Edito ke Unam Mforo Owo Odu ke Ikpe

Mme enyene-ifịk ekpep ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo ke ẹfiori idahaemi ẹte ẹfiak ẹnam ọyọhọ ndụn̄ọde ẹban̄a nte mme oduuwem n̄kpọ ẹketọn̄ọde

KERE nte afo ekpedide ebiereikpe ke ikpe ubiatibet. Akan̄idem ọdọhọ ete ke imọ iduehe, ndien mme ntiense ẹwọrọ ẹdi nditie ntiense nnọ enye. Nte ededi, ke adan̄aemi akpan̄de utọn̄ ọnọ ikọ ntiense mmọ, afo okop ke ntiense kiet kiet etịn̄ se ituahade ye mmọ eken. Ekem, ke ini ẹkotde mme ntiense akan̄idem ẹfiak edi iso ikpe, mbụk mmọ ẹkpụhọde. Nte ebiereikpe, ndi afo akpada ikọ ntiense mmọ ke akpanikọ? Nte ọkpọdọn̄ fi ndisana owo oro ẹkedoride ikọ mi nyak? Etie nte, ukpanamke, koro unana n̄kemuyo ekededi emi odude ke ikọ ntiense abiat se ẹkpedade ẹnịm akan̄idem oro ke akpanikọ.

Oro edi ntre ye ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo. Ediwak ntiense ẹma ẹwọrọ ẹdi ndinọ nsio nsio mbụk aban̄ade ntọn̄ọ uwem, ẹdade ẹnọ ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo. Edi nte ikọ ntiense mmọ eyedi se ẹberide edem ke esopikpe. Ndi mbon oro ẹsọn̄ọde ukpepn̄kpọ emi ẹtịn̄ ikọ ke n̄kemuyo?

Ikọ Ntiense Oro Odude ke Ntuaha

Didie ke uwem ọkọtọn̄ọ? Eyedi mbụme en̄wen idụhe emi edemerede ekese ekikere onyụn̄ obụberede ekese eneni. Edi, eneni oro idịghe n̄kukụre kaban̄a edito ke unam mforo owo ye edibotn̄kpọ; ekese en̄wan oro ada itie ke ufọt mme ekpep ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo ke idemmọ. Ekpere ndidi kpukpru n̄kpọ ẹban̄ade edito ke unam mforo owo​—⁠nte eketịbede, ebiet enye ọkọtọn̄ọde, anie m̀mê nso ikọtọn̄ọ enye, ye uniọn̄ ini oro edinam emi akadade itie⁠—​odu ke okpọsọn̄ eneni.

Ke ediwak isua mme ekpep ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo ẹdọhọ ke uwem ọkọtọn̄ọ ke ufiop ufiop mbabari mmọn̄ ẹkotde organic “soup.” Ndusụk owo idahaemi ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke ekeme ndidi efot oro ọwọrọde ke inyan̄ibom okosio uwem edi. Ufiop ufiop idịm emi ẹdude ke isọn̄ inyan̄ ẹdi ebiet efen emi ẹkerede nte uwem ọkọtọn̄ọde. Ndusụk owo ẹdọhọ ẹte ke mme oduuwem n̄kpọ ẹkesan̄a ye mme ntantaọfiọn̄ oro ẹkediduọn̄ọde ke isọn̄. Mîdịghe, nte mbon efen ẹdọhọde, mme ntantaọfiọn̄ ẹkebomo ẹduọn̄ọ ke isọn̄ ẹnyụn̄ ẹkpụhọde ikpehe emi ofụm odude, ẹnamde uwem ọtọn̄ọ ke ntak edinam oro. Anam ndụn̄ọde kiet ọdọhọ ete, “Duọk akamba ntantaọfiọn̄ kiet oro etiede ukwak ukwak ke isọn̄ ndien afo ke akpanikọ eyekụt mme inem inem n̄kpọ ẹtịbede.”

Usụn̄ nte uwem ọkọtọn̄ọde edi se ẹfiakde ẹkere ẹban̄a n̄ko. Magazine Time ọnọ ekikere ete, “Uwem ikọtọn̄ọke ke idak ndobo ndobo, nti idaha, nte ẹkekerede ini kiet ko, edi ke idak ufiop ufiop ikpaenyọn̄ otode ekondo oro obot nsụn̄ikan̄ oro obomode abiatde, emi mme ika ye mme ntantaọfiọn̄ ẹnyụn̄ ẹdịghede.” Man uwem ekeme ndiforo nto mme utọ ndutịme oro, ndusụk ntaifiọk idahaemi ẹdọhọ ete, anaedi ofụri edinam oro akada itie ke ufan̄ ini oro ekpride akan nte ẹkekerede ke mbemiso.

Ntaifiọk n̄ko ẹnyene nsio nsio ekikere ẹban̄a udeme emi Abasi​—⁠“ke edide enye odu”⁠—​enyenede ke n̄kpọ emi. Ndusụk owo ẹdọhọ ke uwem okofoforo ye unana Andibot ndisịn ubọk, ke adan̄aemi ndusụk owo ẹkerede ẹte ke Abasi ọkọtọn̄ọ ndutịm emi ndien ayak edito ke unam mforo owo akaiso.

Ke uwem ama ọkọtọn̄ọ, didie ke edito ke unam mforo owo akasan̄a edidu? Idem ke nde emi, mbụk kiet atuaha ye eken. Ke 1958, isua ikie ke ẹma ẹkesio The Origin of Species ẹdi, Sir Julian Huxley, ekpep ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo, ama ọdọhọ ete: “N̄wọrọnda n̄kpọ oro Darwin okokụtde, kpa edumbet ekondo oro aban̄ade oto-obot usụn̄ ndisasat se idude uwem, edi se ẹsọn̄ọde ẹwụk ke akpatre nte n̄kukụre usụn̄ oro anamde akpan ukpụhọde odu ke edito ke unam mforo owo.” Isua 24 ke ukperedem, nte ededi, ekpep ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo, Michael Ruse ama ewet ete: “Ibat mme ekpep n̄kpọ mban̄a mme oduuwem n̄kpọ ẹmi ibat mmọ osụk ọdọkde-dọk . . . ẹfan̄a nte ke ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo ekededi oro ọkọn̄ọde ke mme ekikere Darwin​—⁠akpan akpan ukpepn̄kpọ ekededi oro onyịmede oto-obot usụn̄ ndisasat se idude uwem nte edide ukpọhọde oro adade edito ke unam mforo owo edi​—⁠edi ata n̄kpọ abian̄a.”

Magazine Time, ke adan̄aemi ọdọhọde ke “ediwak okopodudu akpanikọ” ẹdu oro ẹsọn̄ọde ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo, nte ededi onyịme nte ke edito ke unam mforo owo edi n̄kpọntịbe oro ẹwakde n̄kukọhọ ye “ediwak ndudue inyụn̄ inanake mme ekikere oro ẹdude ke ntuaha ke nte ẹkemede ndinọ uyarade oro ẹnanade.” Utu ke ndidọhọ ẹbiat ikpe ẹfep, ndusụk nta mme enyene-ifịk ekpep ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo ke ẹfiori idahaemi ẹte ẹfiak ẹnam ọyọhọ ndụn̄ọde ẹban̄a nte mme oduuwem n̄kpọ ẹketọn̄ọde.

Ntem, mfan̄a aban̄ade edito ke unam mforo owo​—⁠akpan akpan eke ntọn̄ọ uwem nte ekemde ye edito ke unam mforo owo​—⁠ikọn̄ọke ke ikọ ntiense oro odude ke n̄kemuyo. Ataifiọk oro, T. H. Janabi ọdọhọ ete ke mbon oro ẹdade ẹnọ edito ke unam mforo owo “ẹma ẹtọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹkpọn̄ ediwak ukpepn̄kpọ oro ẹnyenede ndudue ke ediwak isua ẹmi ndien ntaifiọk kan̄a kemi ikemeke ndinyịme ye ekededi ke otu ukpepn̄kpọ emi.”

Nte enemde, Charles Darwin ama ebemiso ada okụt utọ ntuaha oro. Ke ntọn̄ọikọ oro odude ke The Origin of Species, enye ekewet ete: “Ami mmotịm mfiọk nte ke ọsọsọn̄ ndineme akpan n̄kpọ kiet ke n̄wed emi ye unana edinyene mme uyarade, emi nte an̄wan̄ade ẹsiwakde ndida n̄kosịm mme ubiere oro ẹdide ata isio ye se ami n̄kosịmde.”

Ke akpanikọ, utọ ikọ ntiense oro odude ke ntuaha mi edemede mme mbụme ke nte ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo edide akpanikọ.

Nte Edito ke Unam Mforo Owo Edi Ekikere Ifiọk Ibuot?

Toto ke ntọn̄ọ esie, n̄wed oro Milestones of History, ọdọhọ ke ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo “edi se ediwak owo ẹmade sia enye enen̄ede esịne ifiọk ntaifiọk akan ukpepn̄kpọ edibotn̄kpọ ke san̄asan̄a usụn̄.”

Akan oro, n̄kpọsọn̄ ekikere ndusụk mme ekpep ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo ẹkeme ndisịn owo ndịk ke idem. Ke uwụtn̄kpọ, ataifiọk oro, H. S. Shelton, ọsọn̄ọ etịn̄ nte ke ekikere aban̄ade san̄asan̄a edibotn̄kpọ “ọdiọk akan se ẹnọde akpan ntịn̄enyịn.” Ekpep n̄kpọ mban̄a oduuwem n̄kpọ, Richard Dawkins, etịn̄ in̄wan̄în̄wan̄ ete: “Edieke afo osobode owo emi ọdọhọde ke imọ inịmke edito ke unam mforo owo ke akpanikọ, owo oro edi ọkọi, ndisịme m̀mê idat.” Ukem ntre, Prọfesọ René Dubos ọdọhọ ete: “Ata ediwak mbon oro ẹnyenede ntatenyịn ẹnyịme idahaemi nte edide akpanikọ nte ke kpukpru n̄kpọ ke ekondo​—⁠ọtọn̄ọde ke mme n̄kpọ oro ẹdude ke heaven tutu osịm owo​—⁠ẹketọn̄ọ ẹto ẹnyụn̄ ẹsụk ẹtọtọn̄ọ ẹto ndutịm edito ke unam mforo owo.”

Otode ke mme utịn̄ikọ ẹmi ekpetie nte ke owo ekededi oro enyenede ndusụk udomo ifiọk eyesọsọp onyịme edito ke unam mforo owo. Kamse, ndinam oro ọkpọwọrọ nte ke owo enyene “ntatenyịn” utu ke ndidi “ndisịme.” Edi, odu iren ye iban ẹmi ẹdide mme ata ọfiọkn̄wed owo ẹmi mînyịmeke ye ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo. Francis Hitching ewet ke n̄wed esie oro The Neck of the Giraffe, ete, “Mmokụt ediwak ntaifiọk ẹnyenede eyịghe ke idemmọ, ye ekese oro ẹkekam ẹdọhọde ke ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo eke Darwin idịghe ukpepn̄kpọ ifiọk ntaifiọk ndomokiet.”

Chandra Wickramasinghe, ataifiọk owo Britain oro ẹtịmde ẹkpono, enyene ukem ekikere oro. Enye ọdọhọ ete, “Mme akpan ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo Darwin inyeneke uyarade ndomokiet. Ekedi odudu n̄kaowo oro akakarade ererimbot ke 1860, ndien ami n̄kere ke enye enyene ata idiọk utịp ke ifiọk ntaifiọk toto ke ini oro.”

T. H. Janabi ama anam ndụn̄ọde ke mme mfan̄a oro mme ekpep ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo ẹkesiode ẹdi. Enye ọdọhọ ete, “Mmokụt nte ke idaha edi ata isio ye se ẹkenamde nnyịn inịm ke akpanikọ. Uyarade anana etieti inyụn̄ ikemke ndisọn̄ọ utọ awak n̄kukọhọ ukpepn̄kpọ oro nte enyeoro aban̄ade ntọn̄ọ uwem.”

Ntem, owo ikpakam isehe mbon oro ẹfan̄ade ye ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo ke usụhọde nte “ọkọi, ndisịme m̀mê idat.” Kaban̄a mme ekikere oro ẹdude ke eneni ye edito ke unam mforo owo, idem ata andida nnọ ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo, George Gaylord Simpson, ekenyene ndinyịme ete: “Ekpenen̄ede edi ndudue ndikam mfụmi mme ekikere ẹmi nte se mîdịghe se ẹkpekerede ẹban̄a m̀mê ndida mmọ nnam n̄kpọ nsahi. Mbon oro ẹfan̄ade ye ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo ẹkedi (ndien ke ẹsụk ẹdedi) nti ye mme enyene-ifiọk nditọ ukpepn̄kpọ.”

Edi Mbubehe Mbuọtidem

Ndusụk owo ẹkere ke ndinịm edito ke unam mforo owo ke akpanikọ ọkọn̄ọ ke akpanikọ, ke adan̄aemi edinịm edibotn̄kpọ ke akpanikọ ọkọn̄ọde ke mbuọtidem. Edi akpanikọ nte ke baba owo kiet ikwe Abasi. (John 1:18; men 2 Corinth 5:7 domo.) Edi, ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo inyeneke ufọn ndomokiet ke afan̄ emi, sia enye ọkọn̄ọde ke mme n̄kpọntịbe oro akanam owo mîkwe mînyụn̄ ifiakke inam.

Ke uwụtn̄kpọ, akananam ntaifiọk ikwe nte mme n̄kpọ ẹforode​—⁠idem mmọ oro ẹnyenede ufọn⁠—​oro ẹsiode mbufa orụk uwem ẹdi; edi mmọ ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke emi edi nnennen nte mbufa orụk n̄kpọ ekedide edidu. Mmọ akananam ikwe nte oduuwem n̄kpọ ọwọrọde ke mbuari oto n̄kpọ oro mînyeneke uwem; edi mmọ ẹsụk ẹsọn̄ọ ẹyịre nte ke emi edi nte uwem ọkọtọn̄ọde.

Utọ unana nsọn̄ọ oro anam T. H. Janabi okot ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo “ikpîkpu ‘mbuọtidem.’” Ekpep n̄kpọ mban̄a n̄kpọ obot, Fred Hoyle, okot enye “Ukpepn̄kpọ nte ekemde ye Darwin.” Dr. Evan Shute aka anyan akan oro. Enye ọdọhọ ete, “Ami n̄kere ke mbon oro ẹnịmde edibotn̄kpọ ke akpanikọ inyeneke ekese ndịben̄kpọ ndinam an̄wan̄a nte mbon oro ẹnịmde edito ke unam mforo owo ke ofụri esịt.”

Ntaifiọk eken ẹnyịme ye oro. Robert Jastrow, ekpep n̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄, onyịme ete, “Ke ini ntiede n̄kere nte owo etiede, owo ndiwọrọ ndi ke mmọn̄ibọk oro atarade ke n̄kpọdiọhọ mmọn̄ etie nte edi utịben̄kpọ ukem nte mbụk Bible aban̄ade ntọn̄ọ esie.”

Ntak, ndien, ediwak owo ẹsụk ẹsịnde ekikere oro nte ke ẹkebobot uwem?

[Ndise ke page 3]

N̄kpọsọn̄ ekikere ndusụk owo ekeme ndisịn owo ndịk ke idem