Nte Ekọn̄ Ẹdi Se Mîkemeke Nditre Ndidu?

EKỌN̄ edi ikpehe mbụk n̄kpọntịbe oro akamade mfụhọ. Nte eyịghe mîdụhe mme mbụk oro ẹban̄ade afai ẹsiyat fi esịt. Edi anaedi mmọ n̄ko ẹsinam fi ekere ntak emi n̄kpọekọn̄ ẹkpedide andibiere ediwak utọk ntre. Nte mme owo idikpepke ndidu ke emem tutu amama?

Etie nte ndinyene usọbọ nnọ unọmọ ekọn̄ ọsọn̄ akan ndinyene usọbọ nnọ AIDS. Ke ọyọhọ isua ikie-20 emi, ẹmetịm ofụri idụt idem ẹben̄e ekọn̄, ẹmesio ediwak irenowo ẹnọ ẹka ekọn̄, ndien ẹmesobo ediwak ikpọ obio. Etie nte utịt idụhe inọ ediwot ye edinọ mme owo unan ke ekọn̄. Uforo uforo mbubehe unyam n̄kpọekọn̄ owụt ete ke mbonekọn̄ ererimbot—ye mbon en̄wan ukpụhọ ukara—ẹyekaiso ndisọn̄ọ nda uforo uforo.

Nte mme n̄kpọekọn̄ ẹtịmde-tịm ẹkama n̄kpa ẹkan, ibat mbon n̄kpan̄a ototịm ọdọk. Se iwakde ikan mbahade iba ke otu mbonekọn̄ miliọn 65 oro ẹkan̄wanade Ekọn̄ Ererimbot I edi se ẹkewotde m̀mê ẹnọde unan. N̄kpọ nte isua 30 ke ukperedem, bọm atọm iba kpọt ama owot mbio obio Japan ẹkewakde ẹkan 150,000. Tọn̄ọ ke Ekọn̄ Ererimbot II, mme en̄wan ẹtotịm ẹtịbe ke n̄kann̄kụk ẹkan. Edi, mmọ ẹkama n̄kpa, akpan akpan ẹnọ mbio obio, ẹmi idahaemi ibat edide mbahade 80 eke ikie ke otu mbon n̄kpan̄a.

Ke n̄kan̄ eken, akpakịp uwotowo emi ada itie ke emana oro okụtde nte ẹsịnde anana-mbiet ukeme ndisio ekọn̄ mfep nte usụn̄ ndida mbiere mme utọk ke ufọt mme idụt. Ye utịt ke En̄wan Ukaraidem ke ndondo emi, akwa idotenyịn ama odu nte ke obufa, emem emem ndutịm ererimbot eyewọrọ edi. Nte ededi, emem ofụri ekondo osụk etie abian̄a abian̄a nte ekedide ke akpa. Ntak-a?

Se Ndutịm Uwem Oyomde?

Ndusụk mme ewetmbụk ye mme ekpep n̄kpọ mban̄a ekpụk owo ẹdọhọ ke ekọn̄ ẹdi se mîkemeke nditre ndidu—idem ke akam edi se ẹyomde—n̄kukụre koro mmọ ẹdide ubak n̄kaiso en̄wan kaban̄a ubọhọ. Ke edide se utọ ekikere oro otụkde, anam ndụn̄ọde mban̄a ekọn̄ oro, Friedrich von Bernhardi, ama afan̄a ke 1914 ete ke ẹn̄wana ekọn̄ “ke ufọn n̄kọri uwem, n̄kaowo, ye ido uwem.” Ekikere oro ekedi nte ke ekọn̄ edi usụn̄ ndida nsion̄o mme owo m̀mê mme idụt oro mîsọn̄ke idem mfep, ke adan̄aemi ẹyakde mbon oro ẹtịmde ẹdot ẹdu.

Ọsọsọn̄ utọ mfan̄a oro ndidọn̄ ediwak miliọn mme ebeakpa ye nditọakpa esịt. Ke esiode efep enye ndidi n̄kpọ itekesịt ke n̄kan̄ eti ido uwem, ekikere emi ofụmi mme ubiak ubiak akpanikọ ẹban̄ade ekọn̄ eke eyomfịn. Otop-idem-ikpọn̄ ikan̄ ikponoke mbon oro ẹtịmde ẹdot, bọm esinyụn̄ osobo mbon oro ẹsọn̄de idem ọkọrọ ye mbon oro ẹmemde idem.

Ke ofụmide idiọk utịp oro akpa ekọn̄ ererimbot akakamade, Adolf Hitler ama ekere ndinam okopodudu orụk kiet ọwọrọ ada ebe ke ndikan ke ekọn̄. Ke n̄wed esie oro, Mein Kampf, enye ekewet ete: “Ubonowo ọmọkọri okpon ke en̄wan oro ebịghide, ndien enye editre n̄kukụre ke emem oro ebịghide. . . . Ana enyeemi okopde odudu akan akakara idịghe ndidadiana ye enyeemi ememde akan.” Utu ke ndimenede idaha ubonowo, nte ededi, Hitler ama osobo ediwak miliọn uwem onyụn̄ osobo ofụri akamba ubak isọn̄.

Edi, edieke ekọn̄ mîdịghe se ndutịm uwem oyomde, nso inụk ubonowo isịn ke ndisobo idemesie? Mme odudu ewe ẹnụk mme idụt ẹsịn ke “mbubehe mbon afai” emi?a Se itienede mi edi udịm udịm ntak oro ẹbiọn̄ọde mfọnn̄kan ukeme mme anam emem.

Mme Ntak Ekọn̄

Ufre-idụt. Ke mme ebre mbre ukara ye ikpọ mbonekọn̄ ẹsiwakde ndisịn nsọk ẹnọ, ufre-idụt edi kiet ke otu ata n̄kpọsọn̄ odudu ke ndisịn udọn̄ nnọ ekọn̄. Ẹmen̄wana ediwak ekọn̄ man ekpeme “ufọn idụt” m̀mê ekpeme “ukpono oro idụt enyenede.” Ke ini ekikere unen m̀mê ndudue idụt mi awakde ndidu, ekeme ndida idem in̄wan̄în̄wan̄ nyomikọ nte unen ndibemiso n̄ka en̄wan.

Usua eke orụk. Esitọn̄ọ ediwak ekọn̄ eke idụt ndien ekem ẹnam enye okpon ebe ke usua anyanini ke ufọt mme orụk, esien, ye ekpụk. Enyene-ndịk ekọn̄ ke akani Yugoslavia, ke Liberia, ye ke Somalia ẹdi mme uwụtn̄kpọ eke ndondo emi.

Ndomoidem ke ndutịm uforo ye ekọn̄. Ke ini oro eketiede ke enyọn̄ enyọn̄ nte ke emem odu mbemiso Ekọn̄ Ererimbot I, ukara Europe ke akpanikọ ama enyene akwa udịmekọn̄. Germany ye Great Britain ẹma ẹmia mbuba ubot nsụn̄ikan̄ ekọn̄. Sia kpukpru ikpọ obio oro ke akpatre ẹkebuanade ke akpakịp uwotowo ẹkenịmde ke akpanikọ nte ke ekọn̄ eyenam odudu esie okpon akan onyụn̄ ada akakịp ufọn ndutịm uforo edi, mme idaha ẹma ẹdikem ndin̄wana ekọn̄.

Usua ido ukpono. Akpan akpan ke ini mme ubahade eke ekpụk edide ntak, utọk ido ukpono ekeme ndida n̄kpan̄a ndi. Mme ndutịme ke Lebanon ye Northern Ireland, ọkọrọ ye mme ekọn̄ ke ufọt India ye Pakistan, ẹkenyene ntọn̄ọ ẹto usua ido ukpono.

Esịn nsọk ke ekọn̄ oro enyịn mîkwe. Bible omowụt nte ke “abasi eyo emi,” Satan kpa Devil, emesịn ifịk idahaemi akan nte akanam edide. (2 Corinth 4:4) Sia ọyọhọde ye akwa ifụtesịt onyụn̄ enyenede ‘ibio’ ini kpọt, enye ke edemede mme idaha, esịnede mme ekọn̄, oro ẹnamde mfụhọ mfụhọ idaha ke isọn̄ ototịm ọdiọk akan. —Ediyarade 12:12

Idịghe mmemmem n̄kpọ ndision̄o mme akpan ntak ekọn̄ ẹmi ẹsiakde mi mfep. Ke se ikande isua 2,000 ẹmi ẹkebede, Plato ama ọdọhọ ete ke “mme akpan̄kpa ikpọn̄ ẹkụt utịt ekọn̄.” Nte akama-mfụhọ ndun̄ọde esie edi ndot ndot akpanikọ oro anade nnyịn idomo ndinyịme? Mîdịghe nte nnyịn imenyene ndidori enyịn nte ke usen kiet ererimbot oro ekọn̄ mîdụhe eyedu?

[Mme ikọ idakisọn̄]

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 2]

Ikpaedem: Mbuwed John Singer Sargent Gassed (ọyọhọ ntọt), Imperial War Museum, London

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 3]

Instituto Municipal de Historia, Barcelona