Mbon Cathar—Nte Mmọ Ẹkedi Mme Christian Oro Ẹkekpade N̄kpa Usụn̄ Abasi?

“ẸWOT kpukpru mmọ; Abasi eyefiọk ikọt Esie.” Ke ini ndaeyo oro ke 1209, ẹma ẹwot mbon Béziers, ke usụk usụk France. Owo n̄ka mọn̄k oro Arnold Amalric, oro ẹkemekde nte isụn̄utom pope ke ibuot mme an̄wanaekọn̄ ido ukpono Catholic, ikowụtke mbọm ndomokiet. Ke ini ikọt esie ẹkebụpde nte mmọ ẹdisan̄ade ẹfiọk ukpụhọde ke ufọt mbon Catholic ye mme ekpep isio ukpepn̄kpọ, ẹtịn̄ ẹte ke enye ọkọnọ ata idiọk ibọrọ oro ẹkotde ẹsịn ke enyọn̄ emi. Mme ewetmbụk Catholic ẹma ẹsiak mmọn̄ ẹnam enye edi: “Ẹkûfịna ẹban̄a oro. Ami nnịm ke akpanikọ nte ke ata ibat ibat owo ke ẹdinam ẹkabade esịt.” Se ededi oro nnennen ibọrọ esie ekedide, utịp ekedi mme an̄wanaekọn̄ ido ukpono 300,000, emi mme adaiso Ufọkabasi Catholic ẹkedade usụn̄, ndiwot ke nsụhọde n̄kaha irenowo, iban, ye nditọwọn̄ 20,000.

Nso ikada akpakịp uwotowo emi idi? Ekedi sụk ntọn̄ọ En̄wan Ido Ukpono Albi oro Pope Innocent III akadade etiene inua-okot mme ekpep isio ukpepn̄kpọ ke ikpehe obio Languedoc, ke ufọt ufọt edem usụk France. Mbemiso enye eketrede ke n̄kpọ nte isua 20 ke ukperedem, ekeme ndidi owo miliọn kiet—mbon Cathar, mme anditiene Waldo, ye idem ediwak mbon Catholic—ẹma ẹduọk uwem mmọ.

Eneni Ido Ukpono ke Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn Europe

Usọp usọp n̄kọri ke unyamurua ọyọhọ isua ikie 11 E.N. ama ada ikpọ ukpụhọde edi ke ndutịm n̄kaowo ye eke ndutịm uforo ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ eyo ntatenyịn Europe. Ẹma ẹsiak mme obio man mme anamutom usọ ye mme anyamurua ẹkekọride-kọri ke ibat ẹdụn̄. Emi ama anam ufan̄ odu ọnọ mbufa ekikere. Eneni ido ukpono ama ọdọn̄ n̄kam ke Languedoc, emi n̄wọrọnda ifụre unam n̄kpọ ye akwa ntatenyịn ẹketarade nte akanam mîdụhe ke ebiet en̄wen ke Europe. Obio Toulouse ke Languedoc ekedi ọyọhọ akwa obio ita okoforode akan ke Europe. Enye ekedi ererimbot emi mme ebre ikwọ ẹkeyọhọde, emi ndusụk ke otu mme ikọ ikwọ mmọ ẹkeban̄ade mbre ukara ye ido ukpono.

Ke nditịn̄ mban̄a idaha ido ukpono ke ọyọhọ isua ikie 11 ye ikie 12, Revue d’histoire et de philosophie religieuses ọdọhọ ete: “Ke ọyọhọ isua ikie 12, nte ekedide ke isua ikie oro ẹkebede, mbụme ama akaiso edemede aban̄a ido uwem mme ọkwọrọ ederi, uforo mmọ, udia n̄wo mmọ, ye oburobụt ido mmọ, edi se ẹkekụtde ndudue ẹnọ akpan akpan ekedi uforo ye odudu mmọ, mmọ ndidiana kiet ye mme ukara, ye mmọ ndisịn owo ke ufụn.”

Mme Ọkwọrọikọ Ẹsan̄ade-San̄a

Idem Pope Innocent III ama ọfiọk ete ke mme eneni eneni, mme ọkwọrọikọ oro ẹsan̄ade-san̄a ke Europe oro ẹkekade-kaiso ndikọri, akpan akpan ke usụk usụk France ye edere edere Italy ẹkedi ntak ntatara idiọkido ke esịt ufọkabasi. N̄wakn̄kan ke otu emi ẹkedi mbon Cathar m̀mê mme anditiene Waldo. Enye ama obiom mme oku ikpe ke nditre ndikpep mme owo n̄kpọ, ọdọhọde: “Nditọwọn̄ ke ẹyom bred oro mbufo mîkereke ndisịbe nnọ mmọ.” Edi, utu ke ndisịn udọn̄ nnọ ẹkpep mme owo Bible, Innocent ọkọdọhọ ete ke “N̄wed Abasi otụn̄ọ akaha, tutu idịghe ikpîkpu owo ikpọn̄, edi idem mbon ọniọn̄ ye mme ọfiọkn̄wed, inyeneke ifiọk ikem ndidi se enye an̄wan̄ade.” Ẹma ẹkpan kpukpru owo ndikot Bible ke mîbọhọke mme ọkwọrọ ederi ndien ẹkenyịme ẹkot ke usem Latin kpọt.

Man ọbiọn̄ọ ukwọrọikọ oro mbon eneni oro ẹkesisan̄ade-san̄a ẹkekwọrọde, pope oro ama ọnọ unyịme ẹtọn̄ọ N̄ka Friar Mme Ọkwọrọikọ, m̀mê N̄ka Dominican. Ke okpụhọrede ye mme ọkwọrọ ederi Catholic ẹmi ẹforode, mme friar ẹmi ẹkenyene ndidi mme ọkwọrọikọ ẹmi ẹsan̄ade-san̄a oro ẹkesion̄ode ẹdọn̄ ndin̄wana mbiọn̄ọ “mme ekpep isio ukpepn̄kpọ” ndibiat ukpepn̄kpọ ido ukpono Catholic ke usụk usụk France. Pope n̄ko ama ọnọ mme isụn̄utom pope ẹka ẹkekọk ibuot ye mbon Cathar ẹnyụn̄ ẹn̄wana ndifiak nda mmọ ndisịn ke otu Catholic. Sia ukeme emi okokpude, ẹkenyụn̄ ẹkerede ke owo ekpep isio ukpepn̄kpọ okowot kiet ke otu mme isụn̄utom esie, Innocent III ama ọnọ uyo ẹtọn̄ọ Ekọn̄ Ido Ukpono Albi ke 1209. Albi ekedi kiet ke otu obio emi mbon Cathar ẹkenen̄erede ẹwak, ntre mme ewetmbụk ufọkabasi ẹkekot mbon Cathar mbon Albi (French, Albigeois) ẹnyụn̄ ẹda ikọ oro nditịn̄ mban̄a kpukpru “mme ekpep isio ukpepn̄kpọ” ke ikpehe oro, esịnede mme anditiene Waldo. (Se ekebe odude ke idak.)

Mmanie Ẹkedi Mbon Cathar?

Ikọ oro “cathar” oto ikọ Greek oro ka·tha·rosʹ, emi ọwọrọde “edisana.” Ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie 11 osịm 14, ukpepn̄kpọ Cathar ama asuana akpan akpan ke Lombardy, edere edere Italy, ye ke Languedoc. Se mbon Cathar ẹkenịmde ke akpanikọ ekedi mbuaha ukpepn̄kpọ Edem Usiahautịn oro aban̄ade odudu iba ẹmi kiet atuahade ye eken ye Ukpepn̄kpọ Ndịben̄kpọ Ido Ukpono ye Akwaifiọk Owo, ẹmi ẹkemede ndidi mbonurua esenidụt ye mme isụn̄utom ẹkeda ẹdi. The Encyclopedia of Religion akabade ukpepn̄kpọ Cathar aban̄ade odudu iba oro kiet atuahade ye eken nte edinịm “edumbet iba ke akpanikọ: kiet edide eti, emi akarade kpukpru se ikedide n̄kpọ eke spirit, enye eken edide idiọk, emi enyenede n̄kpọ ndinam ye ererimbot, esịnede idemowo.” Mbon Cathar ẹkenịm ke akpanikọ ẹte ke Satan okobot ererimbot, emi enyenede ubiomikpe nsobo oro owo mîkemeke ndikpụhọde. Idotenyịn mmọ ekedi ndifehe mbọhọ idiọk ererimbot emi.

Ẹkebahade mbon Cathar ẹsịn ke otu iba, mme mfọnmma ye mme andinịm ke akpanikọ. Ẹkesida mme owo ẹsịn ke otu mme mfọnmma ebe ke edinam edinịm baptism eke spirit, ẹkekotde consolamentum. Ẹkenam emi ebe ke edidori ubọk, ke ẹma ẹkenam ndụn̄ọde ke isua kiet. Ẹkekere ẹte ke edinam emi anam owo oro ẹnamde ndụn̄ọde ẹban̄a ọbọhọ ukara Satan, anam enye asana ọbọhọ kpukpru idiọkn̄kpọ, onyụn̄ ọnọ enye edisana spirit. Emi ama ada okosịm udorienyịn̄ oro “mfọnmma,” emi ẹkenọde mme ukeuke ọwọrọiso mbon oro ẹkenamde n̄kpọ nte mme asan̄autom nnọ mme andinịm ke akpanikọ. Mme mfọnmma oro ẹma ẹsida un̄wọn̄ọ edidianade idem nnịm, edinịm idem ke edisana, ye editie ubuene. Edieke ọkọdọde ndọ, mfọnmma ekenyene ndikpọn̄ nsan̄andọ esie, sia mbon Cathar ẹkenịmde nte ke ebuana idan̄ ekedi akpa idiọkn̄kpọ.

Mme andinịm ke akpanikọ ẹkedi mbon oro ẹdide, ke adan̄aemi mîdụhe uwem editre ndinọ idem inemesịt, ẹkenyịmede mme ukpepn̄kpọ Cathar. Ebede ke nditọn̄ọ edọn̄ n̄kpono mme mfọnmma ke edinam ẹkotde melioramentum, mme andinịm ke akpanikọ ẹma ẹben̄e edifen nnọ ye edidiọn̄. Man an̄wam mmọ ẹkaiso ẹdu uwem ọyọhọ ọyọhọ, mme andinịm ke akpanikọ ẹma ẹnyịme convenenza, m̀mê ẹdụk ediomi, ye mme mfọnmma, ẹnamde ndutịm ẹnọ edinịm mmọ baptism eke spirit, m̀mê consolamentum, ke nna n̄kpa.

Edu Ẹkenyenede Ẹban̄a Bible

Okposụkedi mbon Cathar ẹkesikotde ẹto Bible ntatara ntatara, mmọ ẹkese enye akpan akpan nte ebiet edision̄o mme n̄kịm n̄kịm ikọ ye mme n̄ke nto. Mmọ ẹkekere ẹte ke n̄kponn̄kan ikpehe N̄wed Abasi Usem Hebrew ẹto Devil. Mmọ ẹma ẹsida ndusụk ikpehe N̄wed Abasi Usem Greek, utọ nte mme itien̄wed oro ẹwụtde ukpụhọde obụkidem ye spirit, ndisọn̄ọ ekikere mmọ kaban̄a odudu iba oro kiet atuahade ye eken. Ke Akam Ọbọn̄, mmọ ẹkebọn̄ akam ẹben̄e “se ikande bred nnyịn eke obụk,” (ọwọrọde “bred eke spirit”) utu ke ndiben̄e “bred nnyịn eke usen ke usen,” bred eke obụk edide n̄kpọ oro owo mîtreke ndiyom okposụkedi ekedide idiọkn̄kpọ ke enyịn mmọ.

Ediwak ukpepn̄kpọ Cathar ẹkedu ke nnennen ntuaha ye Bible. Ke uwụtn̄kpọ, mmọ ẹma ẹnịm ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi ye owo ndifiak mmana ke akpanikọ. (Men Ecclesiastes 9:5, 10; Ezekiel 18:4, 20 domo.) Mmọ n̄ko ẹkekọn̄ se mmọ ẹnịmde ke akpanikọ ke mme n̄wed oro ẹnyenede eyịghe ẹban̄a. Edi, adan̄a nte mbon Cathar ẹkekabarede ubak ikpehe N̄wed Abasi ẹsịn ke usem mmọ, ke ndusụk udomo, mmọ ẹma ẹnam Bible edi n̄wed oro ẹketịmde ẹfiọk ke Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn.

Idịghe Mme Christian

Mme mfọnmma ẹkeda idemmọ nte nnennen mme andida itie mme apostle ndien, ke ntre, ẹkekot idemmọ “mme Christian,” ẹdoride nsọn̄uyo ke emi ebe ke ndidian “ata” m̀mê “eti.” Nte ededi, ke nditịm ntịn̄, ediwak se mbon Cathar ẹkenịmde ke akpanikọ ẹkedi esen n̄kpọ ẹnọ Ido Ukpono Christ. Ke adan̄aemi mbon Cathar ẹkediọn̄ọde Jesus nte Eyen Abasi, mmọ ẹma ẹfan̄a ẹban̄a enye ndidi isọn̄ ke obụkidem ye uwa ufak esie. Ke ẹduede ndikabade edibiom oro Bible obiomde obụkidem ye ererimbot ikpe, mmọ ẹkebat ẹte ke kpukpru n̄kpọ ẹtọn̄ọ ẹto idiọkn̄kpọ. Ke ntre mmọ ẹkenịm ẹte ke Jesus n̄kukụre ekenyene idem eke spirit ye nte ke adan̄aemi okodude ke isọn̄ enye n̄kukụre ekebebiet owo oro enyenede idem eke obụk. Ukem nte mbon nsọn̄ibuot eke akpa isua ikie, mbon Cathar ẹkedi “mmọemi [mîkonyịmeke] ite, Jesus Christ ama edi ke obụkidem.”—2 John 7.

Ke n̄wed esie oro Medieval Heresy, M. D. Lambert ewet ete ke Ido Ukpono Cathar “ama ada edikan̄ idem oro ẹnyịkde-nyịk owo okpụhọ ye ido uwem Christian, . . . osiode ufak efep ebe ke ndisịn ndinyịme odudu edinyan̄a oro [n̄kpa Christ] enyenede.” Enye ọnọ ekikere ete ke “mme mfọnmma ẹnen̄ede ẹbiet mme andikpep ẹtode Edem Usiahautịn oro ẹkan̄de idem, mbon n̄ka mọn̄k Buddha ye mme asan̄a isan̄ mbon China m̀mê India oro ẹkan̄de idem, mbon usọ eke ndịben̄kpọ Orpheus, m̀mê mme andikpep mme ndịben̄kpọ ido ukpono ye akwaifiọk owo.” Ke ukpepn̄kpọ Cathar, edinyan̄a ikọkọn̄ọke ke uwa ufak Jesus Christ, edi utu ke oro ọkọkọn̄ọ ke consolamentum, m̀mê edinịm baptism nsịn ke edisana spirit. Kaban̄a mbon oro ẹnamde ẹsana ke utọ usụn̄ emi, n̄kpa eyenam mmọ ẹbọhọ n̄kpọ eke obụk.

Ndedehe Ekọn̄ Ido Ukpono

Ke ẹkopde mmemidem ẹban̄a mme ọkwọrọ ederi ndiyom n̄kpọ okpon akaha nto mmọ ye mbiara ido nditara nsuana, usụn̄uwem mbon Cathar ama odụri udọn̄ mme ọsọ owo. Mme mfọnmma ẹma ẹwụt Ufọkabasi Catholic ye ukara esie nte edide “synagogue Satan” ye “eka mme akpara” eke Ediyarade 3:9 ye 17:5. Ido Ukpono Cathar ama atara onyụn̄ ada itie ufọkabasi ke usụk usụk France. Se Pope Innocent III akanamde ekedi ndinọ okụk ẹtọn̄ọ se ẹkekotde Ekọn̄ Ido Ukpono Albi, kpa akpa ekọn̄ ido ukpono oro ẹken̄wanade ke esịt Christendom ye mme owo oro ẹkedọhọde nte idide mme Christian.

Ebede ke mme leta ye mme isụn̄utom pope, pope ama enyen̄e ndidem, mbọn̄, mme andikara, ye ikpọ mbonekọn̄ Catholic ke Europe. Enye ama ọn̄wọn̄ọ ndinam kpukpru mbon oro ẹdin̄wanade man ẹsọhi mme ekpep isio ukpepn̄kpọ ẹfep ke “usụn̄ ekededi” ẹbọhọ ufen idiọkn̄kpọ ndinyụn̄ nnọ mmọ inyene Languedoc. Mme owo ikofụmike eben̄e esie. Ke ndausụn̄ mme bishop ye mme mọn̄k Catholic, nsio nsio mme an̄wanaekọn̄ ido ukpono ẹtode edem edere France, Flanders, ye Germany ẹma ẹnam isan̄ ẹbe Itịghede Rhône ẹka edem usụk.

Nsobo Béziers ekedi ntọn̄ọ ekọn̄ edikan oro okosụn̄ọde ke ebeubọk edifọp ye uduọkiyịp ke Languedoc. Mme ọduọkiyịp an̄wanaekọn̄ ido ukpono ẹma ẹkan Albi, Carcassonne, Castres, Foix, Narbonne, Termes, ye Toulouse. Ke n̄kpọsọn̄ obio Cathar nte Cassès, Minerve, ye Lavaur, ẹma ẹyịri mme mfọnmma ke mme itie ikie ke eto ẹfọp. Nte ọkọmbụk owo n̄ka mọn̄k oro Pierre des Vaux-de-Cernay etịn̄de, mme an̄wanaekọn̄ ido ukpono oro ‘ye idatesịt ẹma ẹfọp mme mfọnmma ye uwem.’ Ke 1229, ke ẹma ẹken̄wana ekọn̄ ẹnyụn̄ ẹsobo mme owo ke isua 20, Languedoc ama edidu ke idak Ukara France. Edi uwotowo oro iketreke kan̄a.

Ukara Ufịk Ido Ukpono Ama Akama Nsobo

Ke 1231, Pope Gregory IX ama ọtọn̄ọ Ukara Ufịk Ido Ukpono eke pope man ọnọ ekọn̄ oro ibetedem.a Ke mbemiso ndutịm ukara ufịk oro ọkọkọn̄ọ ke edikụt ndudue nnọ ye edidori ukpan ndien, ke ukperedem, enye ọkọkọn̄ọ ke edinọ ndutụhọ ẹkediomide-diomi. Uduak esie ekedi ndisọhi se ofụt mîkekemeke ndisobo. Mme ekpeikpe ke Ukara Ufịk Ido Ukpono—akpan akpan mme friar Dominican ye Franciscan—ẹkenyene ndinam ibat nnọ pope ikpọn̄. Edifọp ke ikan̄ n̄wot ekedi ufen ẹnọde ke edikpep isio ukpepn̄kpọ. Edinam mme akara ukara ufịk ama etie ebeubọk ebeubọk ye ibak ibak tutu nsọn̄ibuot asiaha ke Albi ye Toulouse, ke otu mme itie eken. Ke Avignonet, ẹma ẹwot kpukpru mme ekpeikpe ke esop Ukara Ufịk Ido Ukpono.

Ke 1244 edikan oro ẹkekande obot ubọhọ Montségur, kpa akpatre ebiet ubọhọ ediwak mme mfọnmma, ọkọwọrọ nsobo ọnọ Ido Ukpono Cathar. N̄kpọ nte iren ye iban 200 ẹkekpan̄a ke edifọp oro ẹkefọpde ediwak owo ke eto. Ke ediwak isua ẹmi ẹkebede, Ukara Ufịk Ido Ukpono ama odụn̄ọde oyom mbon Cathar oro ẹkesụhọde omụm. Ẹdọhọ ẹte ke ẹkefọp akpatre owo Cathar ke eto ke Languedoc ke 1330. N̄wed oro Medieval Heresy ọdọhọ ete: “Iduọ Ido Ukpono Cathar ekedi n̄wọrọnda ekọn̄ oro akadade ukpono ọsọk Ukara Ufịk Ido Ukpono.”

Ke akpanikọ mbon Cathar ikedịghe mme ata Christian. Edi nte mmọ ndikụt ndudue nnọ Ufọkabasi Catholic ama anam ibak ibak nsobo oro inua-okot mme Christian ẹkesobode mmọ enen? Mme andikọbọ ye mme andiwot mmọ ẹkedide mbon Catholic ẹma ẹtre ndikpono Abasi ye Christ ẹnyụn̄ ẹsuene ata Ido Ukpono Christ nte mmọ ẹketụhọrede ẹnyụn̄ ẹwotde ediwak mbon eneni oro ke mme itie tọsịn.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 28]

MME ANDITIENE WALDO

Ke utịt utịt ọyọhọ isua ikie 12 E.N., Pierre Valdès, m̀mê Peter Waldo, imọ anyamurua owo Lyons, ama an̄wam ke okụk man ẹkabade ndusụk ikpehe Bible ẹsịn ke nsio nsio usem n̄kann̄kụk Provençal, kpa usem emana ẹkesemde ke usụk usụk ye n̄kan̄ ufọt edem usụk ye edem usiahautịn France. Nte ọyọhọ owo Catholic, enye ama ọkpọn̄ mbubehe esie onyụn̄ ayak idemesie ọnọ ke edikwọrọ Gospel. Ke ẹkopde itekesịt ẹban̄a oburobụt ido mme ọkwọrọ ederi, ediwak mbon Catholic eken ẹma ẹtiene enye ẹnyụn̄ ẹkabade edi mme ọkwọrọikọ oro ẹsan̄ade-san̄a.

Ikebịghike Waldo ama osobo ubiọn̄ọ otode mme ọkwọrọ ederi n̄kann̄kụk, ẹmi ẹkekpakde pope ẹte akpan an̄wan̄wa unọ ikọ ntiense esie. Se ẹdọhọde nte enye ọkọbọrọde ekedi: “Nnyịn ikpenyene ndikop uyo Abasi n̄kan eke mme owo.” (Men Utom 5:29 domo.) Ke ntak edisọn̄ọ nyịre esie, ẹma ẹbịn Waldo ẹsio. Mme anditiene enye, ẹkekotde mme anditiene Waldo, m̀mê Ubuene Ẹtode Lyons, ẹma ẹn̄wana nditiene uwụtn̄kpọ esie ifịk ifịk, ẹsan̄ade iba iba ẹkwọrọ ikọ ke ufọk mme owo. Emi ama osụn̄ọ ke mme ukpepn̄kpọ mmọ ndisuana usọp usọp ke ofụri edem usụk, edem usiahautịn, ye ubak ikpehe edere edere France, ọkọrọ ye edere edere Italy.

Ke ediwak idaha, mmọ ẹketịn̄ ẹban̄a edifiak ntiene mme edinịm ke akpanikọ ye mme edinam akpa Ido Ukpono Christ. Mmọ ẹma ẹfan̄a ẹban̄a mme ukpepn̄kpọ eken, ndusụk ke otu mmọ ẹkedide purgatory, edibọn̄ akam nnọ mme akpan̄kpa, edituak ibuot nnọ Mary, edibọn̄ akam nnọ “ndisana owo,” edikpono cross, edidahado ke idiọkn̄kpọ, Communion, ye edinịm nseknditọ baptism.b

Ukpepn̄kpọ mme anditiene Waldo ama okpụhọde akamba akamba ye mme ukpepn̄kpọ ẹban̄ade odudu iba ẹmi kiet atuahade ye eken eke mbon Cathar oro mîkedịghe eke Christian, oro ẹkesiwakde ndidue nda kiet n̄kot enye eken. Ndutịme emi enen̄ede oto mme afan̄a mfan̄a Catholic ẹmi ẹkoide-koi ẹdomo ndibuan ukwọrọikọ mme anditiene Waldo ye mme ukpepn̄kpọ Ido Ukpono Albi, m̀mê Cathar.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 29]

Owo 7,000 ẹkekpan̄a ke Ufọkabasi St. Mary Magdalene ke Béziers, emi mme an̄wanaekọn̄ ido ukpono ẹkewotde irenowo, iban, ye nditọwọn̄ 20,000