Mma N̄kpep Ndiberi Edem Ke Jehovah
NTE JÁN KORPA-ONDO OBỤKDE
Ekedi ke 1942, ndien mbon ekọn̄ Hungary ẹma ẹda ẹkpeme mi ke ebiet ekperede Kursk, Russia. Nnyịn ikedi mbon n̄kpọkọbi Adiana-Ita ukara emi akan̄wanade ye mbon Russia ke ini Ekọn̄ Ererimbot II. Ẹma ẹdọk udi mi, ẹnyụn̄ ẹnọ mi minit duop ndibiere m̀mê nyesịn ubọk ke n̄wed emi ọdọhọde ke ami ndịghe aba kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah. Mbemiso mbụkde se iketienede, yak ntịn̄ nte n̄kasan̄ade ndisịm do nnọ mbufo.
N̄KAMANA ke 1904 ke ekpri obio in̄wan̄ Zahor, emi odude idahaemi ke n̄kan̄ edem usiahautịn Slovakia. Ke etienede Ekọn̄ Ererimbot I, Zahor ama akabade edi ubak idụt Czechoslovakia oro ẹkesiakde ke ndondo oro. N̄kpọ nte ufọk 200 ye ufọkabasi iba, kiet edide Catholic eke Greece ndien enye eken eke Calvinist, ẹkedu ke obio-in̄wan̄ nnyịn.
Okposụkedi n̄kesikade Ufọkabasi Calvinist, n̄kodu uwem unana ukpan ke n̄kan̄ ido uwem. Eren kiet emi ekedide ata isio ama odụn̄ ekpere mi. Usen kiet enye ama ọtọn̄ọ nneme ye ami onyụn̄ ọbuọt mi Bible. Oro ekedi akpa ini oro n̄kotụkde n̄wed oro ke ubọk mi. Ini ntem, ke 1926, ke n̄kọdọ Barbora, ndien ikebịghike nnyịn ima inyene nditọ iba, Barbora ye Ján.
Mma ntọn̄ọ ndikot Bible, edi ekese n̄kpọ ẹma ẹdu oro mîkan̄wan̄ake mi. Ntre mma n̄ka mbịne pastọ mi n̄kọdọhọ enye an̄wam mi. “Bible enyene mme ọfiọkn̄wed ikpọn̄,” ntem ke enye ọkọdọhọ, “kûdodomo ndiyom ndinam enye an̄wan̄a fi.” Ekem enye ama ọdọhọ nnam ibre kad.
Ke oro ebede mma mbịne ete oro ọkọbuọtde mi Bible. Enye ekedi Eyen Ukpepn̄kpọ Bible, nte ẹkesikotde Mme Ntiense Jehovah ini oro. Enye ama okop inemesịt ndin̄wam mi, ndien ke ndusụk ini ama ekebe enyịn ama ọtọn̄ọ ndin̄wan̄a mi. Mma ntre ebe-ubọk un̄wọn̄ mmịn nnyụn̄ ntọn̄ọ ndidu eti uwem; mma n̄kam ntọn̄ọ nditịn̄ nnọ mbon en̄wen mban̄a Jehovah. Akpanikọ Bible ama ọdọn̄ n̄kam ke Zahor ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1920, ndien ikebịghike ẹma ẹtọn̄ọ otu Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible oro ọkọsọn̄de idem.
Edi, ọkpọsọn̄ ubiọn̄ọ ido ukpono ama odu. Oku n̄kann̄kụk ama anam ediwak mbon ubon mi ẹbiọn̄ọ mi, ọdọhọde nte ke mma ndama idat. Edi uwem mi ama ọtọn̄ọ ndinyene uduak, ndien mma nsọn̄ọ mbiere ndinam n̄kpọ ata Abasi, Jehovah. Ntem, ke 1930, mma nyarade uyakidem mi nnọ Jehovah nnyụn̄ nna baptism.
Ntọn̄ọ N̄kpọsọn̄ Idomo
Ke 1938, ikpehe nnyịn ekedidu ke idak ukara Hungary, emi akadade ye Germany ke ini Ekọn̄ Ererimbot II. Adan̄aoro nnyịn ikenyene n̄kpọ nte Ntiense 50 ke obio in̄wan̄ nnyịn emi mîkọyọhọke owo tọsịn kiet. Nnyịn ima ika iso ndikwọrọ ikọ okposụkedi ndinam ntre ekesịnde uwem ye ifụre nnyịn ke itiendịk.
Ke 1940, ẹma ẹnyịk mi ẹsịn ke udịmekọn̄ mbon Hungary. Nso ke ndinam? Ọfọn, mma n̄kot mme ntịn̄nnịm ikọ Bible ẹban̄ade mme owo ndida mme n̄kpọekọn̄ mmọ ndom mme n̄kpọutom emem, mma nnyụn̄ mfiọk nte ke, nte ini akade, Abasi oyosio kpukpru ekọn̄ efep ke ererimbot. (Psalm 46:9; Isaiah 2:4) Ntem, mma nsua ekọn̄, mma nnyụn̄ mbiere nte ke ndidụkke ekọn̄, inamke n̄kpọ m̀mê nso ididi utịp.
Ẹma ẹbiere n̄kpọkọbi ọfiọn̄ 14 ẹnọ mi ndien ẹkekọbi mi ke Pécs, Hungary. Ntiense ition efen ẹma ẹdu ke ukem ufọk-n̄kpọkọbi oro, ndien nnyịn ima idara ndikeme ndibuana ọtọkiet. Nte ededi, ke esisịt ini, ami n̄kodu ke n̄kọbi-ntem ye n̄kpọkọbi ke ukot. Ke ini nnyịn ikesịnde ndinam utom oro enyenede n̄kpọ ndinam ye ekọn̄, ẹma ẹmia nnyịn. N̄ko, ẹma ẹnyịk nnyịn ndida itie kiet ke ofụri usen, ibọhọke hour iba ke ufọt uwemeyo. Ndutụhọ emi ama aka iso ke ediwak ọfiọn̄. Kpa ye oro, nnyịn ima inem esịt koro ikenyenede eti ubieresịt ke iso Abasi nnyịn.
Eneni Edikan̄ Mbuọtidem
Usen kiet otu ekesịnede oku Catholic 15 ẹma ẹdi man ẹdidomo ndinam nnyịn inịm ke akpanikọ nte ke edi akpan n̄kpọ nnyịn ndinọ ekọn̄ ibetedem ebe ke ndidụk ekọn̄. Ke ini nneme oro nnyịn ima idọhọ ite: “Edieke mbufo ẹkemede ndisọn̄ọ ke Bible nte ke ukpọn̄ ikemeke ndikpa ye nte ke edieke nnyịn ikpade ke ekọn̄ iyaka heaven, nnyịn iyodụk ekọn̄.” Ke akpanikọ, mmọ ikekemeke ndisọn̄ọ oro, ndien mmọ ikoyomke ndika iso ke nneme oro.
Ke 1941 ini n̄kpọkọbi mi ama okụre, ndien ami mma nsak iso nse edifiak n̄kadiana kiet ye ubon mi. Utu ke oro, ẹkemen mi ye n̄kpọkọbi ẹka ebiet oro mbon ekọn̄ ẹkedude ke Sárospatak, Hungary. Ke ini nnyịn isịmde do, ifet ama odu ndisana mi nnyak. Ẹma ẹdọhọ mi ete: “Kpukpru se afo enyenede ndinam edi afo ndisịn ubọk ke un̄wọn̄ọ emi nte ke iyekpe pengö 200 ke imọ ima isịm ufọk.”
Mma mbụp nte, “Ndisan̄a didie nnam oro? Nso ke ẹyom ndida okụk emi nnam?”
Ẹma ẹdọhọ mi ete, “Afo ama ekpe okụk oro, ọyọbọ n̄wed nte ke afo ukûbehe ndụn̄ọde nsọn̄idem oro ẹyomde kaban̄a edidụk ekọn̄.”
Emi ama ọnọ mi ọkpọsọn̄ ubiere ndinam. Ẹma ẹnam n̄kpọ ye ami ibak ibak ke se ikande isua kiet; mma n̄kpa mba. Idahaemi, ke nnyịmede ndikpe okụk, ẹkeme ndisana mi nnyak. Mma mbọrọ sụn̄sụn̄ nte, “Nyekere mban̄a oro.”
Nso ubiere ke n̄kpakanam? Mma nnyene n̄wan ye nditọ ndikere mban̄a. Nte ededi, ke ukem ini oro mma mbọ leta otode ekemmọ Christian emi ọkọnọde nsịnudọn̄. Enye ama okot Mme Hebrew 10:38, emi apostle Paul okotde oto mme ikọ Jehovah ete: “Edinen owo Mi edidu uwem ke mbuọtidem: ndien edieke enye edịghede afiak edem, ukpọn̄ Mi idikopke inemesịt ke enye.” Esisịt ini ke oro ebede, ikpọ owo Hungary iba ẹma ẹtịn̄ ikọ ye ami ke itieidụn̄ mbonekọn̄, kiet ọdọhọde ete: “Afo udiọn̄ọke nte nnyịn ikponode fi ke ndisọn̄ọ mmụm mme edumbet Bible n̄kama ntre! Kûkpa mba!”
Ke ndan̄nsiere oro mma n̄kọdọhọ mbon oro ẹkeyomde ndinọ mi ifụre ke pengö 200 nte: “Sia Jehovah Abasi akayakde ẹsịn mi ke ufọk-n̄kpọkọbi, enye n̄ko eyese aban̄a nte edisiode mi. Ami ndikpehe okụk man ẹsio mi.” Ntre ẹma ẹnọ mi n̄kpọkọbi isua duop. Edi oro ikedịghe utịt mmọ ndidomo ndinam mi n̄kan̄ mbuọtidem. Esopikpe ama enyịme ndifen nnọ mi edieke ndinyịmede ndidụk ekọn̄ ke ọfiọn̄ iba kpọt, idem ye unana ndikama n̄kpọekọn̄! Mma nsịn enọ oro n̄ko, ndien n̄kpọkọbi mi ama ọtọn̄ọ.
Ukọbọ Ọdọdiọn̄ Ọsọn̄ Ubọk
Ẹma ẹfiak ẹda mi ẹka ufọk-n̄kpọkọbi ke Pécs. Isan̄ enye emi ndutụhọ ama akam etetịm ọsọn̄. Ẹma ẹwọn̄ọde mi ubọk ẹbọp ke edem, ndien ẹmụm ubọk oro ẹkebọpde ẹda ẹkọn̄ mi ufụme ke hour iba. Nte utịp, afara mi mbiba ẹma ẹdorode. Ẹma ẹsinọ mi utọ ndutụhọ oro ndien ndien ke n̄kpọ nte ọfiọn̄ itiokiet. N̄keme ndikọm Jehovah ikpọn̄ nte ke n̄kakpaha.
Ke 1942 ẹma ẹmen otu nnyịn—mbon n̄kpọkọbi mbre ukara, mme Jew, ye Mme Ntiense Jehovah 26—ẹka obio Kursk ke ebiet oro udịmekọn̄ Germany ẹkedude. Ẹma ẹyak nnyịn ẹnọ mbon Germany, ndien mmọ ẹma ẹsịn mbon n̄kpọkọbi ke utom edimen udia, n̄kpọekọn̄, ye edisịnen̄kpọ nsọk mbonekọn̄ oro ẹdude ke an̄wa ekọn̄. Nnyịn Mme Ntiense ima isịn ndinam utom oro koro enye akatuahade ye edida san̄asan̄a Christian nnyịn. Nte utịp, ẹma ẹfiak ẹmen nnyịn ẹsọk mbon Hungary.
Ke akpatre, ẹma ẹdọn̄ nnyịn ke ufọk-n̄kpọkọbi n̄kann̄kụk ke Kursk. Ke ediwak usen, ẹma ẹkama okpoyon̄ ọkpọ ẹmia nnyịn ikata ke usen. Ẹma ẹyịbi mi ufia ke mban̄ ẹnyụn̄ ẹnụk mi nduọ ntọ edọn̄. Nte ẹkemiade mi, mma n̄kere, ‘Idịghe ọkpọsọn̄ n̄kpọ owo ndikpa.’ Ofụri idem mi ama odoro ibikpai, ntre n̄kokopke n̄kpọ ndomokiet. Owo ikọnọhọ nnyịn baba n̄kpọ kiet ndidia ke usen ita. Ekem ẹma ẹtan̄ nnyịn ẹka esopikpe, ẹnyụn̄ ẹbiere ikpe n̄kpa ẹnọ owo itiokiet. Ke ẹma ẹkenam ubiereikpe oro, nnyịn owo 20 ikosụhọ.
Idomo mbuọtidem oro n̄kosobode ke mme usen oro ke Kursk ke October eke 1942 ekedi ndiọkn̄kan idomo oro akananam nsobode. Edidem Jehoshaphat eke eset ama etịm etịn̄ ekikere nnyịn ke ini ikọt esie ẹkesobode enyene-ndịk idaha ete: “Nnyịn [inyeneke] odudu ke iso akwa otu owo ẹmi ẹdide ndin̄wana ekọn̄ ye nnyịn, nnyịn inyụn̄ ifiọkke se nnyịn idinamde: edi nnyịn idori enyịn ye afo.”—2 Chronicles 20:12.
Mbonekọn̄ Hungary 18 ẹma ẹkpeme nnyịn owo 20 ẹda ẹwọrọ man iketịbi udi kiet enyenede ofụri nnyịn. Ke ima iketịbi ima, ẹma ẹdọhọ ke ẹnọ nnyịn minit duop ndisịn ubọk ke n̄wed, oro ke ubak ubak ọkọdọhọde ete: “Ukpepn̄kpọ Mme Ntiense Jehovah akwan̄a. Ami ndinịmke enye aba ke akpanikọ m̀mê ndinọ enye ibetedem. Nyan̄wana kaban̄a obio emana Hungary . . . Mmada edisịn ubọk mi nsọn̄ọ nte ke ndiana kiet ye Ufọkabasi Roman Catholic.”
Ke minit duop ama ekebe, ẹma ẹnọ ewụhọ ẹte: “Ẹwọn̄ọde ẹdụk nnasia! Ẹnam isan̄ ẹka udi!” Ekem, ẹwụk ẹte: “Akpa ye ọyọhọ owo n̄kpọkọbi ita ẹsụhọde ẹdụk udi!” Ẹma ẹnọ owo iba ẹmi minit duop efen ndibiere ndisịn ubọk ke n̄wed oro. Kiet ke otu mbonekọn̄ oro ama ekpe ubọk ete: “Ẹkan̄ mbuọtidem mbufo ẹnyụn̄ ẹwọn̄ọ ke udi ẹdi!” Owo ndomokiet ikosioroke uyo. Ndien akwa owo oro ekesede n̄kpọ aban̄a ama otop mmọ mbiba.
Owoekọn̄ kiet ama obụp akwa owo oro esede aban̄a ete: “Nso kaban̄a mmọ eken?”
Enye ama ọbọrọ ete, “Mụm mmọ bọp. Iyaka iso itụhọde mmọ ndien itop mmọ ke n̄kanika itiokiet usenubọk.”
Ke ndondo oro mma n̄kop ndịk, idịghe nte ke nyakpa, edi nte ke ndikemeke ndiyọ ndutụhọ ndien ke nyakan̄ mbuọtidem mi. Ntre mma nsan̄a n̄wọrọ n̄kọdọhọ nte: “Ete, nnyịn imanam idiọkn̄kpọ ukem nte nditọete nnyịn ẹmi afo osụk otopde mi. Ntak emi mûtopke nnyịn n̄ko?”
Edi mmọ ikotopke. Ẹma ẹwọn̄ọde nnyịn ubọk ẹbọp ẹnọ edem. Ndien ẹda ubọk oro ẹkọn̄ nnyịn ke ufụme. Nnyịn ima isụhọ, mmọ ẹyetop mmọn̄ ẹduọk nnyịn. Ubiak ikọbọde ama enyene ndịk koro udobi idem nnyịn ama anam afara odorode nnyịn. Ndutụhọ emi ama aka iso ke n̄kpọ nte hour ita. Ndien, ke mbuari, ẹma ẹnọ ewụhọ ẹte owo okûtop Mme Ntiense Jehovah aba.
Edimen N̄ka Edem Usiahautịn —Ekem Edibọhọ
Urua ita ke ukperedem ẹma ẹnam nnyịn isan̄a ke udịm ke usen ifan̄ tutu isịm mben Akpa Don. Mbon oro ẹkesede enyịn ẹma ẹdọhọ ke owo inyeneke ndifiak nda nnyịn nnyọn̄ ndi ye uwem. Ke uwemeyo, ẹma ẹnọ nnyịn utom oro mînyeneke ufọn, nditịbi mme ukpe nnyụn̄ mfiak mfụk ntan nyọhọ. Ke mbubịteyo, nnyịn ima inyene ekpri ifụre ndiwọrọ nsan̄a.
Nte ami n̄kesede, n̄kpọ iba ẹkedu oro ẹkemede ndinam. Nnyịn imekeme ndikpa do, mîdịghe imekeme ndifehe mbọhọ mbon Germany ndien iyak idem inọ mbon Russia. Nnyịn owo ita kpọt ikebiere ndidomo ndifehe mbe ọkpọsọn̄ mbịt mbịt Akpa Don. Ke December 12, 1942, nnyịn ima ibọn̄ akam inọ Jehovah ndien idaha. Nnyịn ima isịm iso ekọn̄ mbon Russia ndien inikiet inikiet ẹma ẹsịn nnyịn ke itienna ufọk-n̄kpọkọbi ye n̄kpọ nte mbon n̄kpọkọbi 35,000. Etisịm ini utọ, n̄kpọ nte mbon n̄kpọkọbi 2,300 kpọt ẹkesụk ẹdu uwem. Mbon eken ẹma ẹkpan̄a ke biọn̄.
Ifụre edi N̄kpọ Mmọn̄eyet Osụk Ododu
Mma mbọhọ ekọn̄ eken, esịnede ediwak ọfiọn̄ ke enye ama eketre, nte owo n̄kpọkọbi Russia. Ke akpatre, ke November 1945, mma nsịm ufọk ke Zahor. In̄wan̄ nnyịn okodu ke idiọk idaha, ntre mma mfiak ntọn̄ọ ke akpa. N̄wan mi ye nditọ mi ẹma ẹnam utom ke in̄wan̄ ke ini ekọn̄ oro, edi ke October 1944, nte mbon Russia ẹkekperede, ẹma ẹbịn mmọ ẹka edem usiahautịn. Ẹma ẹwo ofụri se nnyịn ikenyenede.
Ndiọkn̄kan n̄kpọ ekedi, ke ini n̄kesịmde ufọk, n̄wan mi ama ọdọn̄ọ idiọk idiọk. Ke February 1946, enye ama akpa. Enye ekedi isua 38 kpọt. Nnyịn ikenyene ata esisịt ini ndidara edifiak ndiana kiet nnyịn ke n̄kpọsọn̄ isua ition oro ẹkedianarede nnyịn ẹkpọn̄ kiet eken ẹma ẹkebe.
Mma n̄kụt ndọn̄esịt ke otu nditọete mi eke spirit, edidụk mme mbono esop ye edibuana ke utom eke ufọk ke ufọk. Ke 1947, mma n̄keme ndibuọt ekpri okụk ndikpe n̄ka Brno, isan̄ oro edide n̄kpọ nte kilomita 400, man n̄kodụk akamba mbono. Do mma mbọ ekese ndọn̄esịt ye nsịnudọn̄ ke otu nditọete Christian mi, esịnede Nathan H. Knorr, etieibuot Watch Tower Bible and Tract Society ini oro.
Nnyịn ikadarake ifụre isua ukụre ekọn̄ ke anyan ini. Ke 1948 mbon Communist ẹma ẹtọn̄ọ ndifịk nnyịn. Ẹma ẹmụm ediwak nditọete oro ẹkedade usụn̄ ke utom Mme Ntiense Jehovah ke Czechoslovakia ke 1952, ndien ẹma ẹnọ mi mbiomo ndise mban̄a mme esop. Ke 1954, ẹma ẹmụm mi n̄ko, ẹma ẹnyụn̄ ẹbiere n̄kpọkọbi isua inan̄ ẹnọ mi. Ẹma ẹkọbi eyen mi eren, Ján, ye eyen esie eren Juraj ke ntak ndimụm edida san̄asan̄a Christian mmọ n̄kama. Mma ndu isua iba ke n̄kọbi-ntem obio Pankrác ke Prague. Ke 1956, ẹma ẹnọ ifụre ndien ẹma ẹsio mi ke n̄kpọkọbi.
Ifụre ke Akpatre!
Ke akpatre, ke 1989, Czechoslovakia ikodụhe aba ke idak ukara Communist, ndien ẹma ẹsịn utom Mme Ntiense Jehovah ke n̄wed nte ekemde ye ibet. Ntem, nnyịn ima inyene ifụre ndisop idem ọtọkiet nnyụn̄ n̄kwọrọ ikọ an̄wan̄wa. Ke ini oro akayak esisịt Mme Ntiense ke Zahor ndisịm ikie, emi ọkọwọrọde nte ke kiet ke otu kpukpru owo duop ke obio in̄wan̄ oro ekedi Ntiense. Ke isua ifan̄ emi ẹkebede, nnyịn ima ibọp akamba ediye Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ke Zahor, emi ekemede ndidụk n̄kpọ nte owo 200.
Idem mi inen̄ekede isọn̄ aba, ntre nditọete ẹsiwawat mi ẹka Ufọkmbono Obio Ubọn̄. Mmesikop inemesịt ndidu do nnyụn̄ ndara ndinọ ibọrọ ke Ukpepn̄kpọ Enyọn̄-Ukpeme. Ami mmokop inemesịt akpan akpan ndikụt mme andida ke ibuot emana ita ke ubon mi ẹnamde n̄kpọ Jehovah, esịnede ediwak nditọ nditọ. Kiet ke otu emi akanam utom nte esenyịn oro asan̄ade-san̄a eke Mme Ntiense Jehovah ke Czechoslovakia tutu mme mbiomo ubon esie ẹbiọn̄ọ enye ndinam n̄kpọ ekekem ye ndutịm esie.
Mmọkọm Jehovah ke ndisọn̄ọ mi idem ke ediwak ini idomo mi. Nditịn̄ enyịn nse enye—“nte n̄kpọ eke [n̄kụtde] Enye emi enyịn mîkwe”—edi se ikọsọn̄ọde mi idem. (Mme Hebrew 11:27) Ih, mmokụt ọkpọsọn̄ ubọk edinyan̄a esie. Ntak edi oro, idem idahaemi, n̄kade iso ndomo ndidu ke mme mbono esop nnyụn̄ mbuana ke nditan̄a enyịn̄ esie ke an̄wan̄wa utom ukwọrọikọ nte n̄kemede.
[Ndise ke page 25]
Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ke Zahor
[Ndise ke page 26]
Mmesidara ifet edinọ ibọrọ ke Ukpepn̄kpọ Enyọn̄-Ukpeme