Ndinam Utom ke “Mme Akpatre Usen”

1, 2. (a) Nso ke Jeremiah okokụt ke n̄kukụt emi akanamde enye etịn̄ ntịn̄nnịm ikọ esie? (b) Ntak emi afo ekpenyenede udọn̄ ke etop Jeremiah?

ABASI ama obụp obufa prọfet oro ete: “Nso ke afo okụt?” Ekpri Jeremiah ama ọbọrọ ete: “N̄kụt an̄wan̄a-inua eso utemudia emi ẹfride ikan̄ ke idak, inua esie onyụn̄ ọwọn̄ọde ọkpọn̄ edem edere.” N̄kukụt oro ama anam Jeremiah ọfiọk orụk etop emi enye editan̄ade. (Kot Jeremiah 1:13-16.) Jehovah akada n̄kukụt emi owụt ke afanikọn̄ emi ebietde ata ufiop mmọn̄ oyoto ndamban̄a eso oro ọduọhọ onyụn̄ ata ofụri Judah ke ntak emi mmọ mînamke akpanikọ. Afo ekere ke nso ikanam inua eso oro ọwọn̄ọde ese edem usụk? Emi ọkọwọrọ ke afanikọn̄ edito edem edere idi—Babylon edito edem edere idụk idi. Ndien ntre ke okonyụn̄ edi. Ke ofụri isua emi Jeremiah akanamde utom nte prọfet, enye ama okụt nte mmọn̄ efịtde ke eso oro ọduọhọ tutu ada ekesịm nsobo Jerusalem.

² Babylon idụhe aba, edi enyene se ikpanamde fi enyene udọn̄ ke ntịn̄nnịm etop Jeremiah. Nso idi oro? Edi koro afo odu uwem ke “mme akpatre usen” emi ediwak owo ẹdọhọde ke mmimọ idi Christian, edi Abasi imaha mmọ ye ufọkabasi mmọ. (Jer. 23:20) Edi afo ebiet Jeremiah sia afo ye Mme Ntiense eken ẹkwọrọ etop ubiomikpe ye etop idotenyịn.

3. (a) Didie ke ẹwet n̄wed Jeremiah? (b) Nso idi uduak ọyọhọ Ibuot 2 ke n̄wed emi?

³ Etie nte Jeremiah eketetịn̄ n̄kpọ ọnọ ewetn̄wed esie ke utịt utịt ini utom esie nte prọfet man ewet, utu ke enye ndiwet n̄kpọ oro ke ini mmọ ẹketịbede. (Jer. 25:1-3; 36:1, 4, 32) Owo iwetke mme n̄kpọ ke adiana ke adiana nte mmọ ẹketịbede koro Jeremiah ekewet ediwak ikpehe etiene se ẹnemede. Ntem, ọkpọfọn odụn̄ọde mme n̄kpọ oro ẹketịbede ke ini oro ẹkewetde n̄wed Jeremiah ye Eseme ye nte mmọ ẹketịbede ke adiana ke adiana. Se chart oro odude ke page 19. Edieke ọfiọkde owo emi ekedide edidem ke Judah ye ini emi enye akakarade, ndien ke ndusụk idaha, ọfiọk se iketịbede ke Judah ye ke mbọhọ esie, emi ayanam se Jeremiah eketịn̄de onyụn̄ anamde enen̄ede an̄wan̄a fi. Ndien afo eyenen̄ede eben̄e idem ndibọ ufọn nto etop emi Abasi akadade Jeremiah atan̄a ọnọ ikọt Esie.

SE IKETỊBEDE KE INI EMI JEREMIAH AKANAMDE UTOM NTE PRỌFET

4-6. N̄kpọ eketie didie ye ikọt Abasi ke eset ke mme iduọk isua oro ẹkebede mbemiso Jeremiah ọkọtọn̄ọde utom nte prọfet?

⁴ Jeremiah eketịn̄ ntịn̄nnịm ikọ esie ke ini emi n̄kpọ ẹkekpụhọrede idiọk idiọk. Ini oro ke Assyria, Babylon, ye Egypt ẹken̄wana. N̄kpọ nte isua 93 mbemiso Jeremiah ọkọtọn̄ọde utom esie nte prọfet, Assyria ama akan obio ubọn̄ esien Israel duop ke edem edere onyụn̄ atan̄ ediwak mmọ aka ntan̄mfep. Ini oro, Jehovah ikayakke Assyria anam Jerusalem ye Hezekiah emi ekedide anam-akpanikọ edidem obio oro, n̄kpọ. N̄kọ emeti nte Abasi okowotde mbonekọn̄ Assyria 185,000 ke utịbe utịbe usụn̄. (2 Ndi. 19:32-36) Manasseh ekedi kiet ke otu nditọ Hezekiah. Etie nte Jeremiah akamana ke ufan̄ isua 55 oro Manasseh akakarade, kpa ini emi Assyria akakarade Judah.—2 Chron. 33:10, 11.

⁵ Jeremiah ekewet Akpa ye Udiana Ndidem, emi ikotde nte ke Manasseh ama afiak ọbọp ndikon̄ ebiet emi ete esie okowụride. Manasseh ama anam itieuwa Baal ye eke udịm enyọn̄, idem ke temple Jehovah. Manasseh ama onyụn̄ ọduọk iyịp ata ediwak owo emi mîkeduehe, onyụn̄ awa eyeneren esie ọnọ ndem. Ke nditịn̄ ibio ibio, “enye [ama] anam se idiọkde ke enyịn Jehovah ke akamba udomo.” Ke ntak akpakịp idiọkido oro, Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ke afanikọn̄ eyesịm Jerusalem ye Judah, kpa nte ama ekesesịm Samaria ye Israel. (2 Ndi. 21:1-6, 12-16) Ke Manasseh ama akakpa, Amon eyen esie ama emen ke ubọk ukpono ndem ete esie, edi ikebịghike n̄kpọ ama okpụhọde. Ẹma ẹwot Amon ke isua iba ẹma ẹkebe ndien Josiah eyen esie, emi ekedide isua itiaita, ama ada ubọn̄ ke isua 659 M.E.N.

⁶ Babylon ama ọtọn̄ọ ndinyene odudu n̄kan Assyria ke ufan̄ isua 31 oro Josiah akakarade. Josiah ama ada ifet emi anam Judah ọwọrọ ke idak ukara esenidụt afiak ada ke idem. Josiah iketiehe nte ete ye ete ete esie, edi ama ọsọn̄ọ ada anam n̄kpọ Jehovah onyụn̄ anam ikpọ ukpụhọde ke ido ukpono. (2 Ndi. 21:19–22:2) Ke ọyọhọ isua 12 tọn̄ọ enye akada ubọn̄, enye ama osion̄o mme edikon̄ ebiet ye mme eto utuakibuot ye ndisọi mbiet nsunsu ido ukpono efep ke ofụri obio ubọn̄ oro, ndien ekem owụk ete ẹfiak ẹdiọn̄ temple Jehovah. (Kot 2 Chronicle 34:1-8.) Enem didie ntem ndifiọk ke ekedi ke ọyọhọ isua 13 tọn̄ọ Josiah akada ubọn̄ (647 M.E.N.) ke Abasi ekemek Jeremiah nte prọfet.

7, 8. (a) Didie ke ukara Edidem Josiah okokpụhọde ye eke Manasseh ye Amon emi ẹkebemde enye iso ẹkara? (b) Nso orụk owo ke Josiah ekedi? (Se ekebe ke page 20.)

⁷ Ke ini ẹkesụk ẹdiọn̄de temple, ke ọyọhọ isua 18 tọn̄ọ eti Edidem Josiah akada ubọn̄, akwa oku ama okụt “n̄wed ibet.” Edidem Josiah ama ọdọhọ ewetn̄wed esie okot n̄wed oro ọnọ imọ. Enye ama okụt nte ikọt esie ẹkeduede, aka okoyom ndausụn̄ Jehovah oto Hulda, prọfet an̄wan, onyụn̄ ekpek ikọt esie ete ẹnịm ewụhọ Abasi. Hulda ama asian Josiah ke Jehovah ayada “afanikọn̄” etiene mme andidụn̄ Judah ke ntak emi mmọ mînamke akpanikọ. Edi ke ntak emi Josiah akamade edisana utuakibuot, afanikọn̄ oro ikenyeneke ndidi ke eyouwem esie.—2 Ndi. 22:8, 14-20.

⁸ Edidem Josiah ama afiak enen̄ede esịn ukeme ndisio n̄kpọ ekededi oro enyenede ebuana ye ukpono ndem mfep. Enye ama esịn ifịk anam emi tutu ebe odụk n̄kan̄ emi obio ubọn̄ Israel eke edem edere ẹkesidụn̄de, man osio edikon̄ ebiet ye itieuwa efep ke Bethel. Enye ama onyụn̄ anam ndutịm man ẹnịm n̄wọrọnda usọrọ Passover. (2 Ndi. 23:4-25) Kere nte emi ekenemde Jeremiah esịt! Edi ikedịghe ifia ubọk kiet ndinam mme owo ẹkpụhọde usụn̄ uwem mmọ. Manasseh ye Amon ẹma ẹnam mmọ ẹmehe ye obukpo utuakibuot nnọ ndem, ke ntem mme owo ikamaha utuakibuot akpanikọ. Kpa ye ukpụhọde oro Josiah akanamde, Abasi ama anam Jeremiah ọdọhọ ke mme abasi Judah ẹkewak nte mme obio mmọ. Mbon idụt Jeremiah ẹkebiet n̄wan efịbe—mmọ ẹma ẹkpọn̄ Jehovah ẹkesan̄a akpara ye isen abasi. Jeremiah ọkọdọhọ ete: “Mbufo ẹmenyụn̄ ẹnịm mme itieuwa eke ẹwakde nte mme efak Jerusalem ẹnọ n̄kpọ bụt, kpa mme itieuwa ndinam nsụn̄ikan̄ uwa ọwọrọ ọdọk ọnọ Baal.”—Kot Jeremiah 11:1-3, 13.

9. Nso iketịbe ke mme akpatre isua ukara Josiah?

⁹ Kpa nte Jeremiah ndikatan̄a utọ etop oro mîkokpụhọkede mme Jew, ntre ke mîkakpanke mme idụt mbọhọ oro ndin̄wana nyom ndikara ofụri edem oro. Ke isua 632 M.E.N., udịmekọn̄ Babylon ye Media ẹma ẹkan Nineveh, ibuot obio Assyria. Ke isua ita ẹma ẹkebe, Pharaoh Necho emi akakarade Egypt ama ada udịmekọn̄ esie aka edem edere man akan̄wam mbon Assyria emi ẹkedude ke nnanenyịn. Okposụkedi emi Bible mîtịn̄ke ntak, Josiah ama odomo ndibiọn̄ọ udịmekọn̄ Egypt ke Megiddo, edi ẹma ẹnọ enye unan emi okowotde enye. (2 Chron. 35:20-24) N̄kpọ mmọn̄eyet emi akada nso ukpụhọde edi ke ukara ye ke ido ukpono ke Judah? Ndien nso mbufa afanikọn̄ ke Jeremiah okosobo?

IDO UKPONO OKPỤHỌDE KE JUDAH

10. (a) Didie ke mme n̄kpọ oro ẹketịbede ke Josiah ama akakpa ẹbiet se itịbede mfịn? (b) Nso ufọn ke idinyene ke ini ikpepde iban̄a edu uwem Jeremiah?

¹⁰ Kere nte eketiede Jeremiah ke idem ke ini enye okokopde ke Josiah akpa! Enye ama ofụhọ tutu ewet ikwọ mfụhọ ada oyorode eyet n̄kpa edidem oro. (2 Chron. 35:25) Mfịna ama ododu, ndien afanikọn̄ ke mme idụt en̄wen ama esịn̄ede Judah. Egypt, Assyria, ye Babylon ke ẹkemia mbuba ndikara edem oro. Ndien n̄kpa Josiah ama anam ido ukpono okpụhọde ke Judah. Ukara oro ọkọfọnde ye utom Jeremiah ikodụhe aba, ndien enye oro mîkamaha utom esie ama ọtọn̄ọ. Ediwak nditọete nnyịn mfịn ẹmekụt utọ ukpụhọde oro; mmọ ẹma ẹsinyene ifụre utuakibuot ekem n̄kpọ okpụhọde, ndien ẹtọn̄ọ ndikọbọ mmọ. Anie ọfiọk owo ifan̄ ke otu nnyịn emi idaha mmọ edikpụhọrede ntre ke mîbịghike? Didie ke oro ekeme nditụk nnyịn? Nso ke ikeme ndinam man ika iso isọn̄ọ ida? Ke ini ikerede iban̄a mme mbụme emi, ọyọfọn ifiọk mme mfịna emi Jeremiah akakande uforo uforo.

11. Nso iketịbe ke Judah ke Josiah ama akakpa?

¹¹ Mme andidụn̄ Judah ẹma ẹnam Jehoahaz, eyen Josiah, edidem ke Jerusalem. Jehoahaz, emi ekekerede n̄ko Shallum, akakara ọfiọn̄ ita kpọt. Ke Pharaoh Necho ama akan̄wana ye mbon Babylon onyụn̄ afiak ọnyọn̄ edi edem usụk, enye ama odorode obufa edidem oro ke ifịm ukara onyụn̄ ada enye ọnyọn̄ Egypt, ndien Jeremiah ama ọdọhọ ke Jehoahaz ‘idinyọn̄ke aba idi.’ (Jer. 22:10-12; 2 Chron. 36:1-4) Necho ama anam Jehoiakim, eyen Josiah en̄wen, edidem ke itie esie. Jehoiakim ikekpebeke eti uwụtn̄kpọ ete esie. Enye okokpono ndem utu ke ndika iso ke ukpụhọde oro ete esie akanamde.—Kot 2 Ndidem 23:36, 37.

12, 13. (a) Ido ukpono eketie didie ke ini emi Jehoiakim ọkọtọn̄ọde ndikara? (b) Mme adaiso ido ukpono mme Jew ẹkenam n̄kpọ didie ye Jeremiah?

¹² Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini ukara Jehoiakim, Jehovah ama ọdọhọ Jeremiah aka temple akasua ọnọ mme andidụn̄ Judah ke eferife ke ntak idiọkido mmọ. Mmọ ẹkeda temple Jehovah nte n̄kpọ n̄kpemeidem. Edi edieke mmọ mîtreke ‘ndiyịp inọ, ndiwot owo, ndisịn efịbe, ndin̄wọn̄ọ un̄wọn̄ọ ke nsu nnyụn̄ nnam nsụn̄ikan̄ uwa ọwọrọ ọdọk ọnọ Baal nnyụn̄ ntiene mme abasi en̄wen,’ Jehovah ekenyene ndikpọn̄ temple esie. Kpa ntre ke Jehovah ekenyene ndikpọn̄ mbon mbubịk oro ẹketuakde ibuot ke temple oro, ukem nte ọkọkpọn̄de ataya ke Shiloh ke eyo Akwa Oku Eli. Isọn̄ Judah ekenyene ndikabade ndi “n̄wụre ebiet.” (Jer. 7:1-15, 34; 26:1-6)a Kere nte okoyomde Jeremiah enyene uko man atan̄a etop oro! Anaedi enye akatan̄a etop oro ke eferife ke iso ikpọ mme ọwọrọiso owo. Ndusụk nditọete mfịn ẹkụt n̄ko ke oyom mmimọ inyene uko man inọ ikọ ntiense efak m̀mê inọ mme imọ owo m̀mê mme ọwọrọiso owo ikọ ntiense. Edi nnyịn imenen̄ede ifiọk n̄kpọ kiet emi: Abasi enen̄ede ọnọ nnyịn ibetedem nte ọkọnọde Jeremiah.—Heb. 10:39; 13:6.

¹³ Sia ido ukpono ye ukara ẹketiede ntre ke Judah, didie ke mme adaiso ido ukpono ẹkenam n̄kpọ ẹban̄a ikọ Jeremiah? Prọfet oro ke idem esiemmọ ọdọhọ ke ‘mme oku ye mme prọfet ye kpukpru owo ẹma ẹmụm imọ, ẹnyụn̄ ẹdọhọ ẹte: “Afo udutreke ndikpa.”’ Esịt ama ayat mmọ etieti, mmọ ẹnyụn̄ ẹdọhọ ẹte: “Ẹnyene ndibiere ikpe n̄kpa nnọ owo emi.” (Kot Jeremiah 26:8-11.) Edi mme asua Jeremiah ikowotke enye. Jehovah ama odu ye enye onyụn̄ anyan̄a prọfet esie. Jeremiah ikonyụn̄ ikopke ndịk okposụkedi emi eketiede nte mme asua esie ẹma ẹwak etieti ẹnyụn̄ ẹkeme ndikan enye ubọk. Afo ukponyụn̄ ukopke ndịk.

“WET . . . KPUKPRU IKỌ ORO”

14, 15. (a) Nso utom ke Jeremiah ye Baruch, ewetn̄wed esie, ẹketọn̄ọ ndinam ke ọyọhọ isua inan̄ tọn̄ọ Jehoiakim akada ubọn̄? (b) Nso orụk owo ke Jehoiakim ekedi? (Se ekebe ke page 25.)

¹⁴ Ke ọyọhọ isua inan̄ tọn̄ọ Jehoiakim akada ubọn̄, Jehovah ama ọdọhọ Jeremiah ewet kpukpru ikọ oro imọ iketịn̄de inọ enye toto ke eyo Josiah. Ke ntem, Jeremiah ama etịn̄ kpukpru se Jehovah eketịn̄de ọnọ enye ke isua 23 oro ẹkebede ọnọ Baruch, ewetn̄wed esie, ete ewet. Etop ubiomikpe esie akaban̄a n̄kpọ nte ndidem ye obio ubọn̄ 20. Jeremiah ama owụk Baruch ete okot ikpan̄wed oro uyo ọwọrọ ke ufọk Jehovah. Ntak emi ẹkenamde emi? Jehovah ọkọdọhọ ete: “M̀mê ufọk Judah ẹyekop kpukpru afanikọn̄ emi ami n̄kerede ndinam esịm mmọ, man mmọ owo kiet kiet ẹkpefiak edem ẹkpọn̄ idiọk usụn̄ mmọ, man ami n̄kponyụn̄ mfen ndudue mmọ ye idiọkn̄kpọ mmọ.”—Jer. 25:1-3; 36:1-3.

¹⁵ Ke ini asan̄autom ufọkubọn̄ okokotde ikpan̄wed oro ọnọ Jehoiakim, edidem emi ama esịbe ikpan̄wed oro ọfọp. Ekem enye ama ọdọhọ ẹmụm Jeremiah ye Baruch ẹsọk imọ. “Edi Jehovah [ama] edịp mmọ.” (Kot Jeremiah 36:21-26.) Ke ntak akpakịp idiọkido Jehoiakim, Jehovah ama ada prọfet Esie etịn̄ ete ke “ẹdibụk enye nte ẹbụkde ayara ass.” Ẹkenyene ‘ndidụri enye n̄kotop nduọk oyom usụn̄ ọkpọn̄ mme inuaotop Jerusalem.’ (Jer. 22:13-19) Ndi afo ekere ke ẹkpeda in̄wan̄-in̄wan̄ ntịn̄nnịm ikọ Jeremiah emi nte ikọ n̄kponinua?

16. Nso inem inem etop ke Jeremiah akatan̄a?

¹⁶ Okposụkedi emi Jeremiah akatan̄ade orụk ubiomikpe oro, enye ikatan̄ake nsobo kpọt. Enye ama atan̄a etop idotenyịn n̄ko. Jehovah ayafak nsụhọ Israel osio mme asua mmọ ke ubọk onyụn̄ afiak ada mmọ edi isọn̄ mmọ, ndien mmọ ẹyedụn̄ ke ifụre. Abasi oyodiomi “obufa” ye “nsinsi ediomi” ye ikọt esie onyụn̄ ewet ibet Esie ke esịt mmọ. Enye eyefen idiọkn̄kpọ mmọ idinyụn̄ itịghi aba ukwan̄n̄kpọ mmọ. Akan oro, andito ubon David ‘eyekpe unenikpe onyụn̄ anam edinen ido ke isọn̄.’ (Jer. 31:7-9; 32:37-41; 33:15) Mme ntịn̄nnịm ikọ emi ẹkenyene ndisu ke ndusụk isua ẹma ẹkebe ye ke ediwak isua ikie ẹma ẹkebe, ndien mmọ ẹbehe nnyịn ẹnyụn̄ ẹnam inyene idotenyịn iban̄a ini iso. Edi ke eyo Jeremiah, mme asua Judah ke ẹkeka iso ẹn̄wana ndikara ofụri edem oro.—Kot Jeremiah 31:31, 33, 34; Mme Hebrew 8:7-9; 10:14-18.

BABYLON ỌTỌN̄Ọ NDIKARA

17, 18. Nso n̄kpọ iketịbe ke mme idụt en̄wen ke utịt utịt ini ukara Jehoiakim ye Zedekiah?

¹⁷ Ke isua 625 M.E.N., mbon Babylon ye Egypt ẹma ẹn̄wana ekọn̄ n̄kpa n̄kpa ke Carchemish, ke mbọhọ Akpa Euphrates, emi odude n̄kpọ nte kilomita 600 ọkpọn̄ edem edere Jerusalem. Edidem Nebuchadnezzar ama akan udịmekọn̄ Pharaoh Necho, ntem ke Egypt eketre ndikara ofụri edem oro. (Jer. 46:2) Idahaemi Nebuchadnezzar akakara Judah, onyụn̄ anam Jehoiakim asan̄autom esie. Edi ke Jehoiakim ama akakara ke idak edidem Babylon ke isua ita, enye ama ọsọn̄ ibuot. (2 Ndi. 24:1, 2) Emi ama anam Nebuchadnezzar ye udịmekọn̄ esie ẹdụk Judah ke isua 618 M.E.N., ẹnyụn̄ ẹkan Jerusalem ẹkụk. Kere nte n̄kpọ ọkọdiọkde ini oro, idem ye Jeremiah prọfet Abasi. Etie nte ẹkewot Jehoiakim ini oro.b Jehoiachin eyen esie ama ọwọrọ etiene mbon Babylon ke ama akakara ọfiọn̄ ita kpọt. Nebuchadnezzar ama obụme ofụri inyene Jerusalem onyụn̄ ada Jehoiachin, mbonubon edidem ye mbọn̄ Judah, mme okopidem owo ke idụt oro, ye mbonusọ, aka ntan̄mfep. Daniel, Hananiah, Mishael, ye Azariah ẹma ẹsịne ke otu mbon oro ẹkedade ẹka ntan̄mfep.—2 Ndi. 24:10-16; Dan. 1:1-7.

¹⁸ Nebuchadnezzar ke emi ama anam Zedekiah, eyen Josiah en̄wen, edidem ke Judah. Enye ekenyene ndidi akpatre edidem ke isọn̄ emi otode ubon David. Ukara esie okokụre ke ini oro ẹkesobode Jerusalem ye temple esie ke isua 607 M.E.N. (2 Ndi. 24:17) Judah eketie mfịna mfịna ke isua 11 oro Zedekiah akakarade. Ana in̄wan̄-in̄wan̄ ke akana Jeremiah enen̄ede ọbuọt idem ye Enye emi ekemekde enye prọfet.

19. Mbon eyo Jeremiah ẹkenam n̄kpọ didie ẹban̄a etop esie, ndien ntak emi afo okpoyomde ndifiọk emi?

¹⁹ Kere nte okpokodude uwem ke eyo Jeremiah. Enye ama okụt ndutịme ukara ye nte ikọt Abasi ẹkenanade udọn̄ ke n̄kpọ ata Abasi toto ke eyo Josiah. Edi enye ama ọfiọk ke n̄kpọ edidọdiọn̄ ọdiọk. Mbio obio esie ẹkedọhọ enye ẹte: “Kûtịn̄ ntịn̄nnịm ikọ ke enyịn̄ Jehovah, mbak afo udukpa ke ubọk nnyịn.” (Jer. 11:21) Idem ke ini ntịn̄nnịm ikọ Jeremiah okosude, mme Jew ẹkedọhọ ẹte: “Amaedi ikọ oro afo etịn̄de ọnọ nnyịn ke enyịn̄ Jehovah, nnyịn idikpan̄ke utọn̄ inọ fi.” (Jer. 44:16) Uwem ediwak owo ama ekpere ndibe mfep, kpa nte edide mfịn. Etop oro afo atan̄ade oto Jehovah, kpa nte eke Jeremiah okotode. Sia edide ntre, afo emekeme ndinen̄ede nnyene ifịk ke utom ukwọrọikọ edieke odụn̄ọrede nte Jehovah ekekpemede prọfet esie ke ini oro akadade ekesịm iduọ Jerusalem.

UTỊT UDỊM UBỌN̄

20. Ntak emi n̄kpọ ekenen̄erede ọsọn̄ ye Jeremiah ke ini ukara Zedekiah? (Se ekebe ke page 29.)

²⁰ Etie nte ini emi n̄kpọ ọkọsọn̄de ye Jeremiah akan ke utom esie nte prọfet ekedi ke ini ukara Zedekiah. Zedekiah ama “aka iso anam se idiọkde ke enyịn Jehovah,” kpa nte mbon oro ẹkekarade mbemiso enye. (Jer. 52:1, 2) Enye ekesịne ke idak mbon Babylon, ndien Nebuchadnezzar ama anam enye ọn̄wọn̄ọ ke enyịn̄ Jehovah ke imọ iyosụk ibuot inọ edidem Babylon. Kpa ye oro, Zedekiah ama ọsọn̄ ibuot nte ini akakade. Ndien mme asua Jeremiah ẹma ẹnyịk enye ẹte etiene ọsọn̄ ibuot ye edidem Babylon.—2 Chron. 36:13; Ezek. 17:12, 13.

21-23. (a) Ewe ubahade ikodu ke Judah ke ini ukara Zedekiah? (b) Ẹkenam n̄kpọ didie ye Jeremiah ke ntak etop esie, ndien ntak emi afo akpamade ndifiọk oro?

²¹ Etie nte ekedi ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ukara Zedekiah ke ndidem Edom, Moab, Ammon, Tyre, ye Sidon ẹkedọn̄ isụn̄utom ẹdi Jerusalem. Ekeme ndidi ndidem emi ẹkeyom Zedekiah etiene odụk odu oro ẹkedụkde ẹban̄a Nebuchadnezzar. Edi Jeremiah ama ekpek Zedekiah ete osụk ibuot ọnọ Babylon. Ke ntak oro, Jeremiah ama ọnọ mme isụn̄utom oro ọkpọnọ man owụt ke idụt mmọ n̄ko ẹnyene ndinam n̄kpọ nnọ mbon Babylon. (Jer. 27:1-3, 14)c Mme owo ikamaha edinam Jeremiah ye etop esie, ndien Hananiah ama anam uwem ọdọdiọn̄ ọsọn̄ ye enye ke ntak emi. Hananiah ekedi prọfet abian̄a emi ekesitịn̄de ke eferife ke enyịn̄ Abasi ete ke ẹyebụn̄ ọkpọnọ Babylon. Edi Jehovah ama ada Jeremiah etịn̄ ete ke Hananiah owo abian̄a oro ayakpa ke ufan̄ isua kiet. Se ikonyụn̄ itịbede edi oro.—Jer. 28:1-3, 16, 17.

²² Idahaemi Judah ama abahade—mbon oro ẹkenyịmede ndisịne ke idak Babylon ye mbon oro ẹkedọhọde mme owo ẹsọn̄ ibuot. Ke isua 609 M.E.N., Zedekiah ama ọsọn̄ ibuot ke ndidọhọ udịmekọn̄ Egypt ẹdin̄wam imọ. Ini oro Jeremiah ekenyene ndiyọ etiti mbon oro ẹkedade ye mbon nsọn̄ibuot oro. (Jer. 52:3; Ezek. 17:15) Nebuchadnezzar ye udịmekọn̄ esie ẹma ẹfiak ẹdi Judah man ẹditre nsọn̄ibuot oro, ẹkan kpukpru obio Judah ẹnyụn̄ ẹfiak ẹkan Jerusalem ẹkụk. Etop oro Jeremiah akatan̄ade ke akpan ini oro ọnọ Zedekiah ye mbon oro enye akakarade ekedi ke mbon Babylon ẹyekan Jerusalem. Mbon oro ẹkedopde ẹtie ke obio oro ẹkenyene ndikpa. Mbon oro ẹkewọrọde ẹtiene mbon Chaldea ẹkenyene ndibọhọ.—Kot Jeremiah 21:8-10; 52:4.

²³ Mbọn̄ Judah ẹkedọhọ ke Jeremiah akada ye mbon Babylon. Mbọn̄ Judah ẹma ẹmia enye ẹnyụn̄ ẹsịn enye ke ufọk-n̄kpọkọbi ke ini enye eketịn̄de akpanikọ. (Jer. 37:13-15) Kpa ye oro, Jeremiah ikasiakke mmọn̄ ke etop Jehovah. Ke ntre, mbọn̄ oro ẹma ẹkpek Zedekiah ẹte owot Jeremiah. Mmọ ẹma ẹsịn prọfet oro ke obube udọn̄ mmọn̄ emi okpụk okodude man enye akpa esịne do. Edi Ebed-melech owo Ethiopia emi ekedide asan̄autom ke ufọk edidem ama anyan̄a Jeremiah. (Jer. 38:4-13) Ediwak ini, ikọt Jehovah ke eyomfịn ẹsiwak ndidụk afanikọn̄ ke ntak emi ubieresịt mmọ mîyakke mmọ ẹsịn idem ke mbubehe ukara. Ke akpanikọ, se ikọwọrọde Jeremiah ekeme ndisọn̄ọ fi idem man ọyọ mme idomo onyụn̄ akan mmọ.

24. Tịn̄ se iketịbede ke isua 607 M.E.N.

²⁴ Ke akpatre, mbon Babylon ẹma ẹwụri ibibene ẹbe ẹdụk Jerusalem ke isua 607 M.E.N. ẹnyụn̄ ẹkan obio oro. Udịmekọn̄ Nebuchadnezzar ẹma ẹfọp temple Jehovah, ẹwụri ibibene obio oro, ẹnyụn̄ ẹwot mbọn̄ Judah. Zedekiah ama odomo ndifehe, edi ẹma ẹmụm enye ẹda ẹsọk Nebuchadnezzar. Ẹma ẹwot nditọ Zedekiah ke iso esie, ndien ekem Nebuchadnezzar etịbi enye enyịn, ọkọbi enye ke ebuka, onyụn̄ ada enye ọnyọn̄ Babylon. (Jer. 39:1-7) Ke akpanikọ, se Jeremiah eketịn̄de aban̄a Judah ye Jerusalem ama osu. Utu ke prọfet Abasi emi ndidat esịt, enye ama ofụhọ aban̄a nsobo ikọt esie. Imekeme ndikot mban̄a nte enye okofụhọde ke n̄wed Eseme ke Bible. Nnyịn ikpenyene ndiyak se ikotde ke n̄wed emi enen̄ede otụk nnyịn.

SE ENYE AKANAMDE YE MBON ORO ẸKEYỌHỌDE ẸSỤHỌ KE JUDAH

25, 26. (a) Nso iketịbe ke ẹma ẹkesobo Jerusalem? (b) Mbon eyo Jeremiah ẹkenam n̄kpọ didie ẹban̄a etop esie ke ẹma ẹkesobo Jerusalem?

²⁵ Nso iketịbe inọ Jeremiah ke ini mme enyene-ndịk n̄kpọ emi ẹketịbede? Mbọn̄ Judah ẹma ẹkọbi enye, edi mbon Babylon oro ẹkekande obio oro ẹma ẹfọn ido ye enye ẹnyụn̄ ẹsana enye ẹyak. Ekem, Jeremiah ama esịne ke otu mme Jew oro ẹketan̄de ẹka ntan̄mfep, edi ẹma ẹsana enye ẹyak. Enye okosụk enyenyene ekese ndinam ke utom Abasi; enye okosụk enyenyene utom ndinam ye mbon oro ẹkeyọhọde ẹsụhọ ke obio. Nebuchadnezzar edidem Babylon ama emek Gedaliah ete akara idụt oro ẹkekande do, onyụn̄ ọdọhọ ke mbon Judah oro ẹsụhọde ẹyedu ke emem ama akam edi mmọ ẹyenam n̄kpọ ẹnọ imọ. Ndusụk mme Jew ẹma ẹdiọk esịt ẹwot Gedaliah. (Jer. 39:13, 14; 40:1-7; 41:2) Jeremiah ama ekpek nsụhọ mbon Judah ete ẹka iso ẹdụn̄ ke obio, ẹkûfehe edidem Babylon. Edi mbọn̄ mmọ ẹma ẹkot Jeremiah osu nsu ẹnyụn̄ ẹfehe ẹka Egypt, ẹfịk Jeremiah ye Baruch ẹmụm ẹda ẹdaha. Edi Jeremiah ama etịn̄ ete ke Nebuchadnezzar ayada ekọn̄ odụk onyụn̄ akan idem idụt oro mmọ ẹfen̄ede ẹka onyụn̄ osobo mbon Judah oro ẹfen̄ede ẹka do.—Jer. 42:9-11; 43:1-11; 44:11-13.

²⁶ Isan̄ emi n̄ko, mbon idụt Jeremiah ikokopke se ata prọfet Abasi emi eketịn̄de. Ntak-a? Mmọ ẹkedọhọ ẹte: “Toto ke ini oro iketrede ndinam nsụn̄ikan̄ uwa ọwọrọ ọdọk ọnọ ‘ọbọn̄ an̄wan ikpaenyọn̄’ inyụn̄ itrede ndin̄wan̄a edin̄wọn̄ uwa nduọk nnọ enye, nnyịn imanana kpukpru n̄kpọ, imonyụn̄ itak ke akan̄kan̄ ye ke akan̄.” (Jer. 44:16, 18) Emi owụt nte idaha eke spirit mbon eyo Jeremiah ọkọdiọkde. Edi enem didie ntem ndifiọk ke anana-mfọnmma owo ekeme ndisọn̄ọ nda nnam akpanikọ nnọ Jehovah kpa ye oro mbon oro mînyeneke mbuọtidem ẹkande enye ẹkụk!

27. Nso ke ifiọk iban̄a mme akpatre isua oro Jeremiah akanamde utom nte prọfet?

²⁷ Akpatre n̄kpọntịbe oro Jeremiah ekewetde eketịbe ke isua 580 M.E.N., kpa isua emi Evil-merodach emi akadade itie Nebuchadnezzar okosiode Jehoiachin ke ufọk-n̄kpọkọbi. (Jer. 52:31-34) Jeremiah ekedi n̄kpọ nte isua 90 ini oro. Nnyịn inen̄ekede ifiọk se iketịbede ke utịt uwem esie. Etie nte enye okodu ke Egypt ke mme akpatre isua uwem esie onyụn̄ anam akpanikọ tutu akpa do ke ama akanam san̄asan̄a utom ọnọ Jehovah ke isua 67. Enye ama anam utom ke ini emi ẹketuakde ibuot ẹnọ ata Abasi ye ke ediwak isua emi ata ediwak owo ẹkekponode ndem. Ndusụk mbon oro ẹkebakde Abasi ẹma ẹkpan̄ utọn̄ ẹnọ enye. Edi ata ediwak owo ẹma ẹsịn etop esie, ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹwụt ke isasua enye. Ndi oro ọkọwọrọ ke Jeremiah ikekwe unen ke utom esie? Baba-o! Jehovah ama asian enye toto ke ntọn̄ọ ete: “Mmọ ẹyen̄wana ye afo, edi mmọ idikanke fi, koro ‘ami ndude ye afo.’” (Jer. 1:19) Utom oro ẹnọde nnyịn mfịn nte Mme Ntiense Jehovah ebiet eke Jeremiah. Ntre, imekeme ndinịm ke mme owo ẹdinam n̄kpọ kpasụk ntre. (Kot Matthew 10:16-22.) Ke ntre, nso ke ikeme ndikpep nto Jeremiah, ndien ikpanam utom ukwọrọikọ didie? Ẹyak ineme mme mbụme emi.