‘Ekedi Ini Ewe?’
‘EDI ini ewe?’ Adan̄a didie ke afo esiwak ndibụp mbụme emi? Ke eyo nnyịn emi kpukpru n̄kpọ edide usọp usọp mi, ini esibehe nnyịn kpukpru ini. N̄wakn̄kan edinam nnyịn eke usen ke usen—edidemede idap ke usenubọk, edika utom, edidia udia, edisobo ye mme ufan, ye ntre ntre eken—edi se ini akarade ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄. Ndien nnyịn iberi edem ke ediwak n̄kpọ—ikpọ n̄kanika, n̄kanika itọn̄ubọk, n̄kanika unọ ntọt, radio—nditịn̄ ini nnọ nnyịn.
Nso kaban̄a mme ini Bible oro owo mîkenyeneke mme n̄kpọ utịn̄ ini nte eke eyo nnyịn? Didie ke mmọ ẹkebat ini? Ndi mbụk Bible ọnọ n̄kpọ ekededi oro owụtde emi? Ndifiọk ini ke usen ke ini n̄kpọntịbe Bible kiet kiet akadade itie ekeme ndinọ fi obufa ikike ke Ikọ Abasi onyụn̄ adian idatesịt ke ukpepn̄kpọ Bible fo.
N̄kpọ Uwụt Ini Oro Abasi Ọnọde
Ke mme ini edem ẹkesidiọn̄ọ ini n̄kpọntịbe ebe ke ndise utịn ye ọfiọn̄, kpa ‘ikpọ un̄wana iba’ emi Andibot okonịmde ke enyọn̄ “man ẹdianade uwemeyo ye okoneyo.” (Genesis 1:14-16) Ke uwụtn̄kpọ, ekedi “ke eyo esierede” ke angel iba oro ẹkekpak Lot ye ubon esie ndifehe mbọhọ nsobo obio Sodom. (Genesis 19:15, 16) Ndien ekedi “ke ini mbubịteyo” ke anam-akpanikọ asan̄autom Abraham okosịm obube mmọn̄ oro enye okosobode Rebekah.—Genesis 24:11, 15.
Ke ndusụk idaha, ẹsinọ ata nnennen akpan ini. Ke uwụtn̄kpọ, ẹma ẹteme Abimelech eyen Ebiereikpe Gideon ndibụme obio Shechem “ke eyo esierede, ke ini utịn asiahade.” (Judges 9:33) Nte an̄wan̄ade ntak esịnede ifiọk ama odu ke edinam emi. Anaedi un̄wana utịn oro akayamade ke edem mbonekọn̄ Abimelech ama anam edi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ọnọ mbonekọn̄ Shechem ndifiọk udịmekọn̄ oro ke “ukpon̄ obot.”—Judges 9:36-41.
Ini Oro Ẹtịn̄de ke Ebetọ Ikọ
Mbon Hebrew ẹma ẹsida ikọ oro enyenede uduot ye inem ndida nnọ ini. Mmọ itin̄ke inọ nnyịn nte ido n̄kann̄kụk ye ido obio eketiede ikpọn̄îkpọn̄ edi mmọ n̄ko ẹyarade n̄kpọ aban̄ade mme idaha edinam oro.
Ke uwụtn̄kpọ, Genesis 3:8 etịn̄ ọnọ nnyịn ete ke ekedi “ke ofụm uwemeyo” ke Jehovah eketịn̄ ikọ ọnọ Adam ye Eve ke usen oro mmọ ẹkenamde idiọkn̄kpọ. Ẹfiọk emi nte edide ini oro ekperede mbubịteyo ke ini mbịtmbịt ofụm edidahade, emende ufiop eke usen oro efep. Nte ido edide, ke ini usen asan̄ade ekpere utịt esie, esidi ini ndiduọk odudu nnyụn̄ nde idap. Edi, Jehovah ikayakke n̄kpọ aban̄ade ọkpọsọn̄ ikpe odu tutu ndan̄n̄siere ke adan̄aemi ini okosụk odude ndise mban̄a oro.
Ke n̄kan̄ eken, Genesis 18:1, 2 owụt nte ke mme angel Jehovah ẹkedi tent Abraham ke Mamre “ke ufọt uwemeyo.” Da kụt utịn ufọt uwemeyo oro ofiopde ke enyọn̄ obot Judea. Ufiop oro ekeme nditịm nsọn̄ ubọk. Emi nte ido edide ekedi ini ndidia udia nnyụn̄ nduọk odudu. (Se Genesis 43:16, 25; 2 Samuel 4:5.) Nte enende, Abraham “[eketie] ke enyịnusụn̄ tent esie,” kpa ebiet emi esisịt ofụm ekemede ndidu, iso-ọfọn ọduọkde odudu ke ama akadia udia. Nnyịn imekeme ndiwụt esịtekọm mban̄a kpukpru edinam ntatubọk akanieren emi ke ini nnyịn ikotde nte ke enye ama ‘adaha okosobo’ ye isenowo oro ndien “awara aka ebiet” Sarah man ọkọdọhọ enye anam uyo, ke oro ebede enye “efehe aka ke ọtọ ufene” onyụn̄ “awara etem enye.” Kpukpru emi ke ufọt uwemeyo!—Genesis 18:2-8.
Ini Okoneyo Mbon Hebrew
Mbon Hebrew nte an̄wan̄ade ẹkebahade okoneyo ẹsịn ke ikpehe ita, ẹkotde “ini ukpeme.” Ini kiet kiet ekesịne mbahade kiet ke itie ita ke ufọt ini oro utịn osopde tutu osịm ini utịn asiahade, m̀mê n̄kpọ nte hour inan̄, ọkọn̄ọde ke ini. (Psalm 63:6 NW) Ekedi “ke ntọn̄ọ ini-ukpeme ufọt okoneyo” oro ọkọtọn̄ọde ke n̄kpọ nte n̄kanika duop okoneyo osịm n̄kanika iba usenubọk, ke Gideon akada en̄wan odụk nnaekọn̄ mbon Midian. En̄wan ke utọ ini emi nte an̄wan̄ade ekemen mbon-ukpeme ke ata n̄kpaidem. Ke akpanikọ, enyene ọnịon̄ Gideon ikpekekemeke ndimek ini oro mîfọnke ndika ekọn̄ esie!—Judges 7:19, NW.
Ke ini Uwọrọ-idụn̄, Jehovah ama anam “inyan̄ asan̄a ke ofụm ikọrabak ke ofụri okoneyo oro,” anamde nditọ Israel ẹsan̄a ke nsatisọn̄ ẹbe. Etisịm ini emi nditọ Egypt ẹsịmde mmọ, ama ededi “n̄kịm-n̄wan̄a usenubọk [“ini-ukpeme usenubọk,” NW],” ndien Jehovah etịmede udịmekọn̄ nditọ Egypt, ke akpatre osobode mmọ ke ndinam, inyan̄ ke akade ke usiere “afiak ọyọhọ nte akam esiyọhọde.” (Exodus 14:21-27) Ntre ama ekpere ndida ofụri okoneyo inyan̄ oro ndibahade ye nditọ Israel ndisan̄a ke enye mbe.
Ke Akpa Isua Ikie
Ke akpa isua ikie, mme Jew ẹma ẹtọn̄ọ edibat hour 12 ke usen. Emi edi ntak ke kiet ke otu n̄ke esie, Jesus ọkọdọhọde ete: “Nte hour duopeba idụhe ke uwemeyo?” (John 11:9) Ẹkebat emi ọtọn̄ọde ke ini utịn asiahade tutu osịm ini utịn osopde, m̀mê yak idọhọ ọtọn̄ọde ke n̄kanika itiokiet usenubọk tutu osịm itiokiet mbubịteyo. Ntre, “ọyọhọ hour ita” (NW) ekedi n̄kpọ nte n̄kanika usụkkiet usenubọk. Ekedi ke ini emi ke usen Pentecost ke ẹken̄wan̄a edisana spirit ẹduọk. Ke ini mme owo ẹkesụkde mme mbet uyo nte ke “ẹyụhọ obufa wine,” Peter ama ọsọsọp etre nsụkuyo oro. Ke akpanikọ owo baba kiet ikakpaha mmịn utọ mbak mbak ini oro!—Utom 2:13.
Ukem oro n̄ko, ikọ Jesus oro “udia Mi edi ndinam uduak Andidọn̄ Mi” enyene n̄kpọ efen oro enye ọwọrọde edieke nnyịn ikerede iban̄a ini oro akabuanade. “Ekedi n̄kpọ nte ọyọhọ hour itiokiet,” nte ekemde ye John 4:6 (NW) m̀mê n̄kpọ nte ufọt uwemeyo. Ke ẹma ẹkesan̄a ke obot obot idụt Samaria ofụri usenubọk oro, Jesus ye mme mbet esie ẹma ẹkop biọn̄ ye nsatitọn̄. Oro ekedi ntak mme mbet esie ẹkekpakde enye ndidia udia ke ini mmọ ẹkedade udia enyọn̄ edi. Mmọ ikọfiọkke iban̄a odudu ye nduọkodudu oro Jesus ekenyenede ke ndinam utom Jehovah. Ikọ Jesus nte eyịghe mîdụhe ama akan ndamban̄a utịn̄ikọ. Edinam utom Abasi ama ọsọn̄ọ enye idem ke ata ata usụn̄ idem okposụkedi anade edi ediwak hour ẹma ẹbe tọn̄ọ nte enye akadia udia.—John 4:31-34.
Nte ini oro eyo asiahade ye ini oro eyo osụhọrede okpụhọrede nte ekemde ye ini ke isua, nte ido edide edi n̄kpet n̄kpet ini oro n̄kpọntịbe akadade itie ke ẹsinọ ikpọn̄îkpọn̄. Ke ntem, nnyịn imesiwak ndikot mban̄a mme n̄kpọntịbe ẹdade itie ke ọyọhọ hour ita, itiokiet, m̀mê usụkkiet—ediwak ini ọwọrọde n̄kpet n̄kpet ini oro. (Matthew 20:3, 5; 27:45, 46; Mark 15:25, 33, 34; Luke 23:44; John 19:14; Utom 10:3, 9, 30) Nte ededi, ke adan̄aemi ini n̄kpọntịbe otịmde odot se ẹsiakde mfọn mfọn, ẹma ẹsinọ ata iwụk ini. Ke uwụtn̄kpọ, kaban̄a eren oro okoyomde ndifiọk m̀mê eyen imọ ekenen̄ede okop nsọn̄idem oto odudu Jesus, ifụn oro ẹma ẹbọrọ ẹte: “N̄kpọn̄, ke ọyọhọ hour kiet [n̄kpọ nte n̄kanika kiet uwemeyo.], ufiopidem ọkọkpọn̄ enye.”—John 4:49-54.
Mme Ikpehe Okoneyo
Etisịm ini ukara mbon Rome, etie nte mme Jew ẹma ẹtọn̄ọ ndibahade okoneyo ke ini-ukpeme inan̄ nte mbon Greek ye Rome ẹkenamde utu ke ikpehe ita oro mmọ ẹkesibaharede ke akpa. Ke Mark 13:35 Jesus nte an̄wan̄ade etịn̄ otụk ikpehe inan̄ oro. Ukpeme “mbubịteyo” emi ọkọtọn̄ọde ke ini utịn osopde tutu ke n̄kpọ nte n̄kanika usụkkiet okoneyo. Ọyọhọ ukpeme iba, ukpeme “ufọt okoneyo,” ọkọtọn̄ọ ke n̄kpọ nte n̄kanika usụkkiet onyụn̄ etre ke ufọt okoneyo. “Ini ekikọ ọkpọkde,” ekesịne ọtọn̄ọde ke ufọt okoneyo tutu ke n̄kpọ nte n̄kanika ita usenubọk. Ndien akpatre ini-ukpeme, “ke usiere,” eketre ke usenubọk m̀mê ke n̄kpọ nte n̄kanika itiokiet.
Ini-ukpeme eke “ini ekikọ ọkpọkde” edi akpan n̄kpọ ndemede udọn̄ ke ntak mme ikọ oro Jesus eketịn̄de ọnọ Peter ke Mark 14:30 ete: “Ke ini ekikọ mîkpọkke kan̄a utịm ikaba, afo eyekan̄ Mi utịm ikata.” Ke adan̄aemi ndusụk owo ẹdọhọde ẹte ke “utịm ikaba” oro etịn̄ aban̄a akpan ini iba—kpa ufọt okoneyo ye usiere—A Dictionary of Christ and the Gospels, oro James Hastings ewetde, owụt nte “ke akpanikọ ekikọ esikpọk ke okoneyo ke mme ini oro mîsiwakke ndidi ntre ọtọn̄ọde ke ufọt okoneyo osụhọde, ke Edem Usiahautịn ukem nte ke ebiet en̄wen.” Nte an̄wan̄ade, Jesus iketịn̄ke iban̄a akpan ini oro Peter edikan̄de imọ. Utu ke oro, enye ọkọnọ idiọn̄ọ ndiwụt mme ikọ oro enye etịn̄de ọnọ Peter, emi okosude nnennen nnennen ke ukem okoneyo oro.—Mark 14:72.
Ekedi ke “ọyọhọ ini-ukpeme inan̄ ke okoneyo”—ke ufọt n̄kanika ita ye itiokiet usenubọk—ke Jesus akasan̄a ke enyọn̄ mmọn̄ ke Inyan̄ Galilee edi ebịne mbet esie, ẹmi ẹkedude ke ubom “ke ufọt inyan̄.” Ekeme ndidi mmemmem n̄kpọ ndifiọk ntak emi mme mbet ‘ẹketịmerede esịt, ẹdọhọ ẹte, Edi ekpo: ndien mmọ esio n̄kpo ọnọ ndịk.’ (Matthew 14:23-26) Ke n̄kan̄ eken, emi owụt nte ke anaedi Jesus ama abiat ekese ini ndibọn̄ akam ikpọn̄ ke obot oro. Sia emi ekedide ke mîbịghike nte Herod Antipas ekebịghi John Andinịm owo Baptism ibuot n̄ko ibio ini mbemiso Passover, emi onịmde ntọn̄ọ akpatre isua utom ukwọrọikọ Jesus ke isọn̄ idiọn̄ọ, Jesus ke akpanikọ ama enyene ekese ndikere mban̄a ke ọkpọkpọ akam oro enye ọkọbọn̄de ọnọ Ete esie.
Ke adianade ye ini-ukpeme inan̄ oro, ẹma ẹda ubatini eke hour 12 ke okoneyo ẹnam n̄kpọ n̄ko. Man ẹda Paul ẹkeyak ke ifụre ke Caesarea, etubom ekọn̄ oro, Claudius Lysias ama asian owo utom esie ete otịm mbonekọn̄ 470 idem “ke ọyọhọ hour ita ke okoneyo.” (Utom 23:23, 24, NW) Ntre ẹma ẹmen Paul ke ifụre ke ekịm okoneyo oro ẹkpọn̄ Jerusalem.
Fiọk Ini ke Usen
Ndikot nnyụn̄ ntie n̄kere mme mbụk aban̄ade se ikotịbede ke otu ikọt Abasi ke eset edi isọn̄ idatesịt ye odudu ke n̄kan̄ eke spirit. Edieke afo ekemede ndibuan ini oro n̄kpọ akadade itie ke ukpepn̄kpọ fo, enye ke akpanikọ eyekọri idatesịt fo ke ukpepn̄kpọ Bible. Ntak edide ntre? Koro ke usụn̄ emi afo eyetịm enyene ifiọk aban̄a Ikọ Abasi. Mme n̄wed nte Insight on the Scriptures ye New World Translation of the Holy Scriptures With References ẹdi ọsọn̄urua n̄kpọ un̄wam ke afan̄ emi (Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., emịn̄ mbiba ẹmi). Mmọ ẹyen̄wam fi ndinyene ibọrọ ke ini afo obụpde idemfo ete: ‘Ekedi ini ewe?’