Dhe ˈü dho ˗a ˈsü ɛɛnˈˈ gɔɔn˗ ˈü dho ˈto ˗a ˗gɔ bhë, ü ˗dho ˗kpan ˗a ˗bha ˈˈmɛn?

1-2. (1) Kletiɛn ˗nu ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo wo ˈko ˗ga, ˈmën ˈwo dho wo ˗zota ˗a ˈgü ˗blɛɛsü? (2) ˈMën ˗tɔ «ˈko ˗ga ˗sü»? (Kpɔɔˈˈ «ˈBha˗ pö ˈü ˈgüman ˗së ˈka» ˗bha.)

ˈÜ˗ ˈˈPIƲ̈ kö ˈü dhe ˈsü ɛɛnˈˈ ˈü gwaan˗ ˈkpɔ ˗ee? ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈkosüsü ˈyaa ˈnën ˗tɔ kwa ˗bha ˈˈzuʋ̈gblüdhi ˗gɔgodhɛ, kletiɛn ꞊vadhɛ ˈwo wlüünën ɛɛnˈˈ mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗an ˈka bhë, ˗wa ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˈwo dho ˗a ˈsü ɛɛnˈˈ ˈwo dho ˈto ˗a ˗gɔ ˈwo˗ ꞊slɔɔ. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈ mɛn ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ kö waa mɛn ˈbha ˈwo wo ˈko ˗ga bhë ˗a ˗mɛn dua ˗mü kö ˗a ꞊slɔɔpë ˗nu ˗wo kë ˗dhö, ˗mlɛɛn ˗së ˗yö kë waa Zoova ˗an ꞊zinŋgü, ˗ya ˈgo mü kö ˗yö ö ˗de dɔ ˗së ˈka.a (1 Ko. 7:36) ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˈyaa za ˈgü ꞊dhɛ kwa ˗bha ˈkosüsü ˗dho kë ˗së.

² ˈˈKɛɛ gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhebɔ ˗tiaandhö ꞊slɔɔ ˗sü ˈyaa ˈˈplëëplë yi ꞊gban ˈka. (Prov. 31:10) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ mɛn ˈbha ˈö kwa ˗dhɛ ˗së ˈkwa˗ ꞊slɔɔ, ˈko ˗ga ˗sü zübho ˗a ˗mɛn ˈˈpiʋ̈ ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗.b ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, ˗kɔ ˈö kletiɛn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗kö ˗yö gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhebɔ ˗tiaandhö ꞊slɔɔ ˗a ˈka kö waa˗ ˗nu ˗wo ˗ya wo ˈko ˗ga ˗sü ˗bha, kwa ˗dho ˗a yö. ˗Kɔ ˈö ˗zlanwokɔdhigümɛn dho ˗an ˗takun ˗a ˈka kö ˗wo wo ˈkosü, kwa ˗dho ˗a yö ˈpö.

ˈMËN DHO KA ˗TAKUN KÖ ˈKA GƆƆN˗ ƐƐNˈˈ DHE ˗TIAANDHÖ ꞊SLƆƆ?

3. Kletiɛn ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈö dhe ˈsü ɛɛnˈˈ kö ˈö gwaan˗ ˈkpɔ bhë, ˗mën ˗nu ˈö˗ dua ˈdhö ˗mü kö ˗yö ö ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗an ˈgü?

³ ꞊Ya kë ꞊dhɛ ka˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈka dhe ˗sü ɛɛnˈˈ ˈka gwaan˗ ˈkpɔ, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈka ka ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗a ˗mɛn ˗bha ˈˈklʋ̈ʋ̈së ˗nu ˈgü kö ˈka ꞊kun ka ˈko ˗ga ˗sü ˗zübho. ˈYö sü ꞊dhɛ ka ˈti˗ kë ˈˈdhʋ̈, ka ˈˈɲan ˗dho ˗lö dhe ɛɛnˈˈ gɔɔn˗ ˗tiaandhö ˗ta ɛɛnˈˈ ˈzü mɛn ˈö ˈyaa ka ˗mankun ka ˗dho ka ˗kɔ ˈˈyɛ ˗a ˗bha. ˗A ˗de ꞊ʒiaan mɛn ˈka˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈka˗ ˈsü bhë ˗yö kë kletiɛn ˈö ˗ya bɔ ˈˈyi ꞊bhaa ˗a ˈka. (1 Ko. 7:39) ˈˈKɛɛ mɛn ˈˈpɛpɛ ˈö ˗wa bɔ ˈˈyi ꞊bhaa ˈwaa ˈnën ˈwo dho kë gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhebɔ ˗tiaandhö ˈka. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗ka ka ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ˈka˗ pö: «ˈMën ˈa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈa˗ kë n ˗man ˗tosɛta ˈgü? ˈˈKlʋ̈ʋ̈së ˗mɛɛn ˗nu ˈa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö kë n ˗man dhebɔ ɛɛnˈˈ n ꞊gɔɔn ˗gɔ? A˗ ˈˈpiʋ̈ kö n ˗man dhebɔ ɛɛnˈˈ n ꞊gɔɔn ˗yö ˈwɔn ꞊va kë ˗dhɛ dɔ ˗së ˈka ˗ee?»

4. ˗Mën ˗nu ˈö mɛn ˈbha ˗nu ˗wo ꞊bhɛɛ ˗a ˗wɔn ˈgü?

⁴ ꞊Ya kë ꞊dhɛ ka˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈka dhe ˈsü ɛɛnˈˈ ˈka gwaan˗ ˈkpɔ, ˈyaa za ˈgü ꞊dhɛ ˈka bhɛɛˈˈ ˗a ˗wɔn ˈgü ˈsaadhö. (Fdh. 4:6) Gagade ˈka, Zoova ˈti gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhe ˈö dho ˗a nu mɛn ˈö ˗dhö ˗a ˗dhɛ ˗a ˈˈplüün bho. ˈˈKɛɛ ˗yö ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë kwa ˗bhawɔnyëëpë ˗nu waa kwa ˈwɔn yö ˗kɔ ˗nu ˈgü, ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö kwa ˗takun ˈkwa gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhe ꞊slɔɔ. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗kwa kwa dhɔɔbhaapë ˗nu waa kwa ˗zota ˗a ˈgüwɔn ˗nu blɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ ˗kplawo. (Ps. 62:8) ˗Kwaa pö ˗a ˗dhɛ ˗yö kwa gba zuʋ̈saadhɛ waa kpɔɔdhɛ ˗an ˈka. (Zak. 1:5) Kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Zanc, ˈö ꞊kɛgbɔɔ ˈka Zeta zuni ˗yö pë ˈö ꞊bhɛɛ ˗a ˗wɔn ˈgü ˗a ꞊blɛɛ ˈö pö: «ˈˈKlʋ̈ʋ̈së ˗nu ˈa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö kë n ˗man dhebɔ ˗gɔ a˗ ˗wɔn ˗blɛɛ Zoova ˗dhɛ. A ˗bhɛɛ kö ˈa ˗kpan dhebɔ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗bha. A ˗bhɛɛ ˈzü Zoova ˗dhɛ ˈa˗ pö ˗yö n ˗takun kö ˈˈklʋ̈ʋ̈së ˗nu ˈwo dho n kë dhegɔndë ˗së ˈka, ˈa ˗an draanˈˈ.» Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Tania ˈö Siri Lanka ˗ya ˗pö: «ˈDhɛ ˈa kun n ˈˈɲan ˈto ni ˈgü mɛn ˈbha ˗gɔ kö ˗yö n ˈsü, a˗ ˗pö Zoova ˗dhɛ ˗yö n ˗takun kö ˈa ˈto ˗klu ˗sü ˈka ˗a ˗bha zuʋ̈gblüdhi ˈka.» ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ka ˈti gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhebɔ ˈö ˈka dho ka ˈkosü ˗a ꞊slɔɔ ꞊köŋ, Zoova ˗ya ˈˈplüün ˗bho ꞊dhɛ ö ˗dho ö ˗zokë ka ˈˈpiʋ̈ ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ka ˗dhɔ ˗yö ö ˗kë.—Ps. 55:22.

5. Kletiɛn ˗nu ˈwo ꞊kɛgbɔɔ ˈka ɛɛnˈˈ ˈwaa gwaan˗ ˗bha bhë ˗wo ˗dho ˗kpan mɛn ˈö Zoova ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˗a ˗bha ˈˈmɛn? (1 Kodhɛngtö 15:58) (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

⁵ Biblö ˗ya ˗pö kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ ‹ˈkwa kwa faan dɔ Dëmɛ ˗bha yë ˗bha.› (1 Kodhɛngtö 15:58 ˗wo pö.) Ka ˗kɔ ˗ya kë Zoova ˗bha yö ˈgü ˗kplawo, kaa ka ꞊dhegblü gɔɔn˗ ˗nu, dhebɔ ˗nu ˈka ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va kë ka ˈko ꞊bhaa, ka ˗bha ˗zoyödhe ˗gɛn ˗dho ˗gban ˈö go mü ˈka ˗kpan ꞊kɛgbɔɔ ɛɛnˈˈ mɛn ˗nu ˈö ˈwaa gwaan˗ ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo wo ˈˈɲan ˗klu Zoova ˗dhɔkësü ˗bha ꞊dhɛ ka ˈdhö, ˗an ˗bha. ˈKa pë ˈˈpɛpɛ kë ˗ni ˈgü kö ˈka kë Zoova ˗dhɛ ˗së, ka zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi ꞊dedewo.

6. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ kletiɛn ˗nu ˗wo wo ˈˈɲan ˈto ˗ni ˈgü kö ˈwo dhe ˈsü ɛɛnˈˈ kö ˈwo gwaan˗ ˈkpɔ, ˈmën ˗an ˗zo dho ˈto ˗a ˈˈpiʋ̈?

⁶ ˗Ka kë ka ˈsuan˗ ˈka kö ˈmɛn ˈka dho ˗a ˈsü ɛɛnˈˈ ˈka dho ˈto ˗a ˗gɔ, ˗a mɛɛnˈˈ ˗sü ˈya ˗dho kë pë ˗wɔngbɩɩsü ˈka ka ˗bha ˗tosɛta ˈgü. (Fdh. 1:10) Pë ˈö mɛn zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi ꞊dedewo ˈyaa ˈnën ˗tɔ gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhe ˗bha ˗kë mɛn ˗gɔ ˗sü, ˗mlɛɛn ˗së ˈö kwaa Zoova kwa ꞊zinŋgü yö ˗mü ꞊ʒiaan. (Mat. 5:3) ˗Ya ˈgo mü kwa ꞊kun ꞊kɛgbɔɔ ɛɛnˈˈ mɛn ˈyaa gwaan˗ ˗bha ˗a ˈka, ˈˈtʋ̈ŋ ˗yö kwa ˗gɔ kö ˈkwa kwa ˗bha ˗zlanwopösü ˗dadhiʋ̈. (1 Ko. 7:​32, 33) ˗Kwa ˗wɔn ˗së kë ˈˈtʋ̈ŋ ˈö bhë ˗a ˈgü. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Ʒesika ˈö Zeta zuni ˈö gwaan˗ kpɔ kö ˗a ˗kwɛ ˗ya tëŋ 40 ˗bha, ˗ya ˗pö: «N ˗kɔ ˗yö ˗kë ˗zlanwopösü ˈgü ꞊dedewo, ˗a ˗wɔn ˈgü ˈkö ˗kë ꞊dhɛ a ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈa gwaan˗ ˈkpɔ pë ˗nu ˈwo kun n ˗gɔ ˗wo n ˗zokun.»

MƐN ˈÖ KAA˗ ˗NU ˈKA DHO KA ˈKOSÜ ˗KAA ˗GA ˗SË ˈKA

7. ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa dho mɛn ˈbha ˗ga ˗së ˈka kö ˈkwa ꞊kun kwa ˗wo yö ˗a ˗bha? (Proverbes 13:16)

⁷ ˗Ya kë ka ˈgü ꞊dhɛ mɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhebɔ ˗së ˈka ka ˗bha ˈka, ˈmën ˈka dho ˗a kë? Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˈto mü ˈka ka ˗wo yö ˗a ˗bha ˗ee? Biblö ˗ya ˗pö mɛn ˈö kpɔɔsü ˗yö ˈwɔn ˗nu ˈsuaan˗ ˗bho ˗së ˈka, ˈö ꞊kun ˗a kë. (Proverbes 13:16 ˗wo pö.) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈka ka ˈˈtʋ̈ŋ kë mɛn ˈbha ˈgü ˗së ˈka kö ˈka ꞊kun ˗a pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗yö ka ˗dhɛ ˗së. Gɔndë do ˈwo˗ ˗dhɛ Ashöwinö ˈö Olandö ˗ya ˗pö: «˗Dhɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗da mɛn zuʋ̈ˈˈ ˈgü ˈˈvaandhö, ˈˈkɛɛ ˈö˗ ˈˈyi ˗yö ꞊bhʋ̈ʋ̈ ˈpö ˈˈvaandhö. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ ˈkwa ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˈsü kö ˈkwa mɛn ˈbha ˗ga ˗së ˈka, ˈkwa ˈti ˗dho ˗gban dosɛnŋ ˗a ˗mɛn ˗dhɔ ˈö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈgü ˗a ˗ta kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ ˗a ˗bha. ˗Ya ˈgo mü, ˈkwa˗ ˗mɛn ˈsuaan˗ bho ˗së ˈka, kwa ˗dho ˗a yö ꞊dhɛ ˈmɛn ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö kë gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhebɔ ˗së ˈka kwa ˗bha ˈka.

8. Mɛn ˈbha ˈka˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈka ˈsü ɛɛnˈˈ kö ˈka ˈto ˗a ˗gɔ bhë, ka ˗dho ˗a ˈsuaan˗ bho ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

⁸ Mɛn ˈbha ˈka˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈka ˈsü ɛɛnˈˈ kö ˈka ˈto ˗a ˗gɔ, ka ˗dho ˗a ˈsuaan˗ bho ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Kaa˗ ˗nu ˈka kë ˗bhɔkwëë ɛɛnˈˈ ꞊niidadhe ˗nu ˗ta, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö Zoova ˗dhɔ ˈö˗ ˈgü, mɛn ˈö˗ ˈka waa ˗a ˈˈtakɔ ˗nu ˈka ˗an ˈsuaan˗ bho. De ˗nu ˈwo ˗tɔ ˗a ˈˈtɔŋdë ˗nu? ˗Mën ˗nu ˈö ˗an ˗wɔn ꞊blɛɛ? (Dhu. 6:45) ˈWɔn ˗nu ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈö ˗an kë waa ka ˗bha ˗nu ˗wo do ˗ee? ˈWɔn ˗nu ˈwo ˗gban ˗a ˗bha, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈka mɛn zii ˗nu ɛɛnˈˈ kletiɛn ˗nu ˈö ˗wa ˈˈkian ˗an dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ˗a ˈka. (Prov. 20:18) ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˗a ˗mɛn ˈˈtakɔ waa˗ ˗bha ˈˈklʋ̈ʋ̈së ˗nu ˈka. (Ruth 2:11) Ka˗ ˗ga ˗ni ˈgü, ˈka ˗dho ˗a kë kö ˗yö kë ˈö de ˈgü ˈya˗. ˗Ka ꞊bhlëë ˗ya ˗a ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗bha. ˈKa ˗dho ˗a ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü ˈwɔn ˈˈpɛpɛ ˈö ˗gban ˗a ˗bha ˗a dɔ ˗sü ˈka.

9. ˈˈSanni ˈka ka ˗wo yö mɛn ˈbha ˗bha, ˈmën dho kë ga sü ˈka ka ˈgü?

⁹ Ka ˗dho mɛn ˈbha ˈsuaan˗ bho ˈˈtʋ̈ŋ ꞊dhɛ ˈˈpiʋ̈ kö ˈka ꞊kun ˈka ˗wo yö ˗a ˗bha? ˈKa ka ˗wo ˗a ˗mɛn ˗bha ˈˈvaandhö ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ꞊dhɛ ˈpë ˈka ˈwɔn ˗nu ˗kë ˗biata ˗a ˈdhö. (Prov. 29:20) ˈˈKɛɛ ˈka ˗dhɛ ˈˈdhiʋ̈ ˈˈgan pinŋdhö ˗a ˗mɛn ꞊yaa˗ ˈwɔn dɔ, ˗yö ˗dho kë ˗a ˈgü ꞊dhɛ ˈpë ˈka dɔ ˗sü ka ˈdudhö ˗a ˈdhö. (Eccl. 11:4) ˈˈSanni ˈka ꞊ɲɔɔn mɛn ˈbha ˗bha, ka ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ ˈˈgbɩɩdhɛ ˈyaa ˗mü kö ˗a ˗mɛn ˗yö kë ka ˗bha dhebɔ ɛɛnˈˈ ka ꞊gɔɔn ˈka. ˈˈKɛɛ ˗yö ga ka ˈgü ꞊dhɛ ˈka ˗mɔn dhe ˈsü ˗sü ɛɛnˈˈ gwaan˗ ˈkpɔ ˗sü ˗bha, ˈö ka ˗bhawɔn ˈdhö dhebɔ ɛɛnˈˈ gɔɔn˗ ˈö ka ˗mankun ˗a ˗bha ˈpö.

10. Mɛn ˈbha ˗ya ö ˈˈtʋ̈ŋ kë ka ˈgü ˈˈkɛɛ kö ˈkaa˗ ˗mɛn ˈˈpiʋ̈, ˈmën ˈka dho ˗a kë?

¹⁰ ˈKa˗ yö pö ꞊dhɛ mɛn ˈbha ˗yö ö ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗ni ˈgü ka ˈgü, ˈmën ˈka dho ˗a kë? ˗Ya kë ꞊dhɛ ˗a ˗mɛn ˗dhɔ ˈyaa ka ˗bha, ˗kaa ˗zɔn ˈˈpuu ˈka ka këwɔn ˗nu ˈgü. ˈKa ˈwɔn kë ˗a ˗mɛn ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ ˈpë ˈka dho ˗a ˈsü ɛɛnˈˈ ˈka dho ˈto ˗a ˗gɔ ˗a dhö ˈˈkɛɛ kö ˈyaa˗ ˈka, ˗yö ˈti ˗dho kë ˗së.—1 Ko. 10:24; Efɛ. 4:25.

11. ꞊Waa˗ pö kwa mɛn ˗nu ˗zɔn wo ˈko ˗dhɛ kö ˗wo wo ˈko ˗ga ɛɛnˈˈ kö ˈwo wo ˈkosü, ˈmën ˈkwa ˗zo ˈti ˗dho bhɔ ˗a ˈka?

¹¹ ˈˈSɛ ˈbha ˗nu ˈgü, ˈnënmɛn ˗nu ɛɛnˈˈ mɛn ˗nu ˈö ˗an ˗zo ˗ya ˗gban bhë ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo wo ˗kɔ ˗yɛ mɛn ˈbha ˗bha wo ˗bha ˈnën ˗bha ˈka. ˈˈSɛ ˈbha ˗nu ˈgü ˈzü ˈkɔdhigümɛn ɛɛnˈˈ mɛn ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈnën ˈwo dhe ɛɛnˈˈ gɔɔn˗ ꞊mɛɛn mɛn ˗bha ˈka. ˗Wa ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˗wo wo ˈko ˗ga kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗ya kë ꞊dhɛ ˗wo ˗mɔn wo ˈkosüsü ˗bha, ˗wa ˈwɔn dɔ. ꞊Waa˗ pö ˈkwa mɛn ꞊plɛ ˗zɔn wo ˈko ˗dhɛ ɛɛnˈˈ ˈkwa˗ kë kö ˗wo wo ˈkosü, ˗kɔ ˈwo˗ ˗bha ꞊plɛ kwa ꞊bhlëë ˗ya ˗an dhɔɔbhaapë ˗nu ˗bha. ˗Ya ˗kë kwa ˈgü ꞊dhɛ mɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhe ˗tiaandhö ˈka kwa ˈˈtɔŋdë ɛɛnˈˈ kwa ˗bha ˈnën ˗bha ˈka, ˗kwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa˗ ˗mɛn dɔ ˗së ˈka, ˈkwa˗ ˗bha ˈˈklʋ̈ʋ̈së ˗nu dɔ. ˗Ya ˈgo mü, ˗a ˈdhɛ ˈwɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈyö ˗tɔ ˗mlɛɛn ˗së ˈö waa Zoova ˗an ꞊zinŋgü ˗a dɔ ˗sü. ˗Yö ˗së ꞊dedewo ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka ˈwëëga, ˈsëëdhɛ dɔ ˗sü ɛɛnˈˈ ˗a ˗mɛn ˗bha ˗go ˈkɔdhi ˗tiaandhö ˈgü ˗sü ˗ta. Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ ꞊kɛgbɔɔ ɛɛnˈˈ ˈmɛn ˈyaa gwaan˗ ˗bha ˈnën dho ö ˗kɔ ˈˈyɛ ˈmɛn waa˗ ˗nu ˈwo dho wo ˈkosü ˗a ˗bha.—Ga. 6:5.

KA ˗DHO KA ˈKO ˗GA ˗SÜ ZÜDƆ ˗KƆ ˗KË ꞊DHƐ?

12. ˗Ya kë ꞊dhɛ ü˗ ˈˈpiʋ̈ kö kaa mɛn ˈbha ˈka ka ˈko ˗ga, ü ˗dho ˗a blɛɛˈˈ ˗a ˗dhɛ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹² ˗Ya kë ꞊dhɛ ü˗ ˈˈpiʋ̈ kö kaa mɛn ˈbha ˈka ka ˈko ˗ga, ˗kɔ ˗mɛɛn ˈü dho ˗a blɛɛˈˈ ˗a ˈka ˗a ˗dhɛ?d Ü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈü˗ ꞊blɛɛ ˗a ˗mɛn ˗dhɛ ˈˈkpɛnŋdhö ɛɛnˈˈ telefɔnö ˈˈdhiʋ̈. -A blɛɛˈˈ ˗a ˗dhɛ ˈˈpuu ˈka. (1 Ko. 14:9) ˗Bhö ˈˈtʋ̈ŋ ˈto ˗a ˗gɔ kö ˗yö ö ˗zota ö ˗bha ˗daa ˈgü. (Prov. 15:28) ˗Ya kë ꞊dhɛ ˗a ˗mɛn ꞊yaa˗ pö ˗yö ˈti ö ˗zokun, ˗bhö ˈˈwɩ ˗a ˗bha.

13. Mɛn ˈbha ˗ya ö ˗wo yö ka ˗bha, ˈmën ˈka dho ˗a kë? (Kodhɔsö 4:6)

¹³ Mɛn ˈbha ˗ya ö ˗wo yö ka ˗bha ˈpö ꞊wɛ? ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ö ˈgü ˈnën dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ ka kë ꞊dhɔŋsü, ˈka˗ ꞊bhlëë ˗ya. (Kodhɔsö 4:6 ˗wo pö.) ꞊Ya kë ꞊dhɛ ü ˗bhawɔn ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ˗bha kö ˈü ü ˗zota, ˗bhö ˗a pö ˗a ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ ˗bhö pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈü˗ ˗daakë ˈˈvaandhö. (Prov. 13:12) ˗Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˈti ü ˗zokun, ˗bhö ˗a blɛɛˈˈ ˗a ˗dhɛ ꞊dhɔŋsü ˈka, ˈˈpuu ˈka. Kwa ꞊dhegblü gɔɔn˗ do ˈö Otrishö ˈwo ˗dhɛ Ansö bhë, ˈdhɛ kwa ꞊dhegblüdhe do ˗yö ö ˗wo yö ˗a ˗bha ˗ya ˗pö: «A˗ ˗kë n ˈsuaan˗ ˈka ˈa˗ ˗daakë ˗a ˗gɔ ˈˈpuu ˈka. A ˗to mü ˗a kë ˈˈdhʋ̈, ˈyö sü ˗dhɛ ˈmaan kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˗ya ˗ga ꞊dhɛ ˗yö n ˗zokun. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, a kë n ˈsuaan˗ ˈka kö n ˈˈdhiwo waa n këwɔn ˗nu ˈwa ˗dho ˗a ˗zɔn ꞊dhɛ ˈman n ˗wo bho ˈˈgblʋʋ.» ˗Ya kë ˈpö ꞊dhɛ ka ˗bha ka ˈko ˗ga ˗sü ˗yö ka ˗dhɛ ˗së, ˗kaa blɛɛˈˈ ˗a ˗dhɛ kö ˗kɔ ˈka dho ˗a kë ˗a ˈka, ˈka˗ ˈˈɲan bhɔ. ˈWɔn ˈka˗ ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˈö ˗dhö ˗ya kë ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö yö kë do, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗a ˈbha ˗ya kë kö ka wɔkɔ waa ka ˈwɔn ˈbha ˗nu kë ˗kɔ ˈwaa do.

MƐN ˈˈWƐƐ ˗NU ˗DHO ꞊KƐGBƆƆ ƐƐNˈˈ MƐN ˈYAA GWAAN˗ ˗BHA ˗A ˗TAKUN ˗KƆ ˗KË ꞊DHƐ?

14. Kwa ˗dho ꞊kɛgbɔɔ ɛɛnˈˈ mɛn ˈö ˈyaa gwaan˗ ˗bha ˗a ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁴ Kletiɛn ˗nu ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ kö wo dhe ˈsü ɛɛnˈˈ ˈwo gwaan˗ ˈkpɔ bhë, kwa ˗dho ˗an ꞊faanmën ɛɛnˈˈ ˗an ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗A kë ˗kɔ do ˈnën ˗tɔ kwa ˗zokë kwa ˗de ˗wo ˈˈpiʋ̈ ˗sü. (Efɛ. 4:29) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈkwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ˈkwa˗ pö: «A ˗fɛɛ ˗ya mɛn ˗nu ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo dhe ˈsü ɛɛnˈˈ ˈwo gwaan˗ ˈkpɔ bhë ˗an ˗bha ˗ee? ˈMan ˗kpan kwa ꞊dhegblü gɔɔn˗ waa kwa ꞊dhegblüdhe ˗nu ˗bha kö ˗wo ˈˈdoodɔ ˗ni ˈgü, a ˗to mü ˈa˗ pö ꞊dhɛ ˗an ˗dhɔ ˗yö ˗an ˈkö ˗kë ˗ee?» (1 Tim. 5:13) ˗Ya ˈgo mü kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ kletiɛn ˗nu ˈwo ꞊kɛgbɔɔ ˈka ɛɛnˈˈ ˈö ˈwaa gwaan˗ bhë ˗an ˗bha ˈyaa ˗së. Ansö ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ yö, ˗ya ˗pö: «Kwa ꞊dhegblü gɔɔn˗ ˈbha ˗nu ˗wa ˗pö n ˗dhɛ: ‹ˈMën ˗kë ü ˈti dhe ˈsü ꞊köŋ? ˈBhaa wlüünën ka ˈzü.» ˗Wo ˗nu ˈwo bhë ˗wa ˗kë ˈö ꞊kɛgbɔɔ ɛɛnˈˈ mɛn ˈö ˈyaa gwaan ˗bha ˈö ˗kë ö ˗de ˈgü ˈya ɛɛnˈˈ ˈö ˗kë ˗fɛɛ ˈka ˗a ˗bha.» ˗Wo ˗së ˗nu ˈkwa dho ˗an pö mɛn ˗nu ˈwo ꞊kɛgbɔɔ ˈka ɛɛnˈˈ ˈö ˈwaa gwaan˗ ˗bha ˗an ˗dhɛ, ˗kwa ˗an mɛɛnˈˈ.—1 Tes. 5:11.

15. (1) ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Wlɔmö 15:2 ˈgü ˈˈsanni ˈkwa mɛn ˈbha ˗takun kö ˗yö gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhe ꞊slɔɔ, ˈmën ˈkwa dho kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗a ˈgü? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.) (2) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˗nu ˈö ˈkwa ˗an sü video ˈö bhë ˗a ˈgü?

¹⁵ ˈKwa˗ yö ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü gɔɔn˗ waa kwa ꞊dhegblüdhe ˈbha ˗wa wo ˈkosü ˗yö ˗dho kë ˗së, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë? Biblö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ꞊bhlëë ˗ya. (Wlɔmö 15:2 ˗wo pö.) ꞊Kɛgbɔɔ ˗nu ɛɛnˈˈ mɛn ˗nu ˈö ˈwaa gwaan˗ ˗bha bhë ˈwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˈbha ˗yö wo ˗zɔn mɛn ˗dhɛ. Kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˗an ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ꞊bhlëë ˗ya. (2 Tes. 3:11) ˗A mɛn ˈbha ˗nu ˗wa ˈˈpiʋ̈ kö kwa wo ˗takun, ˈˈkɛɛ ˗wo ˈti kwa ˗dhɛ kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa kwa ˗de ˗da ˗an ˗bha ˈwɔn ˈgü.e (Prov. 3:27) ˗A mɛn ˈbha ˗nu ˗de ˈpö ˈwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa wo ˗zɔn mɛn ˗nu ˗dhɛ vɛɛdhö. Lidia ˈö ˈyaa gwaan˗ ˗bha ˈˈLüman ˈˈsɛ ˈgü, ˗ya ˗pö: «˗Yö ˗dho kë ˗së kö ˈkwa kwa ꞊dhegblü gɔɔn˗ ˗nu waa kwa ꞊dhegblü dhoo ˗nu ˈkpö ꞊va ˗lo ˈkwëëdhö ˗dhɛ do ˈgü. Pë dho kë kö ˗wo kë dhɛ do ˈgü ˈkwa˗ kë, ˗a ˈdhɛ to ˗kwa kwa ꞊kwaa ˗an ˗zü kö wo ꞊dede ˗wa kë.

16. ˗Mën ˈö ꞊kɛgbɔɔ ɛɛnˈˈ ˈmɛn ˈyaa gwaan˗ ˗bha, ˗a ˗zo ˈti ˗dho bhɔ ˗a ˈka?

¹⁶ Kwa ˗kë ˈkosümɛn, ꞊kɛgbɔɔ ɛɛnˈˈ ˈmɛn ˈyaa gwaan˗ ˗bha ˗a ˈka, mɛn ˈˈpɛpɛ zuʋ̈gblüdhi ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗gɔ. (Ps. 128:1) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ ka ˈti ˗kpan mɛn ˈbha ˈö kaa˗ ˗nu ˈka dho ka ˈkosü ˗a ˗bha ꞊köŋ, ˗ka ka ˈˈɲan ˗klu Zoova ˗bha yökësü ˗bha ˗kplawo. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Sinö Yi ˈö Makao, ˗ya ˗pö: «ˈKwa kwa ˗zota ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˈkwa dho ˗a kë kwa ꞊gɔɔn ɛɛnˈˈ kwa ˗bha dhebɔ ˈˈpiʋ̈ ꞊bhɔɔ ˈˈsɛ ˗ta, kwa ˗dho ˗a yö ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈkwa˗ ˗kë kö kwa ꞊kɛgbɔɔ ɛɛnˈˈ ˈmɛn ˈyaa gwaan˗ ˗bha ˗a ˈka bhë, ˈyaa pë ˈbha ˈka. Kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö dhi, ˗kwa ˈwɔn ˗së kë kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈka.» ˈˈKɛɛ ˗ya kë ꞊dhɛ kaa mɛn ˈbha ka ka ˈko ˗ga ˗ni ˈgü, ˈmën ˈka dho ˗a kë? ˈPë ˈka dho ˗a kë kö ka ˗bha ˈko ˗ga ˗sü ˗yö dhi, kwa ˗dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈdhɛ dɔ ˗a ˗dhɛ ˈö yö ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈgü.