Nte Usua Eyetre Tutu Amama?

EDIEKE akanam esede ọkpọkọm ibat ibat mbụk n̄kpọntịbe television, usua idịghe esen n̄kpọ inọ fi. Usua edi ọsọ edu oro edide ntak akpakịp uwotowo oro ẹtiede nte ẹkpọn̄ nde iyịp mmọ oro ekperede ndidi ẹduọk kpukpru usen. Ọtọn̄ọde ke Belfast tutu osịm Bosnia, ọtọn̄ọde ke Jerusalem tutu osịm Johannesburg, ẹsiwot mbon ndiọkiso oro mîtieneke ibuana.

Mbon en̄wan isiwakke ndidiọn̄ọ mbon unọmọ oro mmọ ẹwotde. N̄kukụre “ibet oro mmọ ẹbiatde” edi nte ke eyedi mmọ ẹto “n̄kan̄ oko.” Ke enyene-ndịk unam ukpụhọde, utọ n̄kpan̄a oro ekeme ndidi edisio usiene ke ntak ibak oro ẹkenamde ke ini edem m̀mê orụk “edinam ekpụk asana.” Edinam afai kiet kiet anam usua oro odude ke ufọt mme otu ẹmi ẹsuade kiet eken ototịm ọsọn̄.

Etie nte mme enyene-ndịk edinam usua ẹmi ke ẹkọri. En̄wan esisiaha ke ufọt mme esien, orụk, ye mme otu ekpụk m̀mê mme otu ido ukpono. Nte ẹkeme nditre usua tutu amama? Man ibọrọ mbụme oro, oyom nnyịn ifiọk mme ntak usua, sia nnyịn mîkamanake ye udọn̄ ndisua owo.

Nditọ Mfri Usua

Zlata Filipovic, ekpri eyenan̄wan Bosnia kiet otode Sarajevo, ikọfiọkke kan̄a ndisua owo. Ke n̄wed esie ewetde n̄wetnnịm n̄kpọ eke usen ke usen enye ewet n̄kpọ in̄wan̄în̄wan̄ aban̄a afai eke ekpụk ete: “Ami nsụk mbụp nte Ntak-a? Kaban̄a nso? Anie enyene nduduọhọ? Ami mmobụp edi ibọrọ idụhe. . . . Mbon Serbia ye Croatia ye Muslim ẹdu ke otu mme ufan mi iban, ke otu mme ufan nnyịn, ye ke ubon nnyịn. . . . Nnyịn ibuaha ye nti owo, idịghe ye ndiọi owo. Ndien mbon Serbia ye Croatia ye Muslim ẹdu ke otu nti owo, kpa nte ẹdude ke otu ndiọi owo.”

Ke n̄kan̄ eken, ediwak ikpọ owo ẹnyene isio isio ekikere. Mmọ ẹnịm ẹte ke mmimọ imenyene ediwak ntak ndisua owo. Ntak-a?

Ukwan̄ikpe. Ekeme ndidi akpan ntak usua edi ukwan̄ikpe ye ufịk. Nte Bible ọdọhọde, ‘ufịk anam enyene-ibuot owo akabade edi ndisịme.’ (Ecclesiastes 7:7) Ke ini ẹnọmọde mme owo m̀mê ẹnamde n̄kpọ ye mmọ afai afai, edi mmemmem n̄kpọ mmọ ndikọri usua mban̄a mbon ufịk oro. Ndien okposụkedi ekemede ndidi unana eti ibuot, m̀mê “ndisịme,” ẹsiwak ndida usua oro ntiene ofụri otu.

Ke adan̄aemi ukwan̄ikpe, edide ataata esie m̀mê enyeoro ẹkerede-kere, ekemede ndidi akpan ntak usua, enye idịghe n̄kukụre ntak. Ntak efen edi asari.

Asari. Asari esiwak nditọn̄ọ nto unana ifiọk kaban̄a ekpụk kiet m̀mê idụt. Ke ntak ete ete ikọ, usua ido obio, m̀mê ubiak ubiak ifiọk n̄kpọntịbe oro ẹkenyenede ye owo kiet m̀mê iba, ndusụk owo ẹkeme ndibat ndiọi edu nnọ ofụri orụk m̀mê idụt. Ndondo oro asari ọdọn̄de n̄kam, enye ekeme ndikwi mme owo enyịn mbaha akpanikọ. Charles Caleb Colton, ewetn̄wed owo England, ọkọdọhọ ete: “Nnyịn isua ndusụk owo sia nnyịn mîdiọn̄ọke mmọ; ndien nnyịn ididiọn̄ọke mmọ sia nnyịn isuade mmọ.”

Ke n̄kan̄ eken, mme ebre mbre ukara ye mme ewetmbụk ẹkeme ndikokoi nsịn udọn̄ nnọ asari ke ntak mbre ukara m̀mê ufreidụt. Hitler ekedi akpan uwụtn̄kpọ kiet. Georg, akani andibuana ke n̄ka N̄kparawa Hitler, etịn̄ ete: “Ekikere oro Nazi akasuande ekebem iso ekpep nnyịn ete isua mme Jew, ekem mbon Russia, ekem kpukpru ‘asua ukara Nazi.’ Nte uyen, ami mma nnịm se ẹketịn̄de ẹnọ mi ke akpanikọ. Ekem, mma ndifiọk nte ke ẹma ẹbian̄a mi.” Nte ekedide ke Nazi Germany ye mme ebiet efen, ẹsida mme udọn̄ ufreidụt, kpa ntak usua efen, ẹwụt ke asari eke orụk m̀mê eke ekpụk enen.

Ufreidụt, ufre ekpụk, ye ufre orụk. Ke n̄wed esie oro The Cultivation of Hatred, ewetmbụk oro Peter Gay etịn̄ se ikotịbede ke ini akpa ekọn̄ ererimbot akasiahade: “Ke ekọn̄ oro mme andinam akpanikọ nnọ n̄kan̄ kiet kiet ẹn̄wanade, ufreidụt ama ọsọn̄ odudu akan kpukpru n̄kpọ eken. Ima emi owo enyenede ọnọ idụt esie ye usua kaban̄a mme asua esie edi ntak emi okopde odudu akan kaban̄a en̄wan anyanini oro ọyọhọ isua ikie efụtenan̄ adade edi.” Ekikere ufreidụt mbon Germany akakara ikwọ ekọn̄ oro ẹdiọn̄ọde nte “Ikwọ Usua.” Gay anam an̄wan̄a ete ke mme ẹsịn nsọk nnọ usua ke Britain ye France ẹma ẹtịbi mme mbụk ẹtịn̄ ẹban̄a mbonekọn̄ Germany nte ẹdan̄de iban ke n̄kanubọk ẹnyụn̄ ẹwotde nseknditọ. Siegfried Sassoon, owoekọn̄ England, etịn̄ akpan n̄kpọ oro aban̄ade abian̄a abian̄a ekikere ekọn̄ Britain: “Etie nte ẹkebot owo man ẹwot mbon Germany.”

Ukem nte ufreidụt, owo ndimenede ekpụk m̀mê orụk kiet ke enyọn̄ n̄kaha ekeme ndidemede usua ke ufọt mme ekpụk m̀mê orụk eken. Ufre ekpụk akaiso ndidemede afai ke ediwak idụt Africa ke adan̄aemi ufre orụk osụk ọnọmọde N̄kan̄ Edem Usoputịn Europe ye North America. N̄kpọ efen oro esịnde ubahade oro ekemede ndibiet eke ufreidụt edi ido ukpono.

Ido ukpono. Ediwak ke otu n̄kpọsọn̄ en̄wan ẹmi owo mîkemeke ndikpan ke ererimbot ẹnyene ntotụn̄ọ ebuana ye ido ukpono. Ke Northern Ireland, Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn, ye mme itie efen, ẹsua mme owo ke ntak ido ukpono oro mmọ ẹdọhọde nte ibuanade. Ke se iwakde ikan isua ikie iba ẹmi ẹkebede, ewetn̄wed owo England oro Jonathan Swift ọkọdọhọ ete: “Nnyịn imenyene ido ukpono oro ẹkemde ndinam nnyịn isua owo, edi idịghe se ikemde ndinam nnyịn ima kiet eken.”

Ke 1933, Hitler ama asian bishop eke Osnabrück ete: ‘Amaedi mme Jew, ami n̄kukụre n̄kaiso nnam nte ekemde ye edinam oro Ufọkabasi Catholic onyịmede ke isua 1,500.’ Ata ediwak mme adaiso ufọkabasi ke Germany akananam ikobiomke akpakịp uwotowo esie ikpe. Paul Johnson, ke n̄wed esie oro A History of Christianity, etịn̄ ete ke “Ufọkabasi ama ebịn mbon Catholic oro ẹketịn̄de uduak mmọ nte ke imoyom ẹfọp mmimọ ke ikpade, efep, . . . edi ikakpanke mmọ ndinam utom ke mme itienna ekikere m̀mê mme itienna n̄kpa.”

Ndusụk mme adaiso ido ukpono ẹka anyan ẹkan ndinyịme usua—mmọ ẹma ẹdiọn̄ enye. Ke 1936, ke ini Ekọn̄ Mbio Obio Spain akasiahade, Pope Pius XI ama obiom mbon Republican ikpe ‘ke ndida usua Satan nsua Abasi’—idem okposụkedi mme oku Catholic ẹkedude ke n̄kan̄ Republican. Ukem ntre, Cardinal Gomá, bishop Spain ke ini ekọn̄ mbio obio, ama etịn̄ ete ke ‘owo ikemeke ndinam ediomi emem ke owo mîn̄wanake ekọn̄.’

Usua ido ukpono iwụtke idiọn̄ọ edisụhọde ubọk ndomokiet. Ke 1992 magazine oro Human Rights Without Frontiers ama asua ọnọ usụn̄ oro mme adaiso ke Ufọkabasi Greek Orthodox ẹkedemerede usua ẹban̄a Mme Ntiense Jehovah. Ke otu mme uwụtn̄kpọ eken, enye ama etịn̄ aban̄a idaha oro oku Greek Orthodox okokotde Mme Ntiense iba ẹdide isua 14 ke emana ikpe. Okodori ikọ aban̄a nso? Enye okodori mmọ ikọ ete ke ‘ẹdomo ndinam imọ ikpụhọde idọ ukpono imọ.’

Mme Utịp Usua

Ke ofụri ererimbot, ẹtọ n̄kpasịp usua ẹnyụn̄ ẹduọk mmọn̄ ebe ke ukwan̄ikpe, asari, ufreidụt, ye ido ukpono. Mbun̄wụm oro owo mîkemeke ndifep edi iyatesịt, en̄wan, ekọn̄, ye nsobo. Ikọ Bible oro ke 1 John 3:15 an̄wam nnyịn ndikụt nte emi ọdiọkde eketre: “Kpukpru owo eke asuade eyenete esie edi obom [“owotowo,” NW].” Ke akpanikọ, ke ebiet emi usua ọkọride, emem—edieke odude-du—inyeneke iwụk.

Elie Wiesel, ọbọ enọ Nobel ye andibọhọ nsobo eke orụk mme Jew, ewet ete: “Utom andibọhọ edi nditie ntiense mban̄a se ikotịbede . . . Afo enyene nditọt mme owo nte ke mme n̄kpọ ẹmi ẹkeme nditịbe, nte ke idiọkn̄kpọ ekeme nditara nsuana. Usua eke orụk, afai, ukpono ndem—mmọ ẹsụk ẹyọyọhọ.” Mbụk ọyọhọ isua ikie 20 emi ọnọ uyarade ete ke usua idịghe ikan̄ oro edinịmede ke idemesie.

Nte ẹyesio usua ẹfep ke esịt mme owo tutu amama? Nte usua esikama nsobo kpukpru ini, mîdịghe nte eti usua odu? Ẹyak nnyịn ise.