Nte N̄kpọeset Oro Ẹdọkde Ẹsio ke Isọn̄ Owụt ke Jesus Ama Odu?
“EKỤT Uwetn̄kpọ ke Itiat Emi Owụtde ke Jesus Ama Odu.” Ẹkewet mme ikọ emi ke ikpaedem Biblical Archaeology Review (nsiondi November/December 2002). Ikpaedem n̄wed oro ama owụt ekebe itiat udọn̄ ọkpọ mme akpan̄kpa, oro ẹkefiọhọde ke Israel. Ke akpa isua ikie M.E.N. esịm 70 E.N., mme Jew ẹma ẹsiwak ndidọn̄ ọkpọ mme akpan̄kpa ke n̄kpọ. Se ikanamde n̄kpọ udọn̄ ọkpọ enye emi enen̄ede edi n̄wọrọnda ekedi se ẹkekapde ke usem Aramaic ke mben esie. Nditọ ukpepn̄kpọ ẹdọhọ ke se ẹkekapde edi emi: “James, eyen Joseph, eyeneka Jesus.”
Nte Bible ọdọhọde, Jesus eyen Nazareth ama enyene eyeneka ekekerede James emi ekedide eyen Joseph, ebe Mary. Ke ini Jesus Christ ekekpepde mme owo n̄kpọ ke obio emana esie, otuowo oro idem akakpade ẹma ẹbụp ẹte: “Nte Enye idịghe eyen anam-usọ? Nte eka Esie ikereke Mary? nte nditọ-eka Esie inyụn̄ ikereke James, ye Joseph, ye Simon, ye Judas? nte kpukpru nditọ-eka Esie iban inyụn̄ idụhe ye nnyịn?”—Matthew 13:54-56; Luke 4:22; John 6:42.
Ih, se ẹkapde ke n̄kpọ udọn̄ ọkpọ mme akpan̄kpa emi asan̄a ekekem ye se ẹtịn̄de ẹban̄a Jesus eyen Nazareth. André Lemaire, ataifiọk ke mme uwetn̄kpọ eset ye andiwet ibuotikọ odude ke Biblical Archaeology Review, oro ẹketịn̄de ẹban̄a ke enyọn̄ emi, ọkọsọn̄ọ etịn̄ ete ke edieke James oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke se ẹkapde oro ekedide eyeneka Jesus Christ, do itiat oro enyene ndidi “mbịghi-n̄kan n̄kpọeset emi ẹdọkde ke isọn̄ oro owụtde ke Jesus ama odu ke ẹsiode Bible ẹfep.” Hershel Shanks, andiwet magazine emi, ọdọhọ ke ekebe itiat udọn̄ ọkpọ mme akpan̄kpa emi “edi se ẹkemede ndikụt nnyụn̄ ntụk ye nte ke enye ebịghi aka anyan ekesịm ini oro ata akpan owo kiet oro akanam odude ke isọn̄ okodude.”
Nte ededi, ke akpa isua ikie, enyịn̄ mbita oro ẹkapde ke n̄kpọ udọn̄ ọkpọ mme akpan̄kpa oro ẹkedi enyịn̄ oro mme owo ẹkesiwakde ndikere. Ntre ekeme ndidi ubon efen ama odu, ke ẹsiode ubon Jesus Christ ẹfep, oro mme owo ẹkekerede James, Joseph, ye Jesus. Lemaire ọnọ ekikere ete: “Ke emana iba oro ẹkedude mbemiso isua 70 E.N. ke Jerusalem, ekeme ndidi n̄kpọ nte owo 20 . . . ẹma ẹdu oro ẹkekerede ‘James m̀mê Jacob eyen Joseph eyeneka Jesus.’” Kpa ye oro, enye ọdọhọ ke enen̄ede etie nte ke James oro ẹkapde enyịn̄ esie ke itiat udọn̄ ọkpọ mme akpan̄kpa oro edi eyeneka Jesus Christ.
N̄kpọ efen odu oro anamde ndusụk owo ẹnịm ke James oro ẹkapde enyịn̄ esie ke itiat mi ekedi eyeneka Jesus Christ. Okposụkedi ẹkesiwakde ndikap enyịn̄ ete akpan̄kpa ke mme n̄kpọ udọn̄ ọkpọ ntre, owo ikesiwakke ndikap enyịn̄ eyeneka akpan̄kpa. Ke ntre, ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke anaedi Jesus emi ekedi ata akpan owo ndien emi anam mmọ ẹkere ke enye ekedi Jesus Christ, anditọn̄ọ Ido Ukpono Christ.
Nte N̄kpọ Udọn̄ Ọkpọ Mme Akpan̄kpa Oro Edi Se Ẹkemede Ndiberi Edem?
Nso idi n̄kpọ udọn̄ ọkpọ mme akpan̄kpa? Enye edi ekebe oro ẹkesitan̄de ọkpọ owo oro ama akakpa ẹdọn̄ ke ikpọkidem ama akadiahade ke udi. Ẹma ẹsiyịp ekese n̄kpọ udọn̄ ọkpọ mme akpan̄kpa ke mme udi ke Jerusalem. Ẹkefiọhọ ekebe oro ẹkapde enyịn̄ James mi ke itie unyam n̄kpọeset, idịghe ke akpan itie udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset. Ẹdọhọ ke andinyene ekebe emi ekedep enye ke n̄kpọ nte dollar ikie ifan̄ ke mme iduọk isua 1970. Ntem, owo itịmke ifiọk ebiet oro ekebe emi okotode. Prọfesọ Bruce Chilton oro ekpepde n̄wed ke Bard College, New York, ọdọhọ ete: “Edieke owo mîkemeke nditịn̄ ebiet emi ẹkekụtde n̄kpọeset ye ebiet oro enye okodude ke se ikperede ofụri isua 2,000 oro ẹkebede, owo ikpenyeneke ndidomo ndimen n̄kpọeset oro n̄kabuan ye mme owo oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke n̄kpọeset oro.”
Man ẹfiọk m̀mê ekebe oro enen̄ede edi n̄kpọeset oro ẹkedọkde ẹsio ke isọn̄, André Lemaire ama ọnọ n̄kpọ udọn̄ ọkpọ oro aka Itieutom Ukpepn̄kpọ Aban̄ade Isọn̄ ke Israel. Mme anam ndụn̄ọde do ẹma ẹsọn̄ọ nte ke ẹkeda itiat simen eke akpa isua ikie mîdịghe eke ọyọhọ isua ikie iba E.N. ẹnam n̄kpọ udọn̄ ọkpọ oro. Mmọ ẹma ẹtọt ẹte ke “owo ikekwe idiọn̄ọ ndomokiet ndiwụt ke ẹkeda n̄kpọutom eyomfịn ẹnam” ekebe emi. Kpa ye oro, ke ini The New York Times akanamde ndụn̄ọde ye nditọ ukpepn̄kpọ Bible, mmọ ẹkedọhọ ke “uyarade oro owụtde ke ekebe oro enyene ebuana ye Jesus okpon etieti, okposụkedi uyarade oro ẹkọn̄ọde ke sụk mme idaha oro ẹkụtde.”
Magazine Time ọdọhọ ke “ekpere ndidi kpukpru mme ọfiọkn̄wed owo idahaemi ẹnịm ke Jesus ama odu.” Kpa ye oro, ediwak owo ẹkere ke akpana uyarade efen oro adianade ye eke Bible odu ndisọn̄ọ ke Jesus ama odu. Nte ukpepn̄kpọ udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ekpedi isọn̄ ọnọ owo ndinịm ke Jesus Christ ama odu? Nso uyarade ke nnyịn inyene iban̄a mbụk aban̄ade “ata akpan owo kiet oro akanam odude ke isọn̄”?
[Mme ebiet ẹdade ndise ẹto ke page 3]
Ufien, n̄kpọ udon̄ ọkpọ James: AFP PHOTO/J.P. Moczulski; nnasia, se ẹkapde: AFP PHOTO/HO