Ntak Edide Ini Edi Emi Ndibiere?

KE ỌYỌHỌ isua ikie 16 M.E.N., Abasi ama emek nditọ Israel nte “akpan inyene [esie] ẹkan kpukpru obio: . . . edisana idụt.” (Exodus 19:5, 6) Ikebịghike mmọ ẹma ẹtaba edisana idaha mmọ, edisana idaha ido ukpono mmọ, ẹyakde ukpono ndem ye mme mbiara edinam mbọhọ idụt ẹsabarede mmọ. Mmọ ke ntre ẹma ẹyarade ẹwụt nte idide “mbon nsọn̄ibuot.” (Deuteronomy 9:6, 13; 10:16; 1 Corinth 10:7-11) Ke ikpehe ini oro akande isua ikie ita ke Joshua ama akakpa, Jehovah ama anam mme ebiereikpe ẹdaha ẹda, kpa mme anam-akpanikọ adausụn̄ ẹmi ẹkpekedade nditọ Israel usụn̄ ẹfiak ẹbịne utuakibuot akpanikọ. Nte ededi, mme owo oro “[iketreke] ido mmọ ye itụn usụn̄ mmọ.”—Judges 2:17-19.

Ke oro ebede, Abasi ama anam mme anam-akpanikọ ndidem ye mme prọfet ẹdaha ẹda man ẹkpek mme owo oro ndifiak mbịne utuakibuot akpanikọ. Prọfet Azariah ama akpak Edidem Asa ye ekemmọ mbon idụt esie ete ẹyom Jehovah: “Edieke mbufo ẹdiyomde enye, mbufo ẹyekụt enye; edi edieke mbufo ẹdikpọn̄de enye, enye eyekpọn̄ mbufo.” Asa ama anam ukpụhọde ido ukpono ke obio ubọn̄ Judah. (2 Chronicles 15:1-16) Ekem, Abasi ekenyene ndifiak nnọ ikot oro ebe ke prọfet esie Joel. (Joel 2:12, 13) Nte ini akade, Zephaniah n̄ko ama eteme mme andidụn̄ Judah ete “ẹyom Jehovah.” Akparawa edidem Josiah ama anam oro ke ubịnikọt ukpụhọde nditre ukpono ndem ye n̄wo.—Zephaniah 2:3; 2 Chronicles 34:3-7.

Kpa ye mme utọ edinam edikabade esịt oro, idaha ido ukpono mme owo oro ama akabade ọdiọk akan. (Jeremiah 2:13; 44:4, 5) Jeremiah ama obiom ndutịm ido ukpono emi mme edinam ukpono ndem akasabarede ikpe, ọdọhọde ke enye edi se owo mîkemeke ndikpụhọde: “Nte eyen Ethiopia ekeme ndikpụhọde ikpaidem esie? Nte ekpe ekeme ndikpụhọde ntọi esie? Ndien mbufo n̄ko ẹmi ẹmehede ndinam idiọk ẹyekeme ndinam eti.” (Jeremiah 13:23) Ke ntak emi, Abasi ama ada ọkpọsọn̄ ufen etiene obio ubọn̄ Judah. Ẹma ẹsobo Jerusalem ye temple esie ke 607 M.E.N., ndien ẹma ẹda mbon oro ẹkebọhọde ẹnyọn̄ Babylon nte ifịn, emi mmọ ẹkedude ke isua 70.

Ke ini ikpehe ini oro okokụrede, Abasi ama owụt mbọm. Enye ama anam Edidem Cyrus asana nditọ Israel ayak, kpa nsụhọ ẹmi ẹkefiakde ẹnyọn̄ọ Jerusalem man ẹkefiak ẹbọp temple. Utu ke ndikpep n̄kpọ nto kpukpru emi, mmọ ẹma ẹfiak ẹwaha ẹkpọn̄ utuakibuot akpanikọ, akanamde Jehovah Abasi afiak ọnọ ikot esie emi: “Mbufo ẹkabade ẹtiene mi, ndien ami nyekabade ntiene mbufo.”—Malachi 3:7.

Ntak Ẹkesịnde Israel

Nso ikedi idaha ido ukpono nditọ Israel ke eyo Jesus? Mbon mbubịk mme adaiso ido ukpono ẹkedi “nnan mme adausụn̄” ẹmi ẹkekpepde “item owo ke ukpepn̄kpọ mmọ.” ‘Mmọ ẹma ẹnam ewụhọ Abasi akabade edi ikpîkpu kaban̄a item mmọ.’ Mme owo oro ẹkekpono Abasi “ke n̄kpọkinua mmọ,” edi esịt mmọ ada nsannsan ye enye. (Matthew 15:3, 4, 8, 9, 14) Ndi mmọ nte idụt ẹkenyene ndifiak nnyene ifet efen ndikabade esịt? Baba. Jesus ọkọdọhọ ete: “Ẹyebọ mbufo Obio Ubọn̄ Abasi, ẹyak ẹnọ idụt emi edin̄wụmde mfri esie.” Enye ama akaiso ọdọhọ ete: “Ẹyak ufọk mbufo,” temple ke Jerusalem, “ẹkpọn̄ ẹnọ mbufo nte ndon.” (Matthew 21:43; 23:38) Ndudue mmọ ama okpon akaha. Mmọ ẹma ẹsịn Jesus nte Messiah ẹnyụn̄ ẹwot enye, ẹmekde efịk ufịk Caesar eke Rome nte edidem mmọ.—Matthew 27:25; John 19:15.

Nditọ Israel ikoyomke ndifiọk nte ke ini oro Jesus akanamde utom esie ekedi ini ubiereikpe. Jesus ọkọdọhọ mme andidụn̄ Jerusalem oro mîkanamke akpanikọ ete: ‘Mbufo ikọdiọn̄ọke ini eke Abasi edide edise mbufo.’—Luke 19:44.

Ke Pentecost 33 E.N., Abasi ama ọtọn̄ọ obufa idụt, m̀mê ikọt, kpa mme mbet Eyen esie, Jesus Christ, oro ẹyetde aran ke spirit, ẹmi ẹdimekde ito kpukpru orụk ye idụt. (Utom 10:34, 35; 15:14) Nte idotenyịn ndomokiet ama odu nte ke ẹyenam ukpụhọde ke ndutịm ido ukpono mme Jew? Udịmekọn̄ mbon Rome ẹma ẹnọ ibọrọ ke 70 E.N., ẹsobode Jerusalem ofụri ofụri. Abasi ama esịn ndutịm ido ukpono oro ofụri ofụri.—Luke 21:5, 6.

Akwa Nsọn̄ibuot Christendom

Mme Christian oro ẹyetde aran ke spirit n̄ko ẹma ẹnam “edisana obio, ẹdi ikọt eke Abasi onịmde ọnọ Idemesie.” (1 Peter 2:9; Galatia 6:16) Edi ukpọk akpa esop Christian ikomụmke edisana idaha esie eke ido ukpono ikama ke ata anyanini.

N̄wed Abasi ama ebemiso etịn̄ aban̄a akwa nsọn̄ibuot, m̀mê ediduọ n̄kpọn̄ ata mbuọtidem. Ndamban̄a idiọk n̄kpasịp eke n̄ke Jesus, oro edi, mme abian̄a abian̄a Christian, ẹyedomo ndibaba ndamban̄a ibokpot, m̀mê mme ata Christian, mbon oro ẹyetde aran ke spirit Abasi, n̄wot. N̄ke oro owụt ke nsunsu Ido Ukpono Christ, emi akwa asua Abasi, kpa Devil, esịnde udọn̄ ọnọ, ọkọtọn̄ọ nditara, “ke adan̄aemi owo ẹdede idap.” Emi akada itie ke mme anam-akpanikọ apostle Christ ẹma ẹkekpan̄a, ke ikpehe ini idap eke spirit oro eketienede. (Matthew 13:24-30, 36-43; 2 Thessalonica 2:6-8) Nte mme apostle ẹkebemde iso ẹtịn̄, ediwak abian̄a abian̄a Christian ẹma ẹdọn̄ ikpat ndịbe ndịbe ẹdụk ke otu. (Utom 20:29, 30; 1 Timothy 4:1-3; 2 Timothy 2:16-18; 2 Peter 2:1-3) John ekedi akpatre ke otu mme apostle ndikpa. Ke n̄kpọ nte isua 98 E.N., enye ama ewet ete ke “ukperedem eyo,” akpatre ikpehe ini mme apostle, ama ọtọtọn̄ọ.—1 John 2:18, 19.

Ke Constantine andikara Rome ọnọde unyịme ido ukpono ndidiana ye odudu ukara, idaha eke spirit, eke ukpepn̄kpọ, ye eke ido uwem Christendom ama osụhọde inikiet inikiet. Ediwak mme ewetmbụk ẹnyịme ẹte ke “edikan oro Ufọkabasi akakande ke ọyọhọ isua ikie inan̄,” ke idaha ekikere Christian, ekedi “afanikọn̄.” ‘Christendom ama ọduọk n̄kokon̄ idaha ido uwem esie’ onyụn̄ ọbọ ediwak edinam ye mme ukpepn̄kpọ akwaifiọk oto ukpono ndem, utọ nte “utuakibuot nnọ Mary” ye utuakibuot nnọ “ndisana owo,” ọkọrọ ye ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet.

Ke nsunsu edikan esie ama ekebe, idaha Christendom ama ọdiọk etieti. Mme ewụhọ ye editat mme ukpepn̄kpọ ido ukpono otode mme pope ye mme esop, owo itịn̄ke-tịn̄ Ukara Ufịk, Mme Ekọn̄ Ido Ukpono, ye “ndisana” ekọn̄ ke ufọt mbon Catholic ye Protestant, ẹma ẹsio ndutịm ido ukpono oro owo mîkemeke ndikpụhọde edi.

Ke n̄wed esie oro A World Lit Only by Fire, William Manchester ewet ete: “Mme pope ke ọyọhọ isua ikie efụt ye efụtekiet ẹkedu uwem ukem nte mme andikara Rome. Mmọ ẹkedi mbon oro ẹkenyenede n̄kpọ ẹkan ke ererimbot, ndien mmọ ye mme udiana mmọ ẹma ẹkaiso ndifori idemmọ ebe ke ndinyanyam itieutom ido ukpono.” Ke ini akwa nsọn̄ibuot oro, n̄kpri otu m̀mê mme owo kiet kiet ẹma ẹyom ndifiak nda ata Ido Ukpono Christ ndi, ẹwụtde mme edu mbiet ibokpot. Mmọ ẹma ẹsiwak ndisobo ọkpọsọn̄ ukọbọ. N̄wed oro ọdọhọ ete: “Ndusụk ini ekesitie nte ke mme ata ndisana owo Ido Ukpono Christ, eke Protestant ye eke Catholic ukem ukem, ẹma ẹkabade ẹdi mme akpan̄kpa usụn̄ Abasi ẹmi ẹkefọpde ẹkabade n̄kan̄.” Mmọ eken, inua-okot Mme Anam Ukpụhọde nte Martin Luther ye John Calvin, ẹma ẹn̄wana ẹnam ndutịm ido ukpono oro ẹkebịghide ẹmi ẹkedianarede ẹkpọn̄ eke Ufọkabasi Catholic edi ẹmi ẹkesụk ẹbuanade mme akpan ukpepn̄kpọ esie. Mmọ n̄ko ẹma ẹsịn idem ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ ke mme mbubehe ukaraidem.

Ke ikpehe Protestant, ẹma ẹsịn mme ukeme ndinam inua-okot edifiak ndemede ido ukpono. Ke uwụtn̄kpọ, ke ọyọhọ isua ikie 18 ye ikie 19, mme ukeme ẹmi ẹma ẹsụn̄ọ ke ọkpọsọn̄ utom isụn̄utom ke isenidụt. Nte ededi, nte mme ekpemerọn̄ ke idemmọ ẹnyịmede, mfịn idaha eke spirit otuerọn̄ Protestant idịghe n̄kpọ nsịnudọn̄ ke baba usụn̄ kiet. Oscar Cullmann, ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono Protestant, ke ndondo emi onyịme ete ke “mfịna mbuọtidem odu ke mme ufọkabasi ke idemmọ.”

Ẹma ẹsịn udọn̄ n̄ko ẹnọ mme edinam ukpụhọde ye edibiọn̄ọ mme edinam ukpụhọde ke esịt Ufọkabasi Catholic. Ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie 11 tutu osịm ikie 13, kpa ye ntatara n̄wo ye akpakịp inyene mme ọkwọrọ ederi, ẹma ẹtọn̄ọ mme n̄ka monk oro ẹketienede en̄wọn̄ọ edidi ubuene ketket. Edi ẹma ẹtịn̄ enyịn ẹkpeme mmọ ndien, nte nditọ ukpepn̄kpọ ẹdọhọde, ukara mme ọkwọrọ ederi ama efịk mmọ. Ekem ke ọyọhọ isua ikie 16 Ubiọn̄ọ Ukpụhọde emi Esop Trent ekesịnde udọn̄ ọnọ ama ọtọn̄ọ ndien ẹkenen̄ede ẹda enye ẹn̄wana ye Edinam Ukpụhọde Protestant.

Ke akpa ubak ọyọhọ isua ikie 19, ke ini edifiak n̄wụk ido ufọkabasi, Ufọkabasi Catholic ama ada idaha odudu ye editre ndinam ukpụhọde. Nte ededi, owo ikemeke ndidọhọ ke ẹma ẹnam mme ata ukpụhọde ekededi man ẹfiak ẹwụk ata Ido Ukpono Christ. Utu ke oro, mmọemi ẹkedi ikpîkpu ukeme ẹkesịnde ndisọn̄ọ odudu edikara eke mme ọkwọrọ ederi kpa ye ukpụhọde ido ukpono, eke ukaraidem, ye eke n̄kaowo ererimbot.

Ke ata ndondo emi, ke mme iduọk isua 1960, eketie nte Ufọkabasi Catholic ama oyom nditọn̄ọ ndutịm akwa ukpụhọde ebe ke esop ido ukpono ofụri ererimbot Obio Ukara pope II. Nte ededi, pope emi odude idahaemi ama odori ukpan inikiet inikiet ke inua-okot esop oro ẹkefiakde ẹbono man ọbiọn̄ọ edu mme andibuana ke ufọkabasi oro akakade-kaiso ọkọri. Otu mbon Catholic kiet okot edinam emi, oro ndusụk owo ẹkotde edifiak n̄wụk Wojtyła, “obufa orụk ido Constantine.” Nte ẹwụtde ke n̄wedmbụk n̄ka Jesuit oro La Civiltà Cattolica, Ufọkabasi Catholic, ukem nte mme ido ukpono eken, asak iso ese “akamba ye afanikọn̄ ofụri ererimbot: akamba koro enye abuana mme ata orụn̄ mbuọtidem ye uwem Christian; eke ofụri ererimbot koro enye abuana kpukpru ikpehe Ido Ukpono Christ.”

Owo inen̄ekede inam ukpụhọde ke mme ido ukpono Christendom, owo inyụn̄ ikemeke ndinam, sia ẹkenyenede ndifiak n̄wụk ata Ido Ukpono Christ ke “ini ukpen̄e,” ye editan̄ ndamban̄a ibokpot ndọn̄ ke edisana esop kiet. (Matthew 13:30, 39) Anyan udịm ubiatibet ye mme idiọkido oro ẹkade iso ndinam ke enyịn̄ ido ukpono, edide ẹdọhọ ke edi Christian m̀mê owo idọhọke, edemede mbụme emi, Ndi edi ata idem n̄kpọ ndidori enyịn ata ukpụhọde ndida itie ke Christendom?

Nte Owo Ikemeke Ndinam Ukpụhọde?

N̄wed Ediyarade eneme aban̄a ndamban̄a akwa akpara emi ekerede ndịbe enyịn̄ oro “Akwa Babylon.” (Ediyarade 17:1, 5) Ke ediwak isua ikie mme andikot Bible ẹma ẹdomo ndinam ndịben̄kpọ idiọn̄ọ emi an̄wan̄a. Inyene ye n̄wo mme ọkwọrọ ederi ama etek ediwak owo esịt. Ndusụk owo ẹkekere ke Akwa Babylon akada aban̄a ukara mme ọkwọrọ ederi. Ndusụk ke otu mmọ ẹkedi Jan Hus, oku Catholic okotode Bohemia emi ẹkefọpde ye uwem ke 1415, ye Aonio Paleario, anam n̄kpọ ke ufọn mme owo okotode Italy emi ẹkeyịride ẹwot ẹnyụn̄ ẹfọpde ke 1570. Mmọ mbiba ẹma ẹn̄wana ye unana edikụt unen ndikpụhọde Ufọkabasi Catholic ye idotenyịn nte ke enye eyefiak ekenyene “akpasarade uku esie.”

Ke edide isio, ibuot 17 ye 18 eke Ediyarade ẹwụt ẹte ke Akwa Babylon ada aban̄a ukara ererimbot eke kpukpru nsunsu ido ukpono.a Owo ikemeke ndikpụhọde ntan̄ndian “akamba akpara” emi koro “mme idiọkn̄kpọ esie ẹma ẹboho ẹkon̄ ẹsịm enyọn̄.” Ke akpanikọ, ke ọyọhọ isua ikie 20 emi, ekpere ndidi kpukpru ido ukpono, idịghe eke Christendom ikpọn̄, ẹnyene nduduọhọ ke mme ekọn̄ oro ẹkade iso ndiduọk ekese iyịp ye kaban̄a enyene-ndịk mbiara ido uwem oro ọnọmọde ubonowo. Mmọdo, Abasi ọmọnọ uyo kaban̄a nsobo “Babylon.”—Ediyarade 18:5, 8.

Idahaemi Edi Ini ‘Ndiwọrọ ke Esịt’

Edisu oro mme prọfesi Bible ẹsude owụt ete ke eyo nnyịn asan̄a ekekem ye “akpatre” idiọk “ini eyo” emi. (Matthew 24:3) Owo ekededi oro enen̄erede oyom ndituak ibuot nnọ Abasi ikemeke nditiene mme ekikere idemesie ye se enye amade. Enye enyene ‘ndiyom Jehovah, ke ini ekemede ndikụt enye,’ ih, ata idahaemi, koro “akwa ukụt” oro Jesus ekebemde iso etịn̄ emekpere. (Isaiah 55:6; Matthew 24:21) Nte ekedide ye mbon Israel, Abasi idiyọhọ n̄wo ido ukpono n̄kukụre koro enye obụrede aban̄a enye ndikodu toto ke eset. Utu ke ndidomo ndidiọn̄ ubom oro oyomde ndisịp, ana kpukpru mbon oro ẹyomde unyịme Abasi ye edinyan̄a ẹnam ewụhọ eke odudu spirit oro ke Ediyarade 18:4 ye unana ubiatini: “Mbufo ikọt Mi, ẹwọn̄ọ ke [Akwa Babylon], mbak mbufo ẹdibuana ke idiọkn̄kpọ esie, ẹdinyụn̄ ẹtiene ẹbọ mme ufen esie.”

Edi “ẹwọn̄ọ” ẹka m̀mọ̀n̄? Ke m̀mọ̀n̄ ndien ke ẹkeme ndikụt edinyan̄a? Nte n̄kpọndịk idụhe ndiyom ubọhọ ke ukwan̄ ebiet? Didie ke ẹkeme ndidiọn̄ọ n̄kukụre ido ukpono oro enyenede unyịme Abasi? Ẹkeme ndikụt n̄kukụre ibọrọ ẹmi ẹkemede ndiberi edem ke Ikọ Abasi. (2 Timothy 3:16, 17) Mme Ntiense Jehovah ẹnọ fi ikot nditịm ndụn̄ọde Bible ketket. Afo eyekeme ndifiọk mmọemi Abasi emekde nte ‘ikọt enyịn̄ Esie,’ emi enye edikpemede ke usen iyatesịt esie oro ekperede.—Utom 15:14; Zephaniah 2:3; Ediyarade 16:14-16.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 7]

Edieke ubom ido ukpono fo ekperede ndisịp, wọrọ ka ubom unyan̄a uwem eke ata Ido Ukpono Christ