N̄wed Usenọfiọn̄ Mme Jew Enen Adan̄a Didie?

NTE ekemde ye n̄wed usenọfiọn̄ mme Jew, Thursday, September 16, 1993, ekedi usen usọrọ Rosh Hashanah [obufa isua mme Jew]. Nte ido edide ẹma ẹfri shofar, m̀mê obukpon̄ nnụk okukịm, man ẹtan̄a obufa isua oro edide. Isua oro edi 5754 (n̄wed usenọfiọn̄ mme Jew), ndien enye ọtọn̄ọ ke September 16, 1993, osịm September 5, 1994.

Ye unana ubiatini, nnyịn imokụt ite ke ukpụhọde ke isua 3,760 odu ke nte mme Jew ẹbatde ini ye eke mbon Edem Usoputịn m̀mê eke Gregory, emi kpukpru owo ẹkamade mfịn. Ntak emi ukpụhọde emi odude? Ndien n̄wed usenọfiọn̄ mme Jew enen adan̄a didie?

Ndinịm Ini Oro Ẹtọn̄ọde Ẹbat

Ndutịm ubatini ekededi ana enyene akpan ini oro ẹtọn̄ọde m̀mê oro ẹtịn̄de ẹtụk. Ke uwụtn̄kpọ, Christendom abat ini ọtọn̄ọde ke isua oro ẹdọhọde nte Jesus Christ akamanade. Ẹbat usenọfiọn̄ ọtọn̄ọde ke ini oro nte ke eyo Christian. Ẹsiwak ndiwụt mmọ ke ndiwet A.D. ndian, otode ikọ Latin oro anno Domini, emi ọwọrọde “ke isua Ọbọn̄.” Ẹsiwet usenọfiọn̄ oro odude mbemiso ini oro nte B.C. (M.C.), “Mbemiso Christ.”a Mme amanaisọn̄ mbon China kpasụk ntre ẹbat ini ọtọn̄ọde ke 2698 B.C.E. (M.E.N.), kpa ntọn̄ọ ini ukara ọwọrọetop Haung-Ti, kpa Yellow Andikara. Ntem, February 10, 1994, ekedi ntọn̄ọ isua 4692 ke isua mbon China. Nso, ndien, kaban̄a n̄wed usenọfiọn̄ mme Jew?

The Jewish Encyclopedia ọdọhọ ete: “Usụn̄ uwet usenọfiọn̄ n̄kpọtịbe ke otu mme Jew eke ndondo emi oro ẹwakde ndikama edi ndiwet ibat isua oro ẹbede toto nte ẹkebot ererimbot.” Usụn̄ enyeemi, emi ẹfiọkde ke otu mme Jew nte Eyo Edibotn̄kpọ ekedidu ọnọ kpukpru owo ndikama ke n̄kpọ nte isua ikie usụkkiet E.N. Ntem, A.M. esiwak ndibem mme usenọfiọn̄ ke n̄wed usenọfiọn̄ mme Jew iso. Enye ada ọnọ anno mundi, emi edide ibio ibio ediwet ab creatione mundi, emi ọwọrọde “tọn̄ọ nte ẹkebot ererimbot.” Sia isua ndondo emi edide A.M. 5754, nte ekemde ye ido ubatini enyeemi, ẹbat ete ke “edibot ererimbot” akada itie ke isua 5,753 emi ekebede. Ẹyak nnyịn ise nte ẹbierede ini oro.

“Eyo Edibotn̄kpọ”

Encyclopaedia Judaica (1971) anam an̄wan̄a ete: “Ke nsio nsio usụn̄ unam ibat eke mme andikpep mbon Jew ‘Eyo Edibotn̄kpọ’ ọkọtọn̄ọ ke ini idọk ke kiet ke otu mme isua 3762 ye 3758 M.E.N. Nte ededi, ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie 12 E.N., ẹma ẹnyịme nte ke ‘Eyo Edibotn̄kpọ’ ọkọtọn̄ọ ke 3761 M.E.N. (ke ndisiak ata nnennen ini, ke Oct. 7 isua oro). Usụn̄ unam ibat emi ọkọn̄ọ ke ido unam ibat emi ẹwụtde ke Bible oro asan̄ade ukem ye ido unam ibat oro ẹkụtde ke akpa uwetn̄kpọ mme Jew oro ẹkewetde ke ẹma ẹkekụre ediwet Bible.”

Ido ediwet usenọfiọn̄ tọn̄ọ nte “edibot ererimbot” ọkọn̄ọ akpan akpan ke edikabade mbụk Bible eke mme andikpep mbon Jew. Ke ntak edinịm ke akpanikọ mmọ nte ke ẹkebot ererimbot ye kpukpru se idude ke enye ke ataata usen itiokiet eke hour 24, nditọ ukpepn̄kpọ mme Jew, ọkọrọ ye eke Christendom, ẹkere ke ẹkebot akpa owo oro, Adam, ke ukem isua oro ẹkebotde ererimbot. Nte ededi, emi inenke ke usụn̄ ekededi.

Akpa ibuotn̄wed Genesis ọtọn̄ọ ke ndidọhọ: “Ke editọn̄ọ Abasi okobot enyọn̄ ye isọn̄.” Ndien akaiso nditịn̄ se Abasi akanamde ke “mme usen” itiokiet ẹmi ẹtienede ke adiana adiana ndiwọn̄ọde isọn̄ oro edide “ikpîkpu ye ukpọk” nsịn ke ediye ebietidụn̄ nnọ owo. (Genesis 1:​1, 2) Ekeme ndidi ediwak miliọn isua ẹma ẹbe ke ufọt ikpehe iba ẹmi. N̄ko-n̄ko, mme usen edibotn̄kpọ ikedịghe ini eke hour 24, nte n̄kpọ eke ẹdọhọde ke ini onịm adan̄a ọnọ mme utom Andibot. Ndiwụt nte ke “usen” kiet ke ikpehe nneme emi ekeme ndiniọn̄ n̄kan hour 24 edi se ẹwụtde ke Genesis 2:4, emi etịn̄de aban̄a kpukpru ikpehe ini edibotn̄kpọ nte “usen” kiet. Ediwak tọsin isua ẹma ẹsịne ke ufọt akpa usen edibotn̄kpọ ye ọyọhọ usen itiokiet, ke ini ẹkebotde Adam. Ndibat ini emi ẹkebotde Adam nte edide ukem ini oro ẹkebotde ata enyọn̄ ye isọn̄ ikemke ye N̄wed Abasi m̀mê ye ifiọk ntaifiọk. Kpa ye oro, ẹkesan̄a didie ẹfiọk ke “Eyo Edibotn̄kpọ” ọkọtọn̄ọ ke 3761 M.E.N.?

Isọn̄ Kaban̄a Ubatini

Ke ndiọkiso, ekese n̄wed mme Jew oro ubatini oro itịn̄de iban̄a mi ọkọn̄ọde idụhe aba. Se isụhọde edi uwetn̄kpọ ẹwetde ke adiana adiana oro ke akpa ẹkekotde Seder ‘Olam (Ndutịm Ererimbot). Eda enye ẹkebuan ye Yose ben Halafta eyen ukpepn̄kpọ Talmud eke ọyọhọ isua ikie iba E.N. Uwetn̄kpọ emi (ke ukperedem ẹkekotde Seder ‘Olam Rabbah man owụt ukpụhọde esie ye mbụk Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Ini Ntatenyịn emi ẹkotde Seder ‘Olam Zuṭa) ọnọ mbụk ubatini ọtọn̄ọde ke Adam osịm ọyọhọ isua ikie iba E.N. emi mme Jew ẹkesọn̄de ibuot ye Rome ke idak Bar Kokhba, nsunsu Messiah. Didie ke andiwet enye akasan̄a enyene utọ ntọt emi?

Ke adan̄aemi Yose ben Halafta okodomode nditiene mbụk Bible, enye ama adian mme edinam an̄wan̄a eke idemesie ke itien̄wed emi mme usenọfiọn̄ oro odude mîkan̄wan̄ake. The Jewish Encyclopedia ọdọhọ ete: “Ke ediwak idaha, . . . enye ọkọnọ mme usenọfiọn̄ nte ekemde ye ido eset, ndien ke adianade do, esịnde mme ikọ ye ibet [ido eset] mme andikpep ye mbon eyo esie oro ekebemde enye iso oro mîdụhe ke n̄wed Abasi.” Mbon eken ẹnana esịtekọm ke ndụn̄ọde mmọ. The Book of Jewish Knowledge ọdọhọ ete: “Enye ọkọtọn̄ọ ke Eyo Edibotn̄kpọ abat ndien, nte ekemde, ama ọnọ nsio nsio n̄kpọntịbe mme Jew mme usenọfiọn̄ oro mînyeneke isọn̄ oro ẹkekerede-kere nte ke akada itie toto ke ini Adam, akpa owo oro, tutu osịm ini Akwa Alexander.” Edi didie ke utọ edinam an̄wan̄a oro ye mme n̄kpọ ẹkesịnde do okotụk nte ubatini mme Jew edide nnennen ye akpanikọ? Ẹyak ise.

Mme Ido Eset Ye Edinam An̄wan̄a

Nte ekemde ye ido eset eke mme andikpep mbon Jew, Yose ben Halafta akabat nte ke ọyọhọ temple iba ke Jerusalem ekebịghi ofụri ofụri ke isua 420. Emi ọkọkọn̄ọ ke edinam an̄wan̄a eke mme andikpep mbon Jew ke profesi Daniel eke “urua ata ye duop” m̀mê isua 490. (Daniel 9:24) Ẹkebuan ikpehe ini emi ye ikpehe ini oro okodude ọtọn̄ọde ke nsobo akpa temple ye n̄wụre oyọhọ ikaba. Ke onyịmede isua 70 nte isua ntan̄mfep ke Babylon, Yose ben Halafta ama edisịm ubiere nte ke ọyọhọ temple iba ekebịghi ke isua 420.

Nte ededi, edinam an̄wan̄a emi ama ada okosịm akamba mfịna. Isua oro ẹkekande Babylon (539 M.E.N.) ye eke nsobo temple oyọhọ ikaba (70 M.E.N.) edi usenọfiọn̄ oro ẹdiọn̄ọde ke mbụk. Ntem, ikpehe ini eke ọyọhọ temple iba enyene ndidi isua 606 utu ke isua 420. Ke ndibat ikpehe ini emi nte isua 420 kpọt, ubatini mme Jew osio isua 186 ọduọk.

Profesi Daniel itịn̄ke iban̄a m̀mê temple ke Jerusalem edibịghi adan̄a didie. Utu ke oro, enye ekebem iso etịn̄ aban̄a ini emi Messiah edidide. Profesi emi owụt in̄wan̄în̄wan̄ nte “ke ọtọn̄ọde ke ini emi uyo ọwọrọde, ete ẹtọn̄ọ ntak ẹdiọn̄ ẹnyụn̄ ẹbọp Jerusalem, tutu osịm ke ini Messiah Ọbọn̄, eyedi urua itiaba ye urua ata ye iba.” (Daniel 9:​25, 26) Ke adan̄aemi ẹkesịnde itiat idakisọn̄ temple ke ọyọhọ isua iba nte mme Jew ẹkenyọn̄ ke ntan̄mfep (536 M.E.N.), owo ikọnọhọ “uyo” ndifiak mbọp Jerusalem tutu “ke ọyọhọ isua edidem Artaxerxes edịp.” (Nehemiah 2:​1-⁠8) Nnennen mbụk ererimbot owụt 455 M.E.N. nte isua oro. Ke ẹbatde “urua,” 69 m̀mê isua 483 ẹka iso iso, nnyịn iyedisịm 29 E.N. Oro edi ini emi Messiah okowụtde idem, ke ini Jesus anade baptism.b

Edinam an̄wan̄a efen eke mme andikpep mbon Jew emi okosụn̄ọde ke akamba ndutịme ke ubatini mme Jew aban̄a emana Abraham. Mme andikpep mbon Jew ẹma ẹdian mme isua eke mme ukperedem emana nte ẹwetde ke Genesis 11:​10-⁠26 ẹnyụn̄ ẹmek isua 292 ẹnọ ikpehe ini oro ọkọtọn̄ọde ke Ukwọ tutu osịm emana Abraham (Abram). Nte ededi, mfịna odu ke nte mme andikpep mbon Jew ẹnamde Ge 11 ufan̄ikọ 26 an̄wan̄a, emi ọdọhọde ete: “Terah odu uwem ke isua ata ye duop, ndien obon Abram, ye Nahor ye Haran.” Ke ntak emi, ido eset eke mme Jew ada nte ke Terah ekedi isua 70 ke ini Abram akamanade. Edi, ufan̄ikọ oro inen̄ekede idọhọ ke Terah okobon Abraham ke ini ekedide isua 70. Utu ke oro, enye n̄kukụre ọdọhọ ke enye okobon nditọ ita ke ama ekedi isua 70.

Man ifiọk nnennen isua emana Terah ke ini emana Abraham, oyom nnyịn n̄kukụre ikaiso ikot mbụk Bible. Ọtọn̄ọde ke Genesis 11:​32–12:4, nnyịn ikpep ite ke Terah ama akakpa ke isua 205, Abraham ye ubon esie ẹma ẹkpọn̄ Haran ke ewụhọ Jehovah. Ke ini oro Abraham ekedi isua 75 ke emana. Ntem, anaedi Abraham akamana ke ini Terah ekedide isua 130 ke emana, utu ke 70. Ke ntre, ikpehe ini oro okodude ọtọn̄ọde ke Ukwọ tutu osịm emana Abraham ekedi isua 352, utu ke ndidi isua 292. Mi, ubatini mme Jew anam ndudue ke isua 60.

Edinam Ido Ukpono

Mme utọ ndudue ye ukpụhọde oro ke Seder ‘Olam Rabbah ye mme n̄wed ibatini Talmud eken ẹnam ekese ndutịme ye nneme ẹdu ke otu mme andikpep ẹdide Jew. Okposụkedi ẹma ẹkesịn ekese ukeme ndinam ubatini emi ekem ye mme akpanikọ oro ẹfiọkde ke mbụk, mmọ ikwe unen ke ofuri ofuri. Ntak mîkwe? Encyclopaedia Judaica ọdọhọ ete, “Mmọ ikenen̄ekede inyene udọn̄ ke ukpepn̄wed nte ẹkenyenede ke ido ukpono. Ẹkenyene ndimụm ido eset n̄kama ke kpukpru usụn̄, akpan akpan ke ufọt mme ọtọ-ubahade isio n̄ka.” Utu ke ndisio ndutịme oro edinam ido eset mmọ akadade edi mfep, ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ mme Jew ẹma ẹdomo ndisụhọde mbụk Bible itie. Mbon eken ẹma ẹdomo ndiyom ibetedem nto mme n̄ke ye ido eset eke mbon Babylon, Egypt, ye Hindu.

Nte utịp, mme ekpep n̄kpọ mban̄a mbụkeset ikesehe aba “Eyo Edibotn̄kpọ” nte n̄wed ubatini emi ẹkemede ndiberi edem. Ibat ibat nditọ ukpepn̄kpọ mme Jew ẹdomo ndida nnọ enye, ndien idem mme enyene odudu n̄wed ndụn̄ọde nte The Jewish Encyclopedia ye Encyclopaedia Judaica ẹnyene etikwọ etikwọ ekikere ẹban̄a enye ofụri ofụri. Ntem, owo ikemeke ndida akani usụn̄ ubatini mme Jew ọtọn̄ọde ke ini ẹkebotde ererimbot nte nnennen ke idaha ubatini eke Bible, kpa ndutịm ibatini eke profesi Jehovah Abasi ẹmi ẹyararede.

[Mme Ikọ idakisọn̄]