Ndi Idotenyịn Ekeme Ndin̄wam Fi?

DANIEL ekedi isua usụkkiet kpọt ini enye ọtọn̄ọde ndidọn̄ọ kansa, ndien enye ama ọdọn̄ọ kansa ofụri isua kiet. Mme dọkta ye mbon en̄wen emi ẹdiọn̄ọde enye ẹma ẹduọk idotenyịn sia mmọ ẹkekere ke enye ididụhe uwem. Edi Daniel ikọduọkke idotenyịn. Enye ama enịm ke imọ iyodu uwem ikpon owo tutu idikpep n̄kpọ iban̄a nte ẹkpesọbọde owo emi ọdọn̄ọde kansa. Se ikanamde enye enen̄ede enyene idotenyịn edi ke ẹkedọhọ ke dọkta emi enen̄erede ọdiọn̄ọ ndisọbọ utọ kansa emi enye ọdọn̄ọde ọmọn̄ edi. Edi usen oro ekekem, n̄kpọ ama etịbe emi akanamde dọkta oro okûdi aba. Emi ama anam idotenyịn Daniel akpa mfụhọ. Ini oro ke uwem ọkọtọn̄ọ ndidorode enye. Enye ama akpa ke usen iba kpọt ama ekebe.

Owo emi eketịn̄de mbụk Daniel emi ekekpep n̄kpọ aban̄a nte idotenyịn ekemede ndinam idem ọsọn̄ owo, ye nte unana idotenyịn ekemede ndinam idem okûsọn̄ owo. Anaedi emesikop utọ n̄kpọ ntre. Ke uwụtn̄kpọ, akani eren emi okụtde n̄kpa ke enyịn ekeme ndisụk n̄ka iso ndu uwem edieke edide enyene akpan usen emi enye etiede ebet, utọ nte usen emi owo esie oyomde ndidi m̀mê usen akpan edinam en̄wen. Usen oro ama ebebe, enye akpa. Nso isinam edi ntre? Ndi idotenyịn ekeme ndin̄wam owo nte ndusụk owo ẹdọhọde?

Ediwak mbon emi ẹsinamde ndụn̄ọde ẹban̄a nsọn̄idem ẹdọhọ ke owo ndinyene idotenyịn nnyụn̄ n̄kere nti n̄kpọ ekeme ndinam idem ọsọn̄ owo onyụn̄ anam esịt enem owo. Edi idịghe kpukpru owo ẹnyịme ye se mmọ ẹtịn̄de emi. Ndusụk mbon emi ẹsinamde ndụn̄ọde ẹban̄a nsọn̄idem ẹdọhọ ke utọ ikọ emi etie nte ekọn̄-n̄ke sia ikemke ye se ntaifiọk ẹkpepde. Mmọ ẹdọhọ ke idịghe se owo ekerede ẹsinam idem okûsọn̄ owo, ke utọ n̄kpọ nte n̄kpri-unam-udọn̄ọ esinam.

Imọdiọn̄ọ ke ebịghi mme owo ẹketọn̄ọ ndidọhọ ke idotenyịn inyeneke ufọn. Ke uwụtn̄kpọ, ini ẹkebụpde Aristotle, ataifiọk eyen Greece emi okodude uwem ediwak tọsịn isua emi ekebede, m̀mê nso idi idotenyịn, enye ọkọdọhọ ke idotenyịn etie nte owo ndidaba ndap enyịn in̄wan̄. Ndien Benjamin Franklin, akwa owo ukara America emi okodude uwem ke n̄kpọ nte isua 300 emi ekebede, ọkọdọhọ ke owo ekededi emi enyenede idotenyịn edikpa biọn̄.

Nso ndien ke idotenyịn edi? Ndi owo ndinyene idotenyịn onyụn̄ etie nte owo ndidaba ndap m̀mê nditie n̄kere n̄kpọ emi mîditịbeke? Mîdịghe ndi idotenyịn enen̄ede enyene ufọn? Ndi enye ekeme ndinam idem ọsọn̄ owo onyụn̄ anam esịt enem owo?

Ntak Emi Ọfọnde Inyene Idotenyịn?

EDIEKE Daniel oro iketịn̄de iban̄a ke akpa ibuotikọ akakade iso enyene idotenyịn, ndi enye ọkpọkọbọhọ kansa? Ndi enye okposụk odu uwem esịm mfịn? Idem mbon emi ẹnen̄erede ẹnịm ke idotenyịn ekeme ndinam idem ọsọn̄ owo ikpọdọhọke ke idotenyịn akpakanyan̄a Daniel. Ntre akpan n̄kpọ emi anade idiọn̄ọ edi ke idotenyịn idịghe kpukpru n̄kpọ. Iwọrọke ke owo ama enyenyene idotenyịn ke mfịna esie okụre.

Ke ini itieutom usuanetop CBS ẹkenamde ndụn̄ọde ye Dr. Nathan Cherney, enye ọkọdọhọ ke ifọnke ẹnam owo udọn̄ọ ekere ke idotenyịn kpọt ekeme ndikọk mfịna esie. Enye ọkọdọhọ ete: ‘Imesikụt mme ebe ẹyatde esịt ye iban mmọ emi idem mîsọn̄ke, ẹdọhọ ke se inamde idem okûsọn̄ mmọ edi ke mmọ ikereke n̄kpọ ọfọn inyụn̄ inịmke ke n̄kpọ ọyọfọn.’ Dọkta oro ọkọdọhọ ke utọ n̄kpọ oro anam ndusụk owo ẹdue ẹkere ke enyene se owo emi ọdọn̄ọde kansa akpanamde man udọn̄ọ esie okụre. Ndien edieke udọn̄ọ oro mîkụreke, mme owo ẹkeme ndikere ke enye ikanamke se akpanade enye anam. Enye ọdọhọ ke ifọnke ẹnam n̄kpọ ntre ye owo udọn̄ọ.

Imọdiọn̄ọ ke isimemke inọ mbon emi ẹdọn̄ọde udọn̄ọ-ada-owo-ibuot. Ntre ikpọfọnke mbonubon mmọ ẹkere ke mmọ ẹdi mfịna idemmọ. Ndi oro ọwọrọ ke idotenyịn inyeneke ufọn?

Iwọrọke ntre. Ke uwụtn̄kpọ, ndusụk mme dokta emi ẹsinamde n̄kpọ man uwem okûdorode mbon udọn̄ọ ọkpọkọm udọn̄ọ mmọ ọdiọk didie, ẹdọhọ ke idotenyịn esin̄wam owo udọn̄ọ. Dr. Nathan Cherney esịne ke otu oro. Utom mmọ idịghe ndikọk udọn̄ọ m̀mê ndinam owo udọn̄ọ odu uwem ebịghi, edi se mmọ ẹsitịn̄de esinam ubiak mbon udọn̄ọ afiak osụhọde. Enyene mme n̄kpọ emi owụtde ke idotenyịn esin̄wam owo udọn̄ọ. Edi idịghe n̄kukụre ntak emi ọfọnde ẹnyene idotenyịn edi oro.

Ntak Ọfọnde Owo Enyene Idotenyịn

Dr. W. Gifford-Jones, emi esiwetde n̄kpọ aban̄a nsio nsio usọbọ oro ẹsiode ẹdi, ọdọhọ ke idotenyịn etie nte ibọk emi enen̄erede enyene odudu. Enye ama odụn̄ọde ediwak n̄wed oro ẹkewetde man ẹse m̀mê nditịn̄ nti ikọ ekeme ndin̄wam mbon emi ẹdọn̄ọde udọn̄ọ-ada-owo-ibuot. Ẹkedọhọ ke nditịn̄ nti ikọ ekeme ndinam mbon udọn̄ọ ẹka iso ẹdori enyịn ke n̄kpọ ọyọfọn. Ndụn̄ọde kiet oro ẹkenamde ke 1989 owụt ke mbon udọn̄ọ oro ẹkedọn̄de esịt ẹma ẹdu uwem ẹbịghi ẹkan mbon oro owo mîkọdọn̄ke. Edi ndụn̄ọde oro ẹnamde ndondo emi inen̄ekede iwụt m̀mê edi ntre m̀mê idịghe. Se idude edi ke ediwak ndụn̄ọde oro ẹnamde owụt ke mbon udọn̄ọ oro ẹdọn̄de esịt isikopke ubiak inyụn̄ ifụhọke nte mbon emi owo mîdọn̄ke esịt.

Yak ise ndụn̄ọde en̄wen emi ẹkenamde man ẹse m̀mê owo ndisikere ke n̄kpọ ọyọfọn m̀mê idifọnke ekeme nditiene nnam enye ọdọn̄ọ udọn̄ọ esịt. Se ibede irenowo 1,300 ke ẹkeda ẹnam ndụn̄ọde emi. Ẹkeyom ndidiọn̄ọ m̀mê mmọ ẹsikere ke n̄kpọ ọyọfọn m̀mê isikereke. Ke isua 10 ama ekebe, ẹma ẹdikụt ke n̄kpọ nte owo 160 ke otu mmọ ẹma ẹnyene udọn̄ọ esịt. Ke otu owo 160 oro, mbon emi ẹsikerede ke n̄kpọ idifọnke ẹma ẹkpere ndiwak utịm ikaba n̄kan mbon emi ẹsikerede ke n̄kpọ ọyọfọn. Laura Kubzansky, emi edide akwa owo ke ufọkn̄wed ntaifiọk emi ẹkotde Harvard School of Public Health, ọdọhọ ete: ‘Ima isikop ẹdọhọde ke ndisikere ke n̄kpọ ọyọfọn ekeme nditiene nnam idem ọsọn̄ owo, edi ntaifiọk ikenyeneke n̄kpọ ndida n̄wụt m̀mê edi akpanikọ m̀mê idịghe. Edi idahaemi imokụt n̄kpọ emi owụtde ke edi akpanikọ. Ndisikere ke n̄kpọ ọyọfọn esitiene anam owo okûsọp udọn̄ọ udọn̄ọ esịt.’

Ndusụk ndụn̄ọde oro ẹkenamde owụt ke mbon oro ẹsikerede ke udọn̄ọ mmimọ enen̄ede ọdiọk ẹsinyene mfịna ke ini ẹsiakde mmọ idem ẹkan mbon oro ẹkerede ke eke mmimọ idiọkke. Ẹdọhọ n̄ko ke ndisikere ke n̄kpọ ọyọfọn esitiene anam owo odu uwem ebịghi. Enyene ndụn̄ọde kiet oro ẹkenamde man ẹse se isitịbede edieke ikpọ owo ẹdade usọn̄ nte eti n̄kpọ. Ke ini ẹkenamde ikpọ owo ẹkụt etop emi owụtde ke usọn̄ esinam owo enyene ifiọk onyụn̄ ọdiọn̄ọ n̄kpọ, oro ama anam mmọ ẹfiak ẹkop odudu, ukot afiak ọsọn̄ mmọ ke isọn̄. Odudu oro mmọ ẹkenyenede eketie nte odudu oro mmọ ẹkpenyenede edieke mmọ ẹsịn̄erede idem ọfiọn̄ ita!

Ntak emi etiede nte ke ndinyene idotenyịn nnyụn̄ n̄kere ke n̄kpọ ọyọfọn esinam idem ọsọn̄ owo? Ntaifiọk ye mme dọkta idiọn̄ọke kpukpru n̄kpọ iban̄a idem owo ye ekikere owo, ntak edi oro ọsọn̄de mmọ ndibọrọ mbụme oro. Kpa ye oro, enyene ndusụk ntaifiọk emi ẹtịn̄de ekikere mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, prọfesọ kiet emi esikpepde n̄kpọ aban̄a mfre owo ọdọhọ ete: ‘Ndikop inemesịt nnyụn̄ nnyene idotenyịn esinam uwem enem owo. Inemesịt isiyakke esịt ọsọp etịmede owo, ndien se idem owo onyụn̄ oyomde edi oro. Emi esịne ke otu n̄kpọ emi mme owo ẹkpenamde man idem aka iso ọsọn̄ mmọ edi oro.’

Ndusụk ntaifiọk ye mme dọkta ẹkeme ndida se ẹtịn̄de emi nte ata obufa n̄kpọ, edi emi idịghe obufa n̄kpọ inọ mbon emi ẹsikpepde Bible. N̄kpọ nte isua 3,000 emi ekebede, Abasi ama anam Edidem Solomon ewet ete: “Esịt eke adarade ọkọk ubiak, edi edu mfụhọ an̄wan owo ọkpọ.” (Mme N̄ke 17:22) Itie Bible emi idọhọke ke esịt eke adarade esikọk kpukpru udọn̄ọ, edi ọdọhọ ke ‘esikọk ubiak.’

Ntre, edieke idotenyịn ekpedide ibọk, ọwọrọ se kpukpru dọkta ẹkpesinọde owo emen edi oro. Edi idotenyịn enyene ufọn en̄wen.

Se Inamde Ọfọn Ndisikere ke N̄kpọ Ọyọfọn

Ntaifiọk ẹkụt ke mbon oro ẹsidoride enyịn ke n̄kpọ ọyọfọn ẹsidia ediwak ufọn. Mmọ ẹsinam ọfọn ke ufọkn̄wed, ke itieutom, ye ke ini ebrede mbre mbuba. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini ẹkenamde ndụn̄ọde ye iban emi ẹsifehede itọk, mbon emi ẹsikpepde mmọ itọk ẹma ẹtịn̄ nte iban oro ẹkemede ndifehe itọk n̄ketre. Iban oro ẹma ẹtịn̄ ke mmimọ imenịm ke imekeme ndifehe n̄kan oro. Ke ẹma ẹkekụre itọk oro, ẹma ẹdikụt ke iban oro ẹma ẹfehe ọsọp akan nte mme andikpep mmọ ẹkekerede. Omokụt do ke owo ndinịm ke imekeme ndinam n̄kpọ ekeme ndinen̄ede n̄n̄wam enye. Nso inam edi ntre?

Se ntaifiọk ẹkpepde ẹto se isitịbede ke ini owo ekerede ke n̄kpọ idifọnke anam idiọn̄ọ ntak. Da ndụn̄ọde oro ẹkenamde ke n̄kpọ nte 1967 ke uwụtn̄kpọ. Ndụn̄ọde oro ẹkenamde owụt ke edieke unam ekerede ke inyeneke se ikemede ndinam nnyan̄a idem, ke enye idinamke n̄kpọ ndomokiet ọkpọkọm enyenyene ifet ndinyan̄a idem. Ukem n̄kpọ oro esitịbe ọnọ owo. Ke uwụtn̄kpọ, ẹma ẹdọn̄ mme owo ke ubet emi uyom okponde etieti ẹnyụn̄ ẹwụt mmọ n̄kpọ emi mmọ ẹkemede ndifịk man uyom oro etre. Mmọ ẹma ẹnam uyom oro etre.

Ẹma ẹdọn̄ mbon en̄wen ke ubet oro ẹnyụn̄ ẹdọhọ mmọ ẹfịk n̄kpọ oro, edi isan̄ enye emi uyom oro iketreke. Emi ama anam ndusụk mmọ ẹkere ke inyeneke se ikemede ndinam man uyom oro etre. Ekem ẹma ẹmen mmọ ẹka ubet en̄wen, ẹnyụn̄ ẹtịn̄ se mmọ ẹkpenamde man uyom etre do. Ndusụk mmọ ikakpaha-kpa idem ndinam sia ẹkekere ke ufọn idụhe. Edi ndusụk mbon emi mîkọsọpke iduọk idotenyịn, ẹma ẹnam se ẹkedọhọde ẹnam sia mmọ ẹma ẹnịm ke imekeme ndinam uyom oro etre.

Dr. Martin Seligman, emi eketienede anam ndụn̄ọde emi, ama ebiere ndikpep n̄kpọ mban̄a mbon emi ẹsikerede ke n̄kpọ ọyọfọn ye mbon oro mîsikereke. Enye ama etịm odụn̄ọde nte mbon emi ẹsisọpde ẹduọk idotenyịn ẹsinamde n̄kpọ. Enye ọkọdọhọ ke ndikere ke n̄kpọ idifọnke isiyakke owo ẹsịn idem anam n̄kpọ mîdịghe anam owo imaha ndinam n̄kpọ ndomokiet aba. Kop se enye eketịn̄de mi ke akpatre: ‘Isua 25 emi ndade ndụn̄ọde n̄kpọ emi anam nnịm ke edieke owo esikerede ke kpukpru se inamde idinyeneke ibuot, ediwak se idinyụn̄ itịbede inọ enye edi oro. Edieke enye enịmde ke imọ idi mfịna idem imọ, enye idisịnke idem inam n̄kpọ.’

Enye emi n̄ko ekeme nditie nte obufa n̄kpọ, edi idịghe obufa inọ mbon emi ẹsikpepde Bible. Kop mi se Bible ọdọhọde: “Nte idem emem fi ke usen nnanenyịn? Odudu fo oyosụhọde.” (Mme N̄ke 24:10) Bible owụt ke edieke owo ayakde idem emem enye, ke oro ayanam enye okûnyene odudu unam se enye akpanamde. Edi nso ke akpanam man esidori enyịn ke n̄kpọ ọyọfọn utu ke ndikere ke n̄kpọ idifọnke?

[Ndise]

Idotenyịn ekeme ndinen̄ede n̄n̄wam fi

Se Idin̄wamde Fi Okûduọk Idotenyịn

ESINAM n̄kpọ didie ke ini n̄kpọ mîsan̄ake nte ekekerede? Ediwak ntaifiọk ẹdọhọ ke nte owo anamde n̄kpọ ke ini n̄kpọ mîsan̄ake ọfọn owụt m̀mê enye esinịm ke n̄kpọ ọyọfọn m̀mê isinịmke. Idụhe owo emi mînyeneke mfịna, ndien mfịna ndusụk owo esinen̄ede awak. Ntak emi ndusụk owo ẹsikemede ndifiak n̄kop inemesịt nnyụn̄ nnam n̄kpọ, ekpededi n̄kpọ oro ikanaha ibuot akpa, ke ini edide ndusụk owo ẹma ẹnyenyene ekpri mfịna mmọ iyomke-yom ndifiak nnam n̄kpọ oro aba?

Yak idọhọ ke oyom utom, ndien afo aka ebịne owo emi esidade owo ke utom, edi enye idaha fi. Didie ke edise se itịbede oro? Emekeme ndikere ke owo imaha fi, ntre ke idụhe owo emi edidade utọ owo nte afo ke utom. Se idiọkde ikan edi ke emekeme ndiyak se itịbede oro anam fi ekere ke idụhe se afo ekemede ndinam ọfọn ke uwem emi, ke uwọrọke n̄kpọ. Owo emi ekerede n̄kpọ ntem isinịmke ke n̄kpọ ọyọfọn.

Kûsukere ke N̄kpọ Idifọnke

Nso ke akpanam man etre ndisikere ke n̄kpọ idifọnke? Akpa n̄kpọ edi ndidiọn̄ọ ke nte esikerede n̄kpọ edi oro. Ọyọhọ iba edi ndiyom usụn̄ ntre. Nso idin̄wam fi? Kere n̄kpọ en̄wen emi akanamde n̄kpọ okûsan̄a nte ekekerede. Ke uwụtn̄kpọ, ndi edi akpanikọ ke ntak emi owo mîkadaha fi ke utom edi ke owo iyomke utọ owo nte afo? Mîdịghe ndi ntak edi ke unyeneke se ẹkeyomde ke itieutom oro?

Ke ini etịmde ekere se iketịbede, oyokụt ke idiọkke nte afo ekerede. Owo nditre ndida fi ke utom ini kiet iwọrọke ke inyeneke se ekemede ndinam ọfọn. Sitie kere mme n̄kpọ emi afo enen̄erede ọdiọn̄ọ ndinam, utọ nte se esinamde ọnọ Abasi, nte odude uwem ye mbonubon fo, ye nte esinamde n̄kpọ ye mme ufan fo. Kûsutie ukere nsio nsio ndiọi n̄kpọ oro ẹkemede nditịbe nnọ fi. Ti ke idụhe nte ekemede ndidiọn̄ọ ke owo ididaha fi ke utom tutu amama. Edi enyene n̄kpọ en̄wen emi ekemede ndin̄wam fi esitre ndikere ke n̄kpọ idifọnke.

Sitie Kere Nti N̄kpọ Emi Aduakde Ndinam

Ke ndondo emi, ntaifiok ẹtịn̄ se idotenyịn edide. Mmọ ẹdọhọ ke idotenyịn esịne owo ndinịm ke imekeme ndinam se iduakde ndinam ke ini iso. Se mmọ ẹtịn̄de emi aban̄a idotenyịn enen, edi idịghe ofụri se idotenyịn edide edi oro. Nte idikụtde ke ibuotikọ oro etienede, idotenyịn esịne n̄kpọ akan oro. Edi se ntaifiọk ẹtịn̄de ẹban̄a idotenyịn ekeme ndin̄wam nnyịn ke nsio nsio usụn̄. Emi ekeme ndin̄wam nnyịn itie ikere nti n̄kpọ oro iduakde ndinam sia imodori enyịn ke iyekeme ndinam.

Edieke iyomde ndisinam se iduakde ke ini iso, ana ikpep ndisibiere se iyomde ndinam nnyụn̄ n̄kụt ete ke imanam mmọ. Edieke edide usûkemeke ndinam se aduakde, ọfọn afiak ekere mme n̄kpọ oro esiduakde ndinam. Akpa kan̄a, ndi emenyene mme n̄kpọ emi ẹkebierede ndinam? Edieke nnyịn mîkpemeke, imekeme ndisịn idem iyom se ididiade tutu ifre nditie n̄kere se inen̄erede idi akpan n̄kpọ. Ata ediwak isua ko, Bible ama etetịn̄ ke ọfọn ifiọk se idide akpan n̄kpọ. Enye ọdọhọ ete: ‘Ẹdụn̄ọde ẹfiọk se idide akpan n̄kpọ ikan.’​—Philippi 1:​10.

Ima ibebiere mme n̄kpọ emi ẹdide akpan n̄kpọ, idisọn̄ke nnyịn ndifiọk mme n̄kpọ emi ikpanamde, utọ nte se ikpanamde inọ Abasi, se ikpanamde inọ ubon nnyịn, ye se ikpanamde man inyene se idiade. Edi ifọnke se iduakde ndinam awawak akaha, ndien akpana mme n̄kpọ emi iduakde ndinam ẹdi mbon oro idiọn̄ọde ke imekeme ndinam. Edieke ọsọn̄de nnyịn ndinam se ikaduakde, idem ekeme ndimem nnyịn tutu nnyịn iduọk idotenyịn. Ntem, edieke enyenede akamba n̄kpọ emi aduakde ndinam, emekeme nditọn̄ọ nnam nsịtnsịt.

Ke ima ikebiere mme n̄kpọ oro iyomde ndinam, n̄kpọ en̄wen edi ndiyom usụn̄ nnam mmọ. Ima itie ikere ufọn oro ididiade edieke inamde se ikaduakde, eyenen̄ede ọdọn̄ nnyịn ndinam n̄kpọ oro. Imọdiọn̄ọ ke enyene mme n̄kpọ emi ẹdinamde ọsọn̄ nnyịn ndinam se ikaduakde, edi inaha iyak mmọ ẹnam nnyịn itre ndinam se ikaduakde.

Edi enyene akpan n̄kpọ en̄wen emi anade inam man ikeme ndinam se ikaduakde. Owo kiet emi esiwetde n̄wed, emi ekerede C. R. Snyder, ama ada ini odụn̄ọde nte idotenyịn esin̄wamde owo. Enye ọdọhọ ke ana owo enyene nsio nsio usụn̄ emi enye edinamde se enye akaduakde. Ntem edieke usụn̄ kiet mîfọnke, enye anam ke usụn̄ en̄wen.

Snyder ama etịn̄ n̄ko ke ọfọn idiọn̄ọ ini emi ikpọkpọn̄de kiet ke otu n̄kpọ emi ikaduakde ndinam ikanam en̄wen kan̄a. Edieke nnyịn mîkemeke ndinam n̄kpọ emi ikaduakde, ufọn idụhe nditịmede esịt sia oro edikam inanam idem emem nnyịn. Utu ke nditie nseme idem, imekeme ndiyom n̄kpọ emi idikemede ndinam.

Imenyene ata eti uwụtn̄kpọ ke Bible. Ama enen̄ede ọdọn̄ Edidem David ndibọp temple nnọ Jehovah Abasi esie. Edi Abasi ama ọdọhọ enye ke Solomon eyen esie edibọp temple inọ imọ. Utu ke David ndiyat esịt m̀mê ndikọn̄ nyịre ke se enye akaduakde ndinam, enye ama ọsọsọp ekere n̄kpọ en̄wen emi enye edinamde. Enye ama ada ofụri odudu esie etịm mme n̄kpọ emi ẹdidade ibọp temple oro obon, onyụn̄ enịm ata ediwak okụk ọnọ eyen esie man ada anam utom oro okụre.​​—1 Ndidem 8:​17-​19; 1 Chronicle 29:​3-7.

Ọkpọkọm imesikere ke n̄kpọ ọyọfọn, imesinyụn̄ inyene nti n̄kpọ emi iduakde ndinam, osụk enyenyene mme n̄kpọ emi ẹkemede ndinam nnyịn ikûnyene idotenyịn. Ntak idọhọde ntre? Sia ediwak n̄kpọ emi ẹsinamde mme owo ẹkûnyene idotenyịn isịneke nnyịn ke ubọk. Ikpọ mfịna emi ẹdude ke ererimbot, utọ nte nsọn̄ọn̄kpọ, ekọn̄, utụk, ufịk, udọn̄ọ, ye n̄kpa ekeme ndinam ọsọn̄ owo ndinyene idotenyịn. Ntre, nso ke ikpanam man ika iso inyene idotenyịn?

[Ndise]

Edieke owo mîdaha fi ke utom, ndi emesikere ke udûnyeneke utom tutu amama?

[Ndise]

Edidem David ama ọsọsọp okpụhọde se enye akaduakde ndinam

Mmòn̄ ke Ekeme Ndikụt Ata Idotenyịn?

Yak idọhọ ke n̄kanika nnyịn isan̄ake aba, etie nte ababiara. Ke ini emende enye aka ndidiọn̄, afo osobo nsio nsio mme ọdiọn̄ n̄kanika. Enye emi ete ke imọ idiọn̄ọ ndidiọn̄ n̄kan, enye oko ete ke imọ ikam idiọn̄ọ ndidiọn̄ n̄kan, mmọ ẹwụt ke imọdiọn̄ọ ndidiọn̄ n̄kanika, edi kpukpru mmọ etịn̄ nsio nsio n̄kpọ. Nso ke edinam edieke ọdiọn̄ọde ke ete kiet odụn̄de ekpere fi akanam n̄kanika fo oro, ndien enye ọdọhọ fi ke imọn̄ in̄wam fi idiọn̄ n̄kanika oro ke mfọn? Ini oro ndien ke edidiọn̄ọ owo emi ọkpọnọde n̄kanika fo yak ọdiọn̄. N̄kọ ntre?

Idahaemi yak imen n̄kanika oro idomo ye idotenyịn. Ekpedi ese afo okụt ke unen̄ekede unyene idotenyịn aba​—nte ata ediwak owo ke ererimbot emi mînyeneke ke ntak afanikọn̄​—anie ke akpaka ebịne man an̄wam fi enyene idotenyịn? Ediwak owo ẹdọhọ ke imekeme ndinam mfịna ererimbot emi etre, kpukpru mmọ ẹnyụn̄ ẹtịn̄ nsio nsio n̄kpọ, enye emi etetịn̄ esịn, enye eken etetịn̄ osio. Ndi ukereke ke ọfọn ika ibịne andikobot nnyịn emi ọnọde nnyịn idotenyịn? Bible ọdọhọ ke ‘enye iyomke usụn̄ ikpọn̄ nnyịn owo kiet kiet’ ndien oro owụt ke enye enen̄ede oyom ndin̄wam nnyịn.​—Utom 17:27; 1 Peter 5:7.

Se Idotenyịn Enen̄erede Ọwọrọ

Se Bible etịn̄de aban̄a idotenyịn enen̄ede ọdọn̄ọ n̄kpọ akan se mme owo utọ nte dọktọ ye mme ntaifiọk ẹtịn̄de. Ikọ oro “idotenyịn” ke usem emi ẹkedade ẹwet Bible ọwọrọ owo ndinen̄ede ntie mbet eti n̄kpọ. Idotenyịn enen̄ede esịne n̄kpọ iba. Akpa, owo ndinen̄ede nyom eti n̄kpọ ye se inamde owo enịm ke enye eyenyene eti n̄kpọ oro. Idotenyịn emi Bible ọnọde idịghe owo ndinyụn̄ n̄kere ke n̄kpọ ọyọfọn, edi enye anam ikụt ke nti n̄kpọ oro eyetịbe.

Ọwọrọ idotenyịn onyụn̄ aka nditie nte mbuọtidem, sia ana owo enyene se inamde enye enịm n̄kpọ, idịghe ndinyụn̄ nnịm n̄kpọ ntre nnan nnan. (Mme Hebrew 11:1) Bible anam idiọn̄ọ ke idotenyịn okpụhọde ye mbuọtidem.​—1 Corinth 13:13.

Ke uwụtn̄kpọ: edieke oyomde ufan fo an̄wam fi, oyodori enyịn ke enye ayan̄wam fi. Enyene se inamde enịm ke enye ayan̄wam fi. Afo odori enyịn ke enye ayan̄wam fi sia ọmọbuọtidem ke enye​—ọmọdiọn̄ọ utọ owo emi enye edide, omkụt nte enye esin̄wamde mme owo onyụn̄ ọnọde mme owo n̄kpọ. Mbuọtidem ye idotenyịn asan̄a kiet, owo ikemeke ndinyene kiet n̄kpọn̄ kiet. Didie ke ikeme ndinyene utọ idotenyịn oro ke Abasi?

Se Inamde Inyene Idotenyịn

Abasi esinọ nnyịn ata idotenyịn. Bible okot Jehovah “idotenyịn Israel.” (Jeremiah 14:8) enye ọkọnọ nditọ Israek kpukpru idotenyịn emi mmọ ẹkenyenede; oro akanam enye edi idotenyịn mmọ. Utọ idotenyịn oro idịghe ndinyụn̄ n̄kere ke n̄kpọ ọyọfọn. Abasi ama owụt mmọ mme n̄kpọ emi akanamde mmọ ẹnyene idotenyịn. Ke ediwak isua, Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ediwak n̄kpọ ọnọ mmọ onyụn̄ anam ediwak mmọ osu. Joshua emi akadade nditọ Israel usụn̄ ọkọdọhọ mmọ ete: “Mbufo ẹmetịm ẹfiọk . . . ẹte ke baba ikọ kiet ke otu kpukpru nti ikọ emi Jehovah Abasi mbufo eketịn̄de ọnọ mbufo ikpụhu.”​—Joshua 23:14.

Ata ediwak isua ebe tọn̄ọ enye akanam mme un̄wọn̄ọ emi, edi mme n̄kpọ do owụtde ke un̄wọn̄ọ oro ama osu. Ediwak nti un̄wọn̄ọ Abasi ẹyọyọhọ Bible, ẹnyụn̄ ẹwet nte mmọ ẹketịbede ẹsịn ke Bible n̄ko. Se Abasi ọn̄wọn̄ọde emi odude ke Bible iditreke nditịbe, ndien oro esinam ẹwet ndusụk mmọ nte ama etetịbe ama.

Mme n̄kpọ emi esinam idọhọ ke Bible ọnọ nnyịn ata idotenyịn. Ama ese nte Jehovah esinamde n̄kpọ ye mme owo, oro ayanam fi enen̄ede odori enyịn ke enye. Apostle Paul ekewet ete: “Kpukpru n̄kpọ oro ẹkewetde ke ini edem, ẹkewet mmọ ndida nteme nnyịn, man ikpenyene idotenyịn oto ke nnyịn ndiyọ nnyụn̄ mbọ ndọn̄esịt oro N̄wed Abasi ọnọde.”​—Rome 15:4.

Ewe Idotenyịn ke Abasi Ọnọ Nnyịn?

Ini ewe ke isinen̄ede iyom idotenyịn? N̄kọ esidi ke ini n̄kpa adade nnyịn ke iso? Ndusụk owo ẹsinen̄ede ẹyom idotenyịn ke ini owo mmọ akpade, ndien esitie nte idotenyịn idụhe aba ke utọ ini oro. Idụhe se isinamde owo ọduọk idotenyịn nte n̄kpa? Ndien n̄kpa ke ebịne kpukpru nnyịn. Imekeme ndidomo ndifehe mbọhọ n̄kpa ke ata anyan ini, edi enye ama esịm nnyịn idụhe se ikemede ndinam mbọhọ enye. Imosụk ise Bible okotde n̄kpa “akpatre asua.”​—1 Corinth 15:26.

Idinam didie ndien inyene idotenyịn ke ini n̄kpa edide? Itie Bible emi okotde n̄kpa akpatre asua ọdọhọ n̄ko ke “ẹyesobo n̄kpa ẹfep.” Jehovah Abasi enyene odudu akan n̄kpa. Enye ama owowụt ke imenyene odudu ikan n̄kpa ata ediwak ini. didie? Ama anam mme owo ẹset. Bible etịn̄ ediset ke n̄kpa usụktiek emi Abasi akadade odudu esie anam mme owo ẹset.

Enye emi isisọpde iti, esidi enye emi Jehovah Abasi akanamde Jesus eyen esie anam Lazarus eset, Lazarus ama akpa usen inan̄ mbemiso Jesus anamde enye eset. Jesus ikedịbeke dịbe inam enye eset, akanam ke an̄wa; kpukpru owo ẹkụt.​—John 11:38-​48, 53; 12:9, 10.

Emekeme ndikere, ‘nso ikanam ẹnam mme owo ẹset? Ndi mbon ẹkenamde ẹset do ẹma ẹsọn̄, ekem ẹfiak ẹkpa?’ Ẹma ẹfiak ẹkpa. Ediset ke n̄kpa emi ikụtde ke Bible, utọ nte enye emi isụk inemede mi, anam inịm ke owo nnyịn emi akakpade eyeset; imenyene ntak anamde inịm ke mmọ ẹyeset. Oro ọwọrọ ke imenyene ata idotenyịn.

Jesus ọkọdọhọ ete: “Ami ndi ediset ye uwem.” (John 11:25) enye ke Jehovah ọnọ odudu ndinam mme owo ẹset ke ofụri ererimbot. Jesus ọkọdọhọ ete: “ini ke edi eke kpukpru mme andidu ke udi editi ẹdikopde [Christ] uyo ẹwọn̄ọ ẹdi.” (John 5:28, 29) Eyenam mbon oro ẹkekpan̄ade ẹset ẹdidu uwem ke paradise mi ke isọn̄.

Kop mi se prọfet Isaiah eketịn̄de emi anamde idiọn̄ọ nte ediset ke n̄kpa editiede: “Mme akpan̄kpa fo ẹyedu uwem, mme okpo mi ẹyebụhọde. Mbufo emi ẹdụn̄de ke ntan ẹdemede, ẹkwọ; koro mbara ikọn̄ edide mbara fo, ndien isọn̄ eyeman mme ekpo.”​—Isaiah 26:19, Edisana Ŋwed Abasi Ibom.

Se Abasi ọn̄wọn̄ọde oro ọsọn̄ọ nnyịn idem? N̄kpọ ndomokiet ikemeke ndinam mme akpan̄kpa, mmọ ẹtie nte eyen emi esịnede ke esịt idịbi. Jehovah ifreke mme akpan̄kpa, mmọ ẹduọk odudu ke udi. (Luke 20:37, 38) Ndien ibịghike, ẹyenam mmọ eset ẹfiak ẹdidu uwem ke isọn̄ emi, ndien eyenem mme owo esịt ndikụt mmọ efiakde ẹset ẹdi, ukem nte esịt esinemde mme owo ini eyen amanade! Omokụt do ke idotenyịn do ekpededi n̄kpa ada owo ke iso.

Didie ke Idotenyịn Ekeme Ndin̄wam Nnyịn

Paul ama etịn̄ ntak ọfọnde inyene idotenyịn. Enye ọkọdọhọ ke idotenyịn etie nte itam ukwak emi mbon ekọn̄ ẹsiyarade. (1 Thessalonica 5:8) Nso ke ikọ esie oro ọkọwọrọ? Ke eyo Bible mbon ekọn̄ ẹma ẹsiyara itam ukwak ini mmọ ẹkade ekọn̄. Ẹkesida ikpa ẹnam itam oro ndien ẹfụk ukwak ke enyọn̄. Itam ukwak oro ikesiyakke ndusụk ita ẹketọde mmọ ebe esịm mmọ ibuot, ndien oro ama esinam mmọ isọpke ida unan ke ibuot. Nso ke Paul akada uwụtn̄kpọ emi ekpep nnyịn? Ukem nte itam ukwak oro mîkesiyakke n̄kpọ anam owoekọn̄ ibuot, idotenyịn esinam nnyịn ikere nti n̄kpọ. Ekpedori enyịn ke se Abasi ọn̄wọn̄ọde, esịt ayana fi sụn̄; idem idinyụn̄ inyekke fi ke ini n̄kpọ ọsọn̄de m̀mê ke ini afanikọn̄. Anie ke otu nnyịn mîkpamaha utọ itam ukwak oro?

Paul ama afiak ọnọ uwụtn̄kpọ en̄wen aban̄a ndidori enyịn ke Abasi. Enye ekewet ete: “Idotenyịn emi ke nnyịn inyene nte ukwak ubom ukpọn̄ nnyịn, emi mîdikpụhu, emi onyụn̄ ọsọn̄ọde ada.” (Mme Hebrew 6:19) Sia nsụn̄ikan̄ emi Paul ekesịnede ama okowụre ikaba. Paul ama ọdiọn̄ọ ufọn anchor. Esidi akpa mmọn̄ ama adaha, mme awat ubom ẹsio anchor ẹsịn ke mmọn̄. Edieke anchor oro esịmde isọn̄ mmọn̄, ubom oro ekeme ndibọhọ oyobio oro, mmọn̄ idinyụn̄ ikemeke ndimen ubom oro n̄kamia ke itiat.

Ukem ntre, edieke idade mme un̄wọn̄ọ Abasi nte ‘n̄kpọ emi mîkemeke ndikpu onyụn̄ ọsọn̄ọde ada’ idotenyịn oro ayan̄wam nnyịn iyọ se ededi emi isobode. Jehovah ọn̄wọn̄ọ ke ini ke edi emi ekọn̄, ubiatibet, mfụhọ, ye n̄kpa mîdidụhe aba. (Se ekebe ke page 10.) Edieke inen̄erede idotenyịn ke Abasi, oro ekeme ndinam nnyịn idụkke mfịna, onyụn̄ anam nnyịn idu uwem nte enye oyomde utu ke ndidu uwem nte ererimbot emi.

Idotenyịn emi Jehovah ọnọde ebehe nnyịn owo kiet kiet. Enye oyom uwem enem nnyịn nte enye akaduakde ini enye okobotde owo. Enye oyom “kpukpru orụk owo ẹnyene edinyan̄a.” Nso idinam ẹnyan̄a nnyịn? Akpa, ana owo esịm “nnennen ifiọk akpanikọ.” (1 Timothy 2:4) Mme andiwet n̄wed emi ẹdọhọ fi ekpep Ikọ Abasi man enyene nnennen ifiọk emi edinamde ẹnyan̄a fi. Idotenyịn emi Abasi edinọde fi ayakan idotenyịn ekededi emi ererimbot ẹnọde.

Idotenyịn emi Abasi ọnọde fi ayanam uwem idorokede fi, sia enye ọyọnọ fi odudu anam se ededi emi oyomde ndinam, ama akam edi ekem ye uduak esie. (2 Corinth 4:7; Philippi 4:13) N̄kọ utọ idotenyịn oro ke oyom? Edieke oyomde idotenyịn, kûkpa mba. Idotenyịn mmọdo, emekeme ndinyene idotenyịn!

[Ekebe/Ndise]

Se Inamde Ọfọn Inyene Idotenyịn

Se idude ke mme itie Bible emi ekeme ndin̄wam fi enen̄ede enyene idotenyịn:

◼ Abasi ọn̄wọn̄ọ ke mme owo ẹyekop inemesịt ke ini iso.

Ikọ Abasi ọdọhọ ke ofụri isọn̄ ayakabade paradise ndien mbon emi ẹdidụn̄de ẹyekop inemesịt ẹnyụn̄ ẹdiana kiet.​—Psalm 37:11, 29; Isaiah 25:8; Ediyarade 21:3, 4.

◼ Abasi ikemeke ndisu nsu.

Jehovah asasua nsu. Enye enen̄ede asana, ntre enye ikemeke ndisu nsu.​—Mme N̄ke 6:16-​19; Isaiah 6:2, 3; Titus 1:2; Mme Hebrew 6:18.

◼ Idụhe se isọn̄de ikan Abasi.

Jehovah enyene odudu akan. Idụhe n̄kpọ ndomokiet ke enyọn̄ ye ke isọn̄ emi ekemede ndikpan enye ndinam se enye ọkọn̄wọn̄ọde.​—Exodus 15:11; Isaiah 40:25, 26.

◼ Abasi oyom fi odu uwem ke nsinsi.

​—John 3:16; 1 Timothy 2:3, 4.

◼ Abasi odori enyịn ke iyanam eti n̄kpọ.

Enye isisehe ndudue nnyịn ye se nnyịn mîkemeke ndinam, edi esise nti edu nnyịn ye ukeme emi isinde ndinam n̄kpọ esie. (Psalm 103:12-​14; 130:3; Mme Hebrew 6:10) Enye esidori enyịn ke iyanam se inende, esịt esinyụn̄ enem enye ima inam nti n̄kpọ.​—Mme N̄ke 27:11.

◼ Abasi ọn̄wọn̄ọ ke iyan̄wam fi anam se imọ imade.

Ikpanaha ikọt Jehovah ẹkere ke eke mmimọ okụre. Abasi esinọ nnyịn edisana spirit, odudu emi okponde akan, man an̄wam nnyịn.​—Philippi 4:13.

◼ Owo ndidori enyịn ke Abasi idịghe ubiatini.

Owo ama enen̄ede odori enyịn ke Abasi, idotenyịn esie oro idikpaha mfụhọ.​—Psalm 25:3.

[Ndise]

Ukem nte itam ukwak mîsiyakke n̄kpọ ọtọ owo ibuot, idotenyịn isiyakke owo ekere idiọkn̄kpọ

[Ndise]

Ata idotenyịn isiyakke owo oyo, kpa nte anchor mîsiyakke oyobio emen ubom

[Ebiet Ẹdade Ndise]

Courtesy René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo