Ndida Iyịp Nnyan̄a Uwem—Didie?

“Mek uwem . . . ke ndikop uyo [Abasi] . . . koro enye edide uwem fo ye uniọn̄ mme usen fo.”—DEUTERONOMY 30:19, 20, NW.

1. Didie ke mme ata Christian ẹdi isio ke ndiwụt ukpono nnọ uwem?

EDIWAK owo ẹdọhọ ke mmimọ imowụt ukpono inọ uwem, ẹnọde nte uyarade ekikere mmọ kaban̄a ufen n̄kpa, usion̄o idịbi m̀mê utop. Nte ededi, san̄asan̄a usụn̄ odu emi mme ata Christian ẹwụtde ukpono ẹnọ uwem. Psalm 36:9 ọdọhọ ete: “Koro obube mmọn̄ uwem odude ye afo [Abasi].” Sia uwem edide enọ otode Abasi, mme Christian ẹnyene ekikere esie kaban̄a iyịpuwem.

2, 3. Ntak emi nnyịn ikpenyenede Abasi ke ekikere ke se iban̄ade iyịp? (Utom 17:25, 28)

² Uwem nnyịn ọkọn̄ọ ke iyịp, emi esimende eti ofụm ẹkotde oxygen asan̄a ke ofụri idem nnyịn, osion̄ode ofụm ẹkotde carbon dioxide, anamde nnyịn idu uwem ekekem ye ukpụhọde ke eyo, onyụn̄ an̄wamde nnyịn ndin̄wana mbiọn̄ọ mme udọn̄ọ. Owo oro ọkọnọde nnyịn uwem n̄ko ama otịm onyụn̄ ọnọ utịbe utịbe mmọn̄ibọk oro anamde uwem akaiso emi ẹkotde iyịp. Emi owụt n̄kaiso udọn̄ esie ke ndikpeme uwem owo.—Genesis 45:5; Deuteronomy 28:66; 30:15, 16.

³ Mme Christian ye mme owo ke ofụri ofụri ẹkpenyene ndibụp idemmọ ẹte: ‘Nte iyịp ekeme ndinyan̄a uwem mi ebe ke oto-obot utom esie ikpọn̄îkpọn̄, mîdịghe nte iyịp ekeme ndinyan̄a uwem ke usụn̄ ọkpọnde akan?’ Ke adan̄aemi n̄wakn̄kan ibat owo ẹdiọn̄ọde ebuana oro odude ke ufọt uwem ye nnennen utom oro iyịp anamde, ke akpanikọ se itịmde ikpon ikan oro abuana. Edumbet mme Christian, mbon Muslim, ye mme Jew kpukpru owụhọ ke Ọnọ-Uwem emi eketịn̄de se idide ekikere esie iban̄a uwem ye iyịp. Ih, Andibot nnyịn enyene ekese nditịn̄ mban̄a iyịp.

Ọkpọsọn̄ Idaha Abasi Kaban̄a Iyịp

4. Ntọn̄ọ ntọn̄ọ ke mbụk owo, nso ke Abasi ọkọdọhọ aban̄a iyịp?

⁴ Ẹtịn̄ ẹban̄a iyịp ke se ibede utịm ike-400 ke Ikọ Abasi, kpa Bible. Ke otu mme akpa ewụhọ Jehovah edi: “Kpukpru n̄kpọ oro ẹdude uwem ẹnyụn̄ ẹyọnide ẹyedi udia mbufo. . . . Edi mbufo inyeneke ndita unam eke iyịpuwem esie osụk odude enye ke idem.” Enye ama adian do ete: “Koro ami menditreke ndiyom ẹnam ibat ẹban̄a iyịpuwem mbufo.” (Genesis 9:3-5, New International Version) Jehovah eketịn̄ oro ọnọ Noah, ete ekpụk ubonowo. Ntre, ẹma ẹnam ofụri ubonowo ẹfiọk ẹte ke Andibot ese iyịp nte adade ọnọ uwem. Kpukpru owo ẹmi ẹdọhọde ke imọdiọn̄ọ Abasi nte Ọnọ-Uwem ẹkpenyene ke ntre ndidiọn̄ọ nte ke Enye ada idaha oro enyenede iwụk aban̄a nte ẹdade iyịpuwem ẹnam n̄kpọ.

5. Nso ikedi ata akpan ntak oro nditọ Israel mîkadaha iyịp?

⁵ Abasi ama afiak etịn̄ aban̄a iyịp ke ini enye ọkọnọde Israel Ibet. Leviticus 17:10, 11, nte ekemde ye edikabade Tanakh eke mme Jew, okot ete: “Edieke owo ekededi ke ufọk Israel m̀mê ke otu isenowo ẹmi ẹdụn̄de ke otu mbufo adiade iyịp ekededi, ami nyewụk enyịn Mi nse owo eke adiade iyịp oro, nnyenyụn̄ nsịbe enye mfep ke otu mbio obio esie. Koro uwem unam odude ke iyịp.” Ekeme ndidi ibet oro ama enyene mme ufọn nsọn̄idem, edi se ikponde ikan oro ama abuana. Ke ndibat iyịp nte akpan n̄kpọ, nditọ Israel ẹkenyene ndiwụt ibetedem mmọ ke Abasi kaban̄a uwem. (Deuteronomy 30:19, 20) Ih, ata akpan ntak oro akanade mmọ ẹtre edidia iyịp ikedịghe nte ke enye idinọhọ nsọn̄idem, edi nte ke iyịp ama enyene akpan n̄kpọ se enye ọwọrọde ọnọ Abasi.

6. Ntak emi nnyịn ikemede ndinịm ke akpanikọ nte ke Jesus ama ọsọn̄ọ omụm idaha Abasi aban̄ade iyịp akama?

⁶ M̀mọ̀n̄ ke Ido Ukpono Christ ada ke ndida iyịp nnyan̄a uwem owo? Jesus ama ọfiọk se Ete esie ọkọdọhọde aban̄a edida iyịp nnam n̄kpọ. Jesus “ikanamke idiọkn̄kpọ ndomokiet [ndien] akanam owo ikwe enye abian̄a ndomokiet ke n̄kpọkinua.” Oro ọwọrọ ke enye ama onịm Ibet ke mfọnmma usụn̄, esịnede ibet aban̄ade iyịp. (1 Peter 2:22, Knox) Enye ke ntre ama onịm uwụtn̄kpọ ọnọ mme anditiene enye, esịnede uwụtn̄kpọ ediwụt ukpono nnọ uwem ye iyịp.

7, 8. Didie ke akana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke ibet Abasi aban̄ade iyịp abuana mme Christian?

⁷ Mbụk owụt nnyịn se ikotịbede ke ukperedem ke ini mbono otu ukara Christian ekebierede m̀mê mme Christian ẹkpenyene ndinịm kpukpru ibet Israel. Ke idak ndausụn̄ Abasi, mmọ ẹma ẹdọhọ ẹte ke ibiomoke mme Christian ndinịm ibet Moses edi nte ke “[ẹnyene ndibet] n̄kpọ eke ẹwade ẹnọ ndem, ye iyịp, ye unam eke ẹyịride-yịri [unam oro owo mîduọkke iyịp] ẹnyụn̄ ẹtre use.” (Utom 15:22-29) Mmọ ke ntre ẹma ẹnam an̄wan̄a nte ke edibet iyịp edi eti uwem nte editre ukpono ndem ye oburobụt ido idan̄ ẹdide.a

⁸ Mme akpa Christian ẹma ẹsọn̄ọ ẹmụm ukpan Abasi oro ẹkama. Ke etin̄de otụk oro, eyen ukpepn̄kpọ Britain oro, Joseph Benson, ọkọdọhọ ete: “Ukpan emi ẹkekpande edidia iyịp, emi ẹkenọde Noah ye kpukpru nditọ emi ẹdimanade inọ enye, ẹkenyụn̄ ẹtọn̄ọde ntak ẹtịn̄ ẹnọ nditọ Israel . . . akananam idịghe se ẹkebiatde ẹfep, edi, ke edide isio, ẹma ẹsọn̄ọ ke idak Obufa Testament, Utom Mme Apostle xv.; ndien ke ntre ẹnamde edi nsinsi mbiomo.” Edi, ndi se Bible etịn̄de aban̄a iyịp abiat edida oro ẹdade enye ẹnam n̄kpọ nte ibọkusọbọ eke eyomfịn efep, utọ nte edikịm nsịn ke idem, emi nte an̄wan̄ade owo mîkadaha inam n̄kpọ ke eyo Noah m̀mê ke ini mme apostle?

Iyịp ke M̀mê Nte Ibọkusọbọ

9. Didie ke ẹkeda iyịp ẹnam n̄kpọ nte ibọkusọbọ ke mme ini eset, ke edide isio ye nso idaha Christian?

⁹ Edida iyịp nte ibọkusọbọ idịghe n̄kpọ eyomfịn ke usụn̄ ndomokiet. N̄wed oro, Flesh and Blood, emi Reay Tannahill ewetde, owụt nte ke n̄kpọ nte isua 2,000, ke Egypt ye ke ebiet en̄wen, “ẹkeda iyịp nte akakan usọbọ akpamfia.” Mbon Rome ẹkenịm ke akpanikọ nte ke ẹkeme ndikọk udọn̄ọ ndisi ke ndidia iyịp owo. Tertullian ama ewet aban̄a edida iyịp nam n̄kpọ nte “ibọkusọbọ” ete: “Kere ban̄a mbon oro ke idiọkitọn̄ nsatitọn̄, ke ẹwụtde edinam ke an̄wambre, ẹkesidade iyịp ndiọi mme abiatibet . . . ẹnyọn̄ man ẹkeda ẹsọbọ udọn̄ọ ndisi mmọ.” Emi ekedi ata isio ye se mme Christian ẹkenamde: “Nnyịn ikam isịnke iyịp unam ke udia nnyịn . . . Ke mme idomo oro ẹkosịmde mme Christian mbufo ẹnọ mmọ ukọkọk unam ọyọhọde ye iyịp. Nte ededi, mbufo ẹmenịm ke akpanikọ ẹte ke ibet akpan mmọ ndinam ntre.” Kere se enye abuanade: Utu ke ndidia iyịp, emi adade ọnọ uwem, mme akpa Christian ẹma ẹsimek ndikpa.—Men 2 Samuel 23:15-17 domo.

10, 11. Ntak ẹkemede ndidọhọ nte ke edumbet Abasi aban̄ade iyịp abiat edibọ edikịm iyịp nsịn ke idem efep?

¹⁰ Ke akpanikọ, ko ke edem owo ikesikịmke iyịp isịn ke idem, koro edidomo mme edinam edikịm iyịp nsịn ke idem nse ọkọtọn̄ọ n̄kukụre ke ekperede ọyọhọ isua ikie-16. Edi, ke ọyọhọ isua ikie-17, akwa ekpepn̄kpọ kiet mban̄a idemowo ke University of Copenhagen ekeneni ete: ‘Etie nte mbon oro ẹkedade ekikere ukama iyịp owo nsọbọ udọn̄ọ esịtidem ẹdi ẹda enye ẹnam n̄kpọ ke idiọk usụn̄ ẹnyụn̄ ẹnam akwa idiọkn̄kpọ. Ẹbiom mbon oro ẹsitade owo ikpe. Ntak emi nnyịn mîsuaha mbon oro ẹdade iyịp owo ẹbari usụn̄itọn̄ mmọ? Ukem oro ke edi ye edibọ esen esen iyịp nsịn ke usan̄aiyịp, edide ebe ke inua m̀mê ke mme n̄kpọutom oro ẹdade ẹkịm iyịp ẹsịn ke idem. Ibet Abasi emesịn mme andikọtọn̄ọ edinam emi akwa ndịk ke idem.’

¹¹ Ih, idem ke mme isua ikie ẹmi ẹkebede, mme owo ẹma ẹkụt ẹte ke ibet Abasi akpan edida iyịp nsịn ke usan̄aiyịp ye edida enye ke inua. Ndidiọn̄ọ emi ekeme ndin̄wam mme owo mfịn ndifiọk idaha oro Mme Ntiense Jehovah ẹdade, kpa kiet oro ekemde ye idaha Abasi. Ke adan̄aemi ẹdade uwem ke akpan n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹwụtde esịtekọm ẹnọ un̄wam ibọkusọbọ, mme ata Christian ẹwụt ukpono ẹnọ uwem nte enọ otode Andibot, ntre mmọ idomoke ndinyan̄a uwem ebe ke ndida iyịp.—1 Samuel 25:29.

Unyan̄a Uwem ke N̄kan̄ Ibọkusọbọ?

12. Mbon oro ẹkerede n̄kpọ ẹkeme ndikere nso mban̄a edikịm iyịp nsịn ke idem?

¹² Ke ediwak isua ntaifiọk ẹkedọhọ ẹte ke iyịp esinyan̄a uwem. Mme dọkta ẹkeme nditịn̄ ẹte ke ẹma ẹkịm iyịp ẹsịn owo oro ekenyenede ọkpọsọn̄ uwọrọiyịp ke idem ndien enye ama okop nsọn̄idem. Ntre mme owo ẹkeme ndiyịk ẹte, ‘Didie ke idaha Christian ke n̄kan̄ ibọkusọbọ owụt eti ibuot mme unana eti ibuot?’ Mbemiso ekerede aban̄a akpan ndutịm usọbọidem ekededi, owo oro ekerede n̄kpọ eyeyom ndifiọk mme ufọn ye mme n̄kpọndịk oro ẹdude. Nso kaban̄a edikịm iyịp nsịn ke idem? Ata idem n̄kpọ edi nte ke edikịm iyịp nsịn ke idem ọyọhọ ye ediwak n̄kpọndịk. Mmọ ẹkeme idem ndikama n̄kpa.

13, 14. (a) Nso idi ndusụk usụn̄ ẹmi edikịm iyịp nsịn ke idem akamade n̄kpọndịk? (b) Didie ke se ikotịbede inọ pope anam an̄wan̄a n̄kpọndịk oro iyịp akamade ọnọ nsọn̄idem?

¹³ Ndondo emi, mme Dọkta L. T. Goodnough ye J. M. Shuck ẹkedọhọ ẹte: “N̄ka mbon usọbọ ke anyanini ẹma ẹdiọn̄ọ ẹte ke adan̄aemi iyịp oro ẹnọde ọfọnde nte nnyịn idiọn̄ọde ndinam enye, edikịm iyịp nsịn ke idem kpukpru ini esikama n̄kpọndịk. Udọn̄ọ edikịm iyịp nsịn ke idem oro otịmde awak akan osụk edi non-A, non-B hepatitis (NANBH); mme udọn̄ọ eken ẹmi ẹkemede ndidu ẹsịne udọn̄ọ esịt B, udọn̄ọ oro abiatde akpan editịbe, udọn̄ọ otode ukịm iyịp nsịn ke idem, edifịk editịbe idemowo nnịm, ye edibok mmọn̄ibọk ndatndat nsen iyịp awak akaha.” Ke ekerede ‘ndikpan’ sụk kiet ke otu idiọi n̄kpọndịk oro, ntọt oro ama adian do ete: “Ẹkere ke se ikperede owo 40,000 [ke United States ikpọn̄] ẹyenyene NANBH ke isua ke isua ye nte ke se idọkde isịm mbahade 10 eke ikie ke otu mmọemi ẹyenyene cirrhosis ye/m̀mê hepatoma [cancer esịt].”—The American Journal of Surgery, June 1990.

¹⁴ Nte ẹdiọn̄ọde n̄kpọndịk edimen udọn̄ọ nto edikịm iyịp nsịn ke idem ntatara ntatara, mme owo ke ẹfiak ẹdụn̄ọde ekikere mmọ kaban̄a edikịm iyịp nsịn ke idem. Ke uwụtn̄kpọ, ke ẹma ẹketop pope ke ikan̄ ke 1981, ẹma ẹnọ enye usọbọ ke ufọkibọk ẹnyụn̄ ẹsio enye unyọn̄. Ekem enye ekenyene ndifiak n̄ka ke ọfiọn̄ iba, ndien idaha esie ama ọdiọk etieti tutu etie nte enye ọmọn̄ ọkpọn̄ utom nte owo udọn̄ọ. Ntak-a? Enye ama enyene udọn̄ọ cytomegalovirus oto iyịp oro ẹkenọde enye. Ndusụk owo ẹkeme ndiyịk ete, ‘Edieke iyịp oro ẹnọde idem pope mîfọnke nso kaban̄a edikịm iyịp nsịn ke idem oro ẹnọde nnyịn mme uke uke owo?’

15, 16. Ntak emi edikịm iyịp nsịn ke idem mîfọnke idem edieke edide ẹma ẹdụn̄ọde iyịp oro ẹyom udọn̄ọ?

¹⁵ ‘Edi nte mmọ ikemeke ndidụn̄ọde iyịp nyom udọn̄ọ?’ owo ekeme ndibụp. Ọfọn, kere nte uwụtn̄kpọ ban̄a edidụn̄ọde nyom udọn̄ọ esịt B. Patient Care (February 28, 1990) okowụt ete: “N̄kpọntịbe udọn̄ọ esịt ke edikịm iyịp nsịn ke idem ama ekebe omosụhọde ubọk ke etienede ndụn̄ọde iyịp ofụri ererimbot nnyom [enye], edi mbahade 5-10 eke ikie ke udọn̄ọ esịt ke edikịm iyịp nsịn ke idem ama ekebe osụk oto udọn̄ọ esịt B.”

¹⁶ Ẹkụt n̄ko ndudue ke utọ ndomo nse oro ye udọn̄ọ en̄wen oro ẹmende ẹto iyịp—kpa AIDS. AIDS oro atarade-tara mi, ye usiene, amanam mme owo ẹtọn̄ọ ndifiọk n̄kpọndịk oro odude ke iyịp oro enyenede udọn̄ọ. Ih, odu mme usụn̄ idahaemi ndidụn̄ọde iyịp oro ifọt udọn̄ọ emi odudu. Nte ededi, owo idụn̄ọkede iyịp ke kpukpru ebiet, ndien etie nte ke mme owo ẹkeme ndinyene udọn̄ọ AIDS ke iyịp mmọ ke ediwak isua ye unana owo ndikụt enye nto mme ndụn̄ọde ndondo emi. Ntre mbon udọn̄ọ ẹkeme ndinyene AIDS—ẹma ẹnyene AIDS—ẹto iyịp oro ẹma ẹkedụn̄ọde ẹse, oro okonyụn̄ ebede udomo!

17. Didie ke edikịm iyịp nsịn ke idem ekeme ndinọ unan oro mîkemeke ndiyarade usọp usọp?

¹⁷ Mme Dọkta Goodnough ye Shuck ẹma ẹsiak n̄ko “edifịk editịbe idemowo nnịm.” Ih, uyarade ewụt nte ke idem iyịp oro edide ukem ekeme ndibiat ndutịm editịbe idem owo udọn̄ọ, ebederede usụn̄ ọnọ cancer ye n̄kpa. Ntre, ndụn̄ọde mbon Canada kiet oro ẹkenamde ye “mbon udọn̄ọ cancer ibuot ye itọn̄ ama owụt ete ke idaha editịbe mbon oro ẹsibọde edikịm iyịp nsịn ke idem ke ini ẹsịbede mbufụt efep esisụhọde ke akamba udomo ke oro ebede.” (The Medical Post, July 10, 1990) Mme dọkta ke University of Southern California ẹma ẹtọt ẹte: “Ibat kpukpru udọn̄ọ cancer usụn̄itọn̄ oro mbon oro mîkọbọhọ iyịp efiakde ẹdọn̄ọ ekedi mbahade 14 eke ikie ndien eke mbon oro ẹkebọde iyịp ekedi mbahade 65 eke ikie. Amaedi cancer inua, usụn̄itọn̄, ye ibuo m̀mê eke ọkpọ, ibat mbon oro mîkọbọhọ iyịp emi ẹkefiakde ẹdọn̄ọ ekedi mbahade 31 eke ikie ndien mbon oro ẹkebọde iyịp ekedi mbahade 71 eke ikie.” (Annals of Otology, Rhinology & Laryngology, March 1989) Etie nte editịbe idemowo oro ẹfịkde ẹnịm edi ntak emi mbon oro ẹkenọde iyịp ke ini usiakidem ẹsinyenede udọn̄ọ ekan.—Se ekebe, page 10.

Nte Usọbọ En̄wen Ekededi Ẹdu ke Ẹsiode Iyịp Ẹfep?

18. (a) Mme n̄kpọndịk oro ẹbuanade ye edikịm iyịp nsịn ke idem ọwọn̄ọde mbia ibọkusọbọ esịn ke nso? (b) Nso ntọt aban̄ade usọbọ en̄wen ke afo ekeme ndibuana ye abia ibọkusọbọ fo?

¹⁸ Ndusụk owo ẹkeme ndikere ẹte, ‘Edikịm iyịp nsịn ke idem akama n̄kpọndịk, edi nte usọbọ en̄wen ekededi ẹdu?’ Nnyịn ke akpanikọ iyom n̄kokon̄ orụk usọbọidem oro okụtde unen, ntre ndi nti usụn̄ oro ẹkụtde unen ẹdu ndise mban̄a mme akpan mfịna usọbọidem ye unana edikama iyịp? Ye inemesịt, ih. The New England Journal of Medicine (June 7, 1990) ọkọtọt ete: “Mbia ibọkusọbọ, ke ẹkade-kaiso ẹdiọn̄ọ mme n̄kpọndịk oro [AIDS] akamade ye mme udọn̄ọ eken oro ẹsuanade ẹto edikịm iyịp nsịn ke idem, ẹmefiak ẹkere ẹban̄a mme n̄kpọndịk ye mme ufọn oro edikịm iyịp nsịn ke idem akamade ndien ke ẹwọn̄ọde ẹda mme usọbọ en̄wen, esịnede edifep edikịm iyịp nsịn ke idem ofụri ofụri.”b

19. Ntak emi afo ekemede ndinyene mbuọtidem nte ke afo emekeme ndisịn ndibọ iyịp edi osụk ọbọ usọbọ ibọkusọbọ ye uforo?

¹⁹ Mme Ntiense Jehovah ke anyanini ẹmesịn edikịm iyịp nsịn ke idem, idịghe akpan akpan ke ntak mme n̄kpọndịk nsọn̄idem, edi ke ntak n̄kopitem nnọ ibet Abasi aban̄ade iyịp. (Utom 15:28, 29) Edi, mme dọkta oro ẹnyenede usọ ẹma ẹse ẹban̄a mbon udọn̄ọ oro ẹdedi Ntiense uforo uforo ye unana edikama iyịp, ye mme n̄kpọndịk oro enye abuanade. Nte kiet kpọt ke otu ediwak uwụtn̄kpọ oro ẹketọtde ke n̄wed ibọkusọbọ, Archives of Surgery (November 1990) ama eneme aban̄a edisio esịt ke ebiet en̄wen nsịn ke idem mbon udọn̄ọ ẹdide Ntiense ẹmi ubieresịt mmọ okonyịmede utọ edinam oro ye unana edinọ iyịp. Ntọt oro ọkọdọhọ ete: “Se iwakde ikan ifiọkutom isua 25 ke ndinam usiakidem ke esịt Mme Ntiense Jehovah ama ada okosụn̄ọ ke uforo uforo ẹdisio mbak esịt owo nsịn ke idem owo en̄wen ye unana edisịn mme n̄kpọ ẹnamde ẹto iyịp . . . N̄kpa ndomokiet edide mbemiso m̀mê ke usiakidem ama okokụre ikodụhe, ndien ndụn̄ọde ẹkenamde usọp usọp ama owụt nte ke mbon udọn̄ọ ẹmi ikenyeneke ọkpọsọn̄ mfịna ito ndido emi ẹdade ke ebiet en̄wen emi ẹsịn mmọ ke idem.”

Iyịp Oro Ọfọnde Akan

20, 21. Ntak emi mme Christian ẹkpewụtde ukpeme nditre ndikọri edu “iyịp edi idiọk ibọk”?

²⁰ Nte ededi, odu mbụme ndụn̄ọde oro oyomde nnyịn owo kiet kiet ibụp idem nnyịn. ‘Edieke ami n̄kebierede nditre ndibọ edikịm iyịp nsịn ke idem, ntak-a? Ke akpanikọ, nso idi akpan, isọn̄ ntak mi?’

²¹ Nnyịn ima itịn̄ ite ke odu mme usọbọ en̄wen oro ẹkụtde unen ke ẹsiode iyịp ẹfep, oro mîsioho owo inyan inọ ediwak n̄kpọndịk ẹbuanade ye edikịm iyịp nsịn ke idem. Mme n̄kpọndịk utọ nte udọn̄ọ esịt m̀mê AIDS amakam onụk ediwak owo ndisịn iyịp ke mme ntak oro mîdịghe eke ido ukpono. Ndusụk owo ẹkam ẹnyene uyo ke n̄kpọ emi, ekperede ndidi nte n̄kpọ eke ẹdọhọde ke mmọ ẹsan̄a ye ufiet oro ọdọhọde ete, “Iyịp Edi Idiọk Ibọk.” Ẹkeme ndidụri Christian nsịn ke utọ isan̄ oro. Edi enye edi isan̄ ke usụn̄ oro utịt edide n̄kpa. Didie ke edi ntre?

22. Nso ekikere ẹban̄ade uwem ye n̄kpa ẹmi ẹdide ata idem n̄kpọ ke ana nnyịn inyene? (Ecclesiastes 7:2)

²² Mme ata Christian ẹfiọk ẹte idem ye mfọnn̄kan ibọkusọbọ ke nye n̄kan ufọkibọk, ke ndusụk idaha owo esikpa. Owo esisụk akpakpa, ye ọbọde edikịm iyịp nsịn ke idem ye mîbọhọ. Nditịn̄ emi idịghe akan̄a. Enye edi ata idem n̄kpọ. N̄kpa edi ata idem n̄kpọ ke uwem mfịn. Mbon oro ẹfụmide ibet Abasi aban̄ade iyịp ẹsiwak ndinyene unan ẹto iyịp ke ndondo oro m̀mê ke ebịghide. Ndusụk ẹsikam ẹkpan̄a ke ẹkịmde iyịp ẹsịn mmọ ke idem. Edi, nte anade kpukpru nnyịn ifiọk, mmọ oro ẹsibọhọde edikịm iyịp nsịn ke idem inyeneke nsinsi uwem, ntre iyịp inyan̄ake uwem mmọ ke nsinsi. Ke n̄kan eken, n̄wakn̄kan ibat owo oro ẹsịnde iyịp, ke ntak ido ukpono ye/m̀mê ke ntak ibọkusọbọ, edi ẹkenyịmede usọbọidem efen ẹnam ọfọn etieti ke n̄kan̄ ibọkusọbọ. Mmọ ke ntre ẹkeme ndidu uwem ke ediwak isua—edi idịghe ke nsinsi.

23. Didie ke ibet Abasi aban̄ade iyịp enyene ebuana ye nnyịn ndidi mme anamidiọk oro iyomde ufak?

²³ Nte ke kpukpru owo oro ẹdude uwem mfịn ẹdi mme anana mfọnmma owo ẹnyụn̄ ẹkpan̄a sụn̄sụn̄ ada nnyịn okosịm akpan n̄kpọ oro Bible etịn̄de aban̄a iyịp. Abasi ama asian ofụri ubonowo ete ẹkûdia iyịp. Ntak-a? Koro enye adade ọnọ uwem. (Genesis 9:3-6) Ke Ibet, enye ama esịn mme mbet ndiwụt akpanikọ oro nte ke kpukpru owo ẹdi mme anam idiọkn̄kpọ. Abasi ama asian nditọ Israel ete ke ebede ke edifọp mme uwa unam, mmọ ẹma ẹkeme ndiwụt ẹte ke ama oyom ẹfụk mme idiọkn̄kpọ mmimọ. (Leviticus 4:4-7, 13-18, 22-30) Okposụkedi oro mîdịghe se enye oyomde oto nnyịn mfịn, enye enyene se ọwọrọde kemi. Abasi ama aduak ndinọ uwa oro edikemede ndisio isop mme idiọkn̄kpọ kpukpru mme andinịm ke akpanikọ—kpa ufak. (Matthew 20:28) Emi edi ntak oyomde nnyịn inyene ekikere Abasi kaban̄a iyịp.

24. (a) Ntak ekpedide ndudue ndida mme n̄kpọndịk ẹdude ẹnọ nsọn̄idem nte akpan n̄kpọ kaban̄a iyịp? (b) Nso ikpenen̄ede ikara ekikere nnyịn ke nte ikamade iyịp inam n̄kpọ?

²⁴ Ekpedi ndudue ndiwụk ntịn̄enyịn ke mme n̄kpọndịk oro iyịp akamade ọnọ nsọn̄idem ikpọn̄îkpọn̄, koro oro ikedịghe se Abasi okowụkde ntin̄enyịn. Ekeme ndidi nditọ Israel ẹma enyene ndusụk ufọn nsọn̄idem ke ndiketre ndidia iyịp, ukem nte ekemede ndidi mmọ ẹma ẹbọ ufọn ke nditre ndita unam edi m̀mê mme ndedehe unam. (Deuteronomy 12:15, 16; 14:7, 8, 11, 12) Ti, okposụkedi, ete ke ini Abasi ọkọnọde Noah unen edita unam, enye ikakpanke edita obụk mme utọ unam oro. Edi enye ama owụk ete ke mme owo inaha ẹdia iyịp. Abasi ikowụkke ntịn̄enyịn ke se ikemede ndidi n̄kpọndịk inọ nsọn̄idem ikpọn̄îkpọn̄. Oro ikedịghe akpan n̄kpọ ke ewụhọ esie aban̄ade iyịp. Mme andituak ibuot nnọ enye ẹkenyene ndisịn ndinyan̄a uwem mmọ ye iyịp, idịghe akpan akpan ke ntak oro edinam ntre mînọhọ nsọn̄idem, edi koro enye ikasanake. Mmọ ẹkefụmi iyịp, idịghe koro ẹma ẹsabade enye, edi koro enye ekedi ọsọn̄urua n̄kpọ. Ebede ke iyịp uwa ikpọn̄îkpọn̄ ke mmọ ẹkekeme ndibọ edifen nnọ.

25. Didie ke iyịp anyan̄a uwem ke nsinsi?

²⁵ Ukem oro edi akpanikọ ye nnyịn. Ke Ephesus 1:7, apostle Paul ama anam an̄wan̄a ete: “Nnyịn inyụn̄ inyene ubọhọ-ufụn nnyịn ke [Christ] oto ke iyịp Esie, kpa edifen mme idiọkn̄kpọ nnyịn, adan̄a nte mfọn Esie awakde.” Edieke Abasi efende mme idiọkn̄kpọ owo onyụn̄ adade owo oro nte edinen, owo oro enyene idotenyịn anana utịt uwem. Ntre iyịp ufak Jesus ekeme ndinyan̄a uwem—ke nsinsi, ke akpanikọ, ke nsinsi nsinsi.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

Nte Afo Emekeme Ndinam An̄wan̄a?

◻ Nso idi akpan ntak oro anamde Mme Ntiense Jehovah ẹsịn edikịm iyịp nsịn ke idem?

◻ Nso uyarade iwụt ite ke idaha oro Bible adade kaban̄a iyịp iwụtke unana ibuot ke n̄kan̄ ibọkusọbọ?

◻ Didie ke ẹyịri ufak ye ibet Bible aban̄ade iyịp?

◻ Nso idi n̄kukụre usụn̄ oro iyịp ekemede ndinyan̄a uwem ke nsinsi?

[Ekebe ke page 10]

EDIKỊM IYỊP NSỊN KE IDEM YE UDỌN̄Ọ

Ke ama akanam ntotụn̄ọ ndụn̄ọde ndise m̀mê edikịm iyịp nsịn ke idem ekeme ndinam owo-udọn̄ọ edi se udọn̄ọ ọsọpde omụm, Dr. Neil Blumberg ama eberi ete: “Ke otu ndụn̄ọde ibọkusọbọ 12 [ke n̄kpọ emi], 10 ẹma ẹyarade nte ke edikịm iyịp nsịn ke idem ekedi akpan ye san̄asan̄a n̄kpọ oro abuanade ye n̄kpọndịk oro ọkọride-kọri ke udọn̄ọ otode n̄kpri unam udọn̄ọ oro . . . Adianade do, edikịm iyịp nsịn ke idem ke ndusụk ini mbemiso usiakidem ekeme ndifịna ukeme oro owo udọn̄ọ enyenede ndibiọn̄ọ udọn̄ọ edieke mfịna oro edikịm iyịp nsịn ke idem ọnọde editịbe idemesie ebịghide nte ndusụk ndụn̄ọde ẹnọde ekikere . . . Edieke ẹkemede ndinam ndụn̄ọde emi atara ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọde, etie nte ata ndiọi udọn̄ọ ke usiakidem ama ekebe ekeme ndidi ọsọ akpan udọn̄ọ kiet oro abuanade ye edikịm iyịp oro edide ukem nsịn ke idem.”—Transfusion Medicine Reviews, October 1990.

[Ndise ke page 8]

Ndatndat nsen iyịp oro ẹsiode ẹkponi. “Ata ekpri udomo iyịp (ounce 0.00003) esịne ọtọn̄ọde ke ndatndat nsen iyịp million 4 osịm 6.” —“The World Book Encyclopedia”

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Kunkel-CNRI/PHOTOTAKE NYC