈtɔbhɔdhe ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗nu ö Dë ˗dhɛ, ˈyaa˗ nu ö ˗de ˗dhɛ. (Mak. 10:​17, 18; Zan 5:19) ˈKa ka ˗zota Yesu ˗bha ö ˗dekëtɩtɩsü ˗wɔn ˈgü, ka ˗kë ka ˗de ˈgü ꞊dhɛ? ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˗yö ˗Zlan Gbö ˗dhɔ ˗da ka ˈgü ˈö ka ˗blü kö ˈka ʒiö ˗a ˈˈpiʋ̈. ˈMën ˗kë ˈö Yesu ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a Dë ˈö˗ ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˈö to ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ bhë, ˗yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ ˈpö. (Ps. 18:35; Ebl. 1:3) ˈKaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈka ꞊ɲɔɔn Yesu ˈö to Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˈkpakpadhö bhë, ˗a ˗bha ˗ee? w23.03 3-4 § 6-7.

Biblö ˗yö mɛn kpö ꞊plɛ ˈwo dho ˈgo ga ˈgü kö ˗wo ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a ˗kë ˈˈsɛ ˗ta ˗sü ˈˈkwɛɛ ˈˈpʋ ˗an ˗gɔ, ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ. ˗Yö ˗an ˗dhɛ ‹mɛn kpɛnŋdhö ˗nu› waa ‹mɛn ˗nu ˈö ˈwaa kpɛnŋdhö›. ‹Mɛn kpɛnŋdhö ˗nu› ˈnën ˈwo ˗tɔ mɛn ˗nu ˈwo Zoova ˗dhɔkë, ˈwo to ˗klu ˗sü ˈka˗ ˗bha ˈö dho ˈö yö˗ ˈka ˗an ga ˗yi ˗bha. ˈˈKɛɛ ‹mɛn ˗nu ˈö ˈwaa kpɛnŋdhö,› ˈwii˗ kë ˈˈdhʋ̈. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗kɔ ˈwo˗ ˗bha ꞊plɛ ˗wo ˗dho ˈgo ga ˈgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˗an ˈtɔ ˗yö ˗ya ˗sü ˈka ˗këdhösü ˈsëëdhɛ ˈgü ˗ee? ˈˈSanni ‹mɛn kpɛnŋdhö ˗nu› ga, ˗an ˈtɔ ˗kun ˗ya ˗sü ˈka ˗këdhösü ˈsëëdhɛ ˈgü. ˈDhɛ ˈwo ga, ˗wo ˗an ˈtɔ ˗bho ˈsëëdhɛ ˈgü ˗ee? ˗Abin. ˈYö sü ꞊dhɛ Zoova ˗bha ˈgü, ˗wo ˗kun wo ‹ˈˈɲaan› ˗kplawo. Zoova ‹˗yö mɛ ˈbhee˗ ˗nu ˗bha ˗Zlan ˈka, ˈyaa gamɛ ˗nu ˗bha ˗Zlan ˈka, bhii mɛ ˈwo ˈbhee˗ bhë ˗wo ˈbhee˗ ˗a ˗bha ˈka.› (Dhu. 20:​38, NTBL) ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈ kö mɛn kpɛnŋdhö ˗nu ˗wa ˈgo ga ˈgü ˈˈsɛ ˗ta, ˗an ˈtɔ ˗dho kë ˗ya ˗sü ˈka ˗këdhösü ˈsëëdhɛ ˈgü «klɛyɔn ga» ˈka ꞊köŋ.—Dhu. 14:14. w22.09 16 § 9-10.

Zoova ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ö ˗dapë ˗nu ˗wo mɛnbhɩɩdhe ˗blɛɛsü zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi. ˈDhɛ ˗Zlan ˗yö Adan ˗da, ˗ya ˗gba ˈˈdhüdhɛɛdhɛ ˗së do ˈka kö ˗yö ˗tosɛta kë mü, ˗yö ö ˗zokë ˗a ˈˈpiʋ̈, ˗ya ˗dadhiʋ̈. (ˈWun. 2:​8, 9) ˈDhɛ Adan ˗yö ˗kpan pëga ˗nu ˗bha kö ˗wo bhɔ ˗ni ˈgü ɛɛnˈˈ kö ꞊blëë ˗nu ˗wo wo ˈˈbin ˗ya ˗ni ˈgü, ˗kɔ ˈö˗ zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˗a ˈka, ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. ˗Zokë Edɛnö ˈˈdhüdhɛɛdhɛ ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗kun ꞊bhlëëwɔn ˈkpii˗ ꞊dede ˈka Adan ˗bha ˈka. Zoova ˗ya ˗pö ˈzü ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗yö wü suu ˈˈpɛpɛ ˈtɔ ˈkpɔ. (ˈWun. 2:​19, 20) Zoova ꞊dede ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö ˗an ˈtɔ kpɔ. ˈˈKɛɛ ˈyii˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗ya kë ˗sü ˗nu Adan ˗dhɛ. ˈˈSanni Adan ˗yö wü ˈbha ˈtɔ ˈkpɔ, ˗a dua ˗mü ˗ya ˗ga ˗së ˈka kö ˗kɔ ˈö˗ ˈka waa˗ ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu, ˗yö ˗an dɔ. Yö ˈö bhë ˗yö ˗dho kë Adan ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo. ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˗yö ˗bɔ ˗a ˗ta ˈö ö Dë ˗bha ꞊kpɔɔdhɛ, ˗a ˗bha kwɛɛˈˈ ˗së ˗dhɛ waa˗ ˗bha pë ˗nu ˗da ˗kɔ yö. w23.03 15 § 3.

Angletɛɛ waa Zeta zuni ˗an ˗dhokwëësü ˈö˗ ˗zɔn ˗a ˈka ˗kë pë ˈˈbin ˗gɛn ˈka bhë, ˈyö ˈnën ˗tɔ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊kɔɔnmɛn ˗totaabhasü. (Dan. 2:​31-33) ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö Biblö ˗ya pö ˗a ˈka ˗a ˈdhö, ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊kɔɔnmɛn gbɛ˗ ˈti ˗dho yö ˗a ꞊ʒiaan ˈgü. ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗dho ˗an kpa ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈwo to ˗an ˗bha ˈö ˗an ꞊gban ˈgü ꞊shiʋ̈ Aamagedɔn ˗gblü yi ˈka. (˗Dhɛ. 16:​13, 14, 16; 19:​19, 20) ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö˗ ˗kë kwa ˗dhɛ? ˈWɔn ˗nu ˈö Daniɛdhö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ bhë, ˗wa ˗zɔn ˈkpakpadhö ˈzü ꞊dhɛ kwa ˈˈtʋ̈ŋ ˗totaabhasü ˈgü. ˗A ˗kwɛ ˗ya ʒiö ˗kwɛ 2.500 ˗ta ꞊dɛɛ ˈö Daniɛdhö ˗ya pö ꞊dhɛ Babidhɔnömɛn ˗nu ˗wa wo bo ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊kɔɔnsü ˈka, ˈˈsɛgɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˗yiishiö ˈbha ˈwo dho ˈˈgbɩɩdhɛ wɔ ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗ta ˗wo ˗dho yö wo ˈko ˈˈpiʋ̈. ˗Ya ˗pö ˈzü ˗a ˈˈsɛgɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗yiishiö ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗a ˗totaabhasü ˈnën ˗dho kë Angletɛɛ waa Zeta zuni ˗an ˗dhokwëësü ˈka. ˈWɔn ˈö bhë ˗yö kwa ˗zogban, ˈö˗ ˗kë ˈkwa kwa ˗zo yö ꞊dhɛ ˗a ˈˈtʋ̈ŋ ˈyaa ꞊gblɛɛn ˈzü kö ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗yö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha mɛnkɔɔnsü bho ˈˈshia˗ ˈpapadhö, kö yö ꞊dede ˗yö ˗ya ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ꞊kɔɔnsü ˗bha. w22.07 4 § 9; 5 § 11-12.