Itie Uku Oro Iban Ẹkenyenede ke Otu Mme Asan̄autom Abasi Eset
“Jehovah Abasi ete, Ke ifọnke owo ndidu ikpọn̄; nyenam andinyan̄a ekem ye enye.”—GENESIS 2:18.
1. Didie ke n̄wed ukabadeikọ Bible kiet anam itie oro iban ẹkenyenede ke eset an̄wan̄a?
“IDỤHE ebiet ndomokiet ke Mediterranean eset m̀mê ke N̄kpet N̄kpet Edem Usiahautịn emi ẹkenọde iban ifụre oro mmọ ẹnyenede ke n̄kaowo Edem Usoputịn eyomfịn. Idaha oro okodude ke ofụri ofụri ekedi iban ndisụk idem nnọ irenowo, kpa nte ifịn ẹkesụkde idem ẹnọ nditọisọn̄, n̄kparawa owo ẹsụk ẹnọ ikpọ owo. . . . Ẹma ẹda nditọiren ke n̄kpọ ẹkan nditọiban, ndien ndusụk ini ẹma ẹsiyak nsek nditọiban ẹkpan̄a ebe ke nditre ndikpeme mmọ mbiọn̄ọ ndiọk idaha.” Oro edi nte n̄wed ukabadeikọ Bible kiet anamde uwa iban ke mme ini eset an̄wan̄a.
2, 3. (a) Nte ekemde ye ntọt kiet, n̄kpọ etie didie ye ediwak iban mfịn? (b) Mme mbụme ewe ẹdemede?
2 Idaha inen̄ekede ifọn ikan oro ke ediwak ikpehe ererimbot mfịn. Ke 1994, ke akpa ini, ntọt eke isua ke isua otode Itieutom Ukara United States esede aban̄a unen owo ama ọnọ ntịn̄enyịn ke nte ẹnamde n̄kpọ ye iban. Ibuotikọ kiet ke The New York Times emi aban̄ade ntọt oro ọkọdọhọ ete: “Ntọt ke Idụt 193 Owụt Asari eke Usen ke Usen Nte Ata Idem N̄kpọ.”
3 Sia ekese iban ye nsio nsio idaha ido edinam ẹbuanade ye mme esop ikọt Jehovah ke ofụri isọn̄, ndusụk mbụme ẹdemede: Nte edinam oro ẹsụk ẹnamde an̄wan̄a mi edi orụk enyeoro Abasi ke akpa akaduakde ọnọ iban? Didie ke ẹkesinam n̄kpọ ye iban ke otu mme andituak ibuot nnọ Jehovah ke mme ini Bible? Ndien didie ke ẹkpenam n̄kpọ ye iban mfịn?
“Andinyan̄a” ye ‘Andinam Ekem’
4. Nso ke Jehovah eketịn̄ ke akpa eren ama okodu ikpọn̄ ke in̄wan̄ Eden ke ndusụk ini, ndien nso ke Abasi akanam adan̄aoro?
4 Ke Adam ama okodu ikpọn̄ ndusụk ini ke in̄wan̄ Eden, Jehovah ama ọdọhọ ete: “Ifọnke owo ndidu ikpọn̄; nyenam andinyan̄a ekem ye enye.” (Genesis 2:18) Idem okposụkedi Adam ekedide mfọnmma erenowo, ama oyom n̄kpọ efen man anam uduak Andibot. Man anam se ẹkeyomde oro odu, Jehovah ama obot n̄wan onyụn̄ adian akpa ndọ.—Genesis 2:21-24.
5. (a) Didie ke mme andiwet Bible ẹwak ndida ikọenyịn̄ usem Hebrew oro ẹkabarede “andinyan̄a”? (b) Akpanikọ oro nte ke Jehovah eketịn̄ aban̄a akpa n̄wan nte ‘andinam ekem’ owụt nso?
5 Nte mme ikọ ẹmi “andinyan̄a” ye ‘andinam ekem’ ẹwụt nte ke itie oro Abasi ọnọde n̄wan ekedi usụhọde itie? Baba. Mme andiwet Bible ẹsiwak ndida ikọenyịn̄ usem Hebrew oro (ʽeʹzer) emi ẹkabarede “andinyan̄a” ntịn̄ mban̄a Abasi. Ke uwụtn̄kpọ, Jehovah edi “andin̄wam [andinyan̄a] nnyịn ye otuekọn̄ nnyịn.” (Psalm 33:20; Exodus 18:4; Deuteronomy 33:7) Ke Hosea 13:9, Jehovah akam etịn̄ aban̄a idemesie nte “andinyan̄a” Israel. Amaedi ikọ Hebrew oro (neʹghedh) emi ẹkabarede ‘andinam ekem,’ eyen ukpepn̄kpọ Bible kiet anam an̄wan̄a ete: “Un̄wam oro ẹyomde idịghe sụk edin̄wam ke utom esie eke usen ke usen m̀mê ke uman nditọ . . . edi edi ibetedem edem mbiba oro itie nsan̄a ọnọde.”
6. Nso ke ẹketịn̄ ke ẹma ẹkebot n̄wan, ndien ntak-a?
6 Ke ntre idụhe n̄kpọ oro osụhọrede owo itie ke Jehovah nditịn̄ mban̄a n̄wan nte “andinyan̄a” ye ‘andinam ekem.’ N̄wan ama enyene n̄wọrọnda ukeme esiemmọ ke ekikere, ntụk, ye ikpọkidem. Enye ekedi andikem oro odotde ọnọ erenowo. Mmọ owo kiet kiet ekedi isio, edi ama oyom owo kiet kiet man “ẹyọhọ ke isọn̄” nte ekemde ye uduak Andibot. Nte an̄wan̄ade ekedi ke ẹma ẹkebot eren ye n̄wan oro ẹma “Abasi okụt kpukpru se enye akanamde, ndien, sese ẹfọn etieti.”—Genesis 1:28, 31.
7, 8. (a) Ye idiọkn̄kpọ odụkde edi ke Eden, didie ke emi okotụk itie oro n̄wan enyenede? (b) Mme mbụme ewe ẹdemede kaban̄a edisu eke Genesis 3:16 ke otu mme andituak ibuot nnọ Jehovah?
7 Ye idiọkn̄kpọ odụkde edi, mme n̄kpọ ẹma ẹkpụhọde ẹnọ eren ye n̄wan oro. Jehovah ama ebiere ikpe ọnọ mmọ mbiba nte mme anamidiọk. “Nyenam ubiak uman fo awawak,” ntre ke Jehovah ọkọdọhọ Eve, etịn̄de aban̄a unọmọ oro enye ayakde odu nte n̄kpọ eke ẹdọhọde ke enye akanam. Enye ama adian ete: “Ke ubiak ke afo ediman nditọ; eyenyụn̄ osụk idem ọnọ uberi ndien enye eyekan fi.” (Genesis 3:16) Toto ke ini oro, mme ebendọ ẹmekara ediwak ibanndọ, ediwak ini ke nsọn̄ido. Utu ke ndida mmọ nte mme andinyan̄a ye mme andinam ekem, ediwak ini ẹsinam n̄kpọ ye mmọ nte nditọufọk m̀mê ifịn.
8 Nso, ndien, ke edisu eke Genesis 3:16 ọkọwọrọ ọnọ mme andituak ibuot nnọ Jehovah ẹdide iban? Ndi ẹma ẹnịm mmọ ke usụhọde itie ye itie esuene? N̄wan̄ansa-o! Edi nso kaban̄a mme mbụk Bible oro ẹtịn̄de ẹban̄a mme ido edinam ye mme usụn̄ unam n̄kpọ ẹtụkde iban oro ẹkemede nditie nte owo inyịmeke ke ndusụk n̄kaowo mfịn?
Ndifiọk Mme Ido Edinam eke Bible
9. Ke ini ikerede iban̄a mme ido edinam ẹbuanade iban ke mme ini Bible, ewe n̄kpọ ita ke nnyịn ikpenyene ke ekikere?
9 Ẹma ẹsinam n̄kpọ ke eti usụn̄ ye iban ke otu mme asan̄autom Abasi ke mme ini Bible. Nte ededi, ke ẹkerede ẹban̄a mme ido edinam ẹbuanade iban ke ini oro, ọfọn nditi ndusụk n̄kpọ. Akpa, ke ini Bible etịn̄de aban̄a mme idiọk idaha oro ẹkedemerede ke ntak ibụk ibụk ukara ke ubọk ndiọi irenowo, oro iwọrọke ite ke Abasi ama onyịme ẹnam n̄kpọ ntre ye iban. Ọyọhọ iba, okposụkedi Jehovah akayakde ndusụk ido edinam ẹdu ke otu mme asan̄autom esie ke ndusụk ini, enye ama enen̄ede mmọ man ekpeme iban. Ọyọhọ ita, ana nnyịn ikpeme mbak idida mme idaha eyomfịn ibiere mme ido edinam eset. Ndusụk ido edinam oro ẹtiede nte ifọnke ye mme owo oro ẹdude uwem mfịn ikenen̄ekede idi se iban ẹkedade nte se isụhọrede owo itie ke ini oro. Ẹyak nnyịn ikere iban̄a ndusụk uwụtn̄kpọ.
10. Didie ke Jehovah ekese edinam udọ uwak iban, ndien nso iwụt ke enye akananam ikpọn̄ke akpa idaha oro enye okonịmde kaban̄a udọ n̄wan kiet?
10 Udọ uwak iban:a Nte ekemde ye akpa uduak Jehovah, n̄wan inyeneke ndibuana ebe esie ye n̄wan efen. Abasi okobot n̄wan kiet kpọt ọnọ Adam. (Genesis 2:21, 22) Ke ẹma ẹkesọn̄ ibuot ke Eden, edinam udọ uwak iban ke akpa ini ama ọwọrọ owụt idem ke udịm Cain. Nte ini akade enye ama akabade edi ido edinam onyụn̄ edi se ndusụk mme andituak ibuot nnọ Jehovah ẹnyịmede. (Genesis 4:19; 16:1-3; 29:21-28) Okposụkedi Jehovah ekenyịmede udọ uwak iban, oro okonyụn̄ anamde ibatowo ke Israel ọtọt, enye ama owụt iban edikere mban̄a ebe ke ndinen̄ede edinam oro man ekpeme iban ye nditọ mmọ. (Exodus 21:10, 11; Deuteronomy 21:15-17) Akan oro, akananam Jehovah ikpọn̄ke akpa idaha esie kaban̄a udọ n̄wan kiet. Noah ye nditọiren esie, emi ẹkefiakde ẹnọ ewụhọ ‘editọt nnyụn̄ nyọhọ’ isọn̄, kpukpru ẹkedi mme ọdọ n̄wan kiet. (Genesis 7:7; 9:1; 2 Peter 2:5) Abasi okowụt idemesie nte ebe oro ọdọde n̄wan kiet ke ini owụtde itie ebuana esie ye Israel. (Isaiah 54:1, 5) Ekem, n̄ko, Jesus Christ ama afiak owụk akpa idaha udọ n̄wan kiet oro Abasi okonịmde ndien ẹma ẹnịm emi ke akpa esop Christian.—Matthew 19:4-8; 1 Timothy 3:2, 12.
11. Ntak emi ẹkesikpede ekọmurua ndọ ke mme ini Bible, ndien nte emi ekedi edisụhọde iban itie?
11 Ndikpe ekọmurua ndọ: N̄wed oro Ancient Israel—Its Life and Institutions ọdọhọ ete: “Mbiomo ndikpe ibatokụk emi, m̀mê ukem n̄kpọ ntre, nnọ ubon eyenan̄wan ke akpanikọ anam ndọ eyen Israel etie nte udep. Edi etie nte [ekọmurua ndọ] inen̄ekede idi ekọmurua ẹkpede ke ibuot n̄wan edi edi usiene ẹnọde ubon.” (Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn.) Ntre edikpe ekọmurua ndọ edi ndinọ ubon n̄wan oro usiene kaban̄a editaba mme utom esie ye ukeme ye ubiatokụk oro ubon esie akabiatde ke ndikese mban̄a enye. Utu ke ndisụhọde n̄wan itie, do, enye ọkọsọn̄ọ ufọn oro enye enyenede ke ubon esie.—Genesis 34:11, 12; Exodus 22:16; se Enyọn̄-Ukpeme, January 15, 1989, page 21-24.
12. (a) Ndusụk ini didie ke ẹkesikot iren ye iban ẹmi ẹdọde ndọ ke N̄wed Abasi, ndien ndi iban ẹma ẹsikop iyatesịt ẹban̄a ikọ ẹmi? (b) Nso idot ẹtịm ẹfiọk ẹban̄a mme ikọ ẹmi Jehovah akadade ke Eden? (Se ikọ idakisọn̄.)
12 Mme ebe nte “mme andinyene”: N̄kpọntịbe kiet ke uwem Abraham ye Sarah ke n̄kpọ nte 1918 M.E.N. owụt nte ke etisịm ini mmọ etie nte ama akabade edi ido ndida erenowo oro ọdọde ndọ nte “andinyene” (Hebrew, baʹʽal) ye n̄wan oro ẹdọde nte ‘enyeemi ẹnyenede-nyene’ (Hebrew, beʽu·lahʹ). (Genesis 20:3) Ke oro ebede ẹsida ikọ mbiba ẹmi ndusụk ini ke N̄wed Abasi, ndien idiọn̄ọ ndomokiet idụhe nte ke iban ẹkedude mbemiso eyo mme Christian ẹma ẹkop iyatesịt ẹban̄a emi.b (Deuteronomy 22:22) Nte ededi, owo ikenyeneke ndinam n̄kpọ ye ibanndọ nte n̄kpọ eke mmọ ẹdide isọn̄ m̀mê ufọk. Ẹma ẹkeme ndidep, ẹnyam, ẹnyụn̄ ẹkam ẹdia akpa isọn̄ m̀mê inyene, edi emi ikedịghe ntre ye n̄wanndọ. “Ufọk ye inyene ẹdi akpa mme ete,” ntre ke n̄ke Bible kiet ọdọhọ, “edi enyene-ibuot an̄wan oto Jehovah.”—Mme N̄ke 19:14; Deuteronomy 21:14.
Uku Uku Itie
13. Ke ini mme abak-Abasi irenowo ẹketienede uwụtn̄kpọ Jehovah ẹnyụn̄ ẹnịmde Ibet esie, emi okosụn̄ọ ke nso ọnọ iban?
13 Nso, ndien, ikedi itie iban ke otu mme asan̄autom Abasi mbemiso eyo mme Christian? Didie ke ẹkese ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ ye mmọ? Ke nditịn̄ ibio ibio, ke ini mme abak-Abasi iren ẹketienede uwụtn̄kpọ Jehovah ẹnyụn̄ ẹnịmde Ibet esie, iban ẹma ẹkaiso ndinyene uku mmọ ẹnyụn̄ ẹnyene ediwak unen ye mme ifetutom.
14, 15. Nso iwụt ke ẹma ẹnọ iban ukpono ke Israel, ndien ntak emi Jehovah nte enende okoyomde mme andituak ibuot nnọ enye ẹdide irenowo ẹwụt mmọ ukpono?
14 Ẹkenyene ndinọ iban ukpono. Ibet oro Abasi ọkọnọde Israel ama owụk ete ẹkpono ete ye eka. (Exodus 20:12; 21:15, 17) “Mbufo ẹbak eka mbufo ye ete mbufo,” ntre ke Leviticus 19:3 ọdọhọ. Ke ini Bath-sheba akakade ebịne eyen esie Solomon ini kiet, “edidem [ama] adaha ke enyọn̄ aka okosobo ye enye” ke ndiwụt ukpono. (1 Ndidem 2:19) Encyclopaedia Judaica ọdọhọ ete: “Ẹkeme n̄kukụre ndimen ima oro Abasi amade Israel ke prọfesi ndomo ye ima oro ebe amade n̄wan esie ke n̄kaowo emi ẹnọde iban ukpono.”
15 Jehovah oyom mme andituak ibuot nnọ enye ẹdide irenowo ẹnọ iban ukpono, koro enye esinọ mmọ ukpono. Ẹkụt mme uwụtn̄kpọ ẹban̄ade emi ke mme itien̄wed ẹmi Jehovah adade mme ifiọk n̄kpọntịbe iban etịn̄ ikọ ke ndamban̄a usụn̄ onyụn̄ emende mme ntụk esiemmọ odomo ye eke iban. (Isaiah 42:14; 49:15; 66:13) Emi an̄wam mme andikot ndifiọk nte etiede Jehovah ke idem. Nte enemde, ikọ Hebrew oro adade ọnọ “mbọm,” emi Jehovah adade etịn̄ aban̄a idemesie, enyene n̄kpet n̄kpet ebuana ye ikọ oro adade ọnọ “idịbi” ẹnyụn̄ ẹkeme ndinam enye an̄wan̄a nte “ntụk an̄wan.”—Exodus 33:19; Isaiah 54:7.
16. Mme uwụtn̄kpọ ewe ẹwụt ke ẹma ẹsida item oro mme abak-Abasi iban ẹkesinọde ke akpan n̄kpọ?
16 Ẹma ẹsida item oro iban ẹmi ẹkebakde Abasi ẹkesinọde ke akpan n̄kpọ. Ke ini Abraham emi akabakde Abasi ekemen̄ede ndinam item Sarah, eten̄e-Abasi n̄wan esie, ini kiet, Jehovah ama ọdọhọ enye ete: “Kop uyo esie.” (Genesis 21:10-12) Iban Esau ẹmi ẹkedide nditọ Hittite “[ẹk]edi se iyatde Isaac ye Rebekah esịt.” Ke akpatre, Rebekah ama etịn̄ mfụhọ oro enye edikopde edieke eyen mmọ Jacob edidọde eyen Hittite. Didie ke Isaac akanam n̄kpọ? Mbụk oro ọdọhọ ete: “Ndien Isaac okot Jacob edi, onyụn̄ ọdiọn̄ enye, onyụn̄ eteme enye ete, Kûda n̄wan ke otu nditọiban Canaan.” Ih, idem okposụkedi Rebekah mîkọnọhọ item nnennen, ebe esie ama anam ubiere oro akasan̄ade ekekem ye mme ntụk esie. (Genesis 26:34, 35; 27:46; 28:1) Edidem David ke ukperedem ama efep ubiomikpe iyịp ke ntak emi enye akakpan̄de utọn̄ ọnọ n̄kpeubọk Abigail.—1 Samuel 25:32-35.
17. Nso iwụt ke iban ẹma ẹsinyene ndusụk udomo odudu ke ubon?
17 Iban ẹma ẹnyene ndusụk udomo odudu ke ubon. Ẹma ẹkpak nditọwọn̄ ẹte: “Eyen mi, kop item usọ, kûnyụn̄ ukpọn̄ mbet uka.” (Mme N̄ke 1:8) Nte ẹtịn̄de ẹban̄a “enyene ido an̄wan” ke Mme N̄ke ibuot 31 ayarade nte ke n̄wan emi ẹdọde oro ọfiọkde ndinam utom isehe iban̄a ufọk kpọt edi ekeme n̄ko ndise mban̄a mbubehe udep isọn̄, ọtọ in̄wan̄, anam ekpri mbubehe, onyụn̄ edi se ẹdiọn̄ọde ke nti ikọ ọniọn̄ esie. Se ikedide akpan n̄kpọ ikan kpukpru ekedi odot-itoro ukpono ukpono ndịk emi n̄wan oro ekenyenede ọnọ Jehovah. Eyịghe idụhe ekọmurua utọ n̄wan oro ‘akakande pearl anyan usụn̄’! Ẹma ẹtịm ẹma ọsọn̄urua ididuot pearl kaban̄a mme uduak edida nnam n̄kpọuto ye n̄kpọmbana.—Mme N̄ke 31:10-31.
Iban Ẹmi Ẹkebọde San̄asan̄a Mfọn Abasi
18. Ke mme ewe usụn̄ ke ẹkefọn iban san̄asan̄a mfọn ke mme ini Bible?
18 Ẹma ẹkụt ukpono emi Jehovah enyenede ọnọ iban ke san̄asan̄a mfọn oro enye ọkọfọnde ye ndusụk mmọ ke mme ini Bible. Hagar, Sarah, ye n̄wan Manoah ẹdi se mme angel, ẹmi ẹkesiande mmọ ndausụn̄ Abasi, ẹkekade ẹkese. (Genesis 16:7-12; 18:9-15; Judges 13:2-5) “Iban ẹmi ẹsan̄ade utom” ẹma ẹdu ke ataya utuakibuot ye iban ẹmi ẹkwọde ikwọ ke okụre Solomon.—Exodus 38:8; 1 Samuel 2:22; Ecclesiastes 2:8.
19. Ndusụk ini, ke ewe usụn̄ ke Jehovah ekesida iban ndida ke ibuot esie?
19 Ekese ini ke mbụk Israel, Jehovah ama esida n̄wan ndida ke ibuot esie m̀mê nditịn̄ ikọ ke ibuot esie. Kaban̄a prọfet an̄wan oro Deborah, nnyịn ikot ite: “Nditọ Israel ẹnyụn̄ ẹdọk ẹka ikpe ke ọtọ esie.” (Judges 4:5) Ke etienede edikan oro Israel akakande Jabin, edidem mbon Canaan, Deborah ama enyene ata san̄asan̄a ifetutom. Enye nte an̄wan̄ade ekedi anditịm, ke nsụhọde n̄kaha, ubak ikwọ edikan oro ke akpatre akakabarede edi ubak n̄wetnnịm n̄kpọ eke odudu spirit Jehovah.c (Judges, ibuot 5) Ediwak isua ikie ke ukperedem, man obụp Jehovah n̄kpọ, Edidem Josiah ama ọdọn̄ mme isụn̄utom ẹmi ẹkesịnede akwa oku ẹka ẹbịne Huldah, prọfet an̄wan. Huldah ama ekeme ndibọrọ uko uko ete: “Ntem ke Jehovah Abasi Israel ọdọhọ.” (2 Ndidem 22:11-15) Kpa idaha oro edidem ama ọnọ mme isụn̄utom oro uyo ete ẹka ẹbịne prọfet an̄wan kiet, edi ẹkenam emi man ẹkebọ ndausụn̄ ẹto Jehovah.—Men Malachi 2:7 domo.
20. Mme uwụtn̄kpọ ewe ẹwụt edikere mban̄a oro Jehovah enyenede aban̄a mme ntụk ye mfọnọn̄kpọ iban?
20 Ẹkụt udọn̄ oro Jehovah enyenede aban̄a mfọnọn̄kpọ iban ẹto mme idaha ẹmi enye akanamde n̄kpọ ke ufọn ndusụk mme andituak ibuot nnọ enye ẹdide iban. Enye ama anam n̄kpọ utịm ikaba ndinyan̄a Sarah, ediye n̄wan Abraham, nsio ke ndidi se ẹdan̄de. (Genesis 12:14-20; 20:1-7) Abasi ama ọfọn Leah, n̄wan emi Jacob ekenyenede esisịt ima ọnọ, mfọn ebe ke ‘ndisịrede enye idịbi’ anam enye enyene eyen. (Genesis 29:31, 32) Ke ini mme abak-Abasi omụm uman iba ẹmi ẹdide nditọ Israel ẹkesịnde uwem mmọ ke itiendịk man ẹnyan̄a nditọiren Hebrew ẹsio ke uwot nseknditọ ke Egypt, Jehovah ke inemesịt ama “anam ufọk ọnọ mmọ.” (Exodus 1:17, 20, 21) Enye n̄ko ama eyere akam ofụri esịt Hannah. (1 Samuel 1:10, 20) Ndien ke ini ebeakpa emi ekedide n̄wan prọfet okodude ke mfịna ye owo ebuọt emi okoyomde ndimen nditọ esie ke isọn oro n̄wan emi akakamade, Jehovah ikọkpọn̄ke enye. Ke ima, Abasi ama anam prọfet Elisha anam aran esie ọtọt man enye ekpekeme ndisio isọn oro. Ntem enye ama ekpeme ubon esie ye uku esie.—Exodus 22:22, 23; 2 Ndidem 4:1-7.
21. N̄wed Abasi Usem Hebrew ọnọ nso ekikere adade ukem ukem aban̄a itie oro iban ẹkenyenede?
21 Ke ntre, utu ke ndisịn udọn̄ nnọ esuene esuene ekikere ẹnyenede ẹban̄a iban, N̄wed Abasi Usem Hebrew etịn̄ n̄kpọ adade ukem ukem aban̄a itie mmọ ke otu mme asan̄autom Abasi. Okposụkedi Jehovah mîkofụkke mme andituak ibuot nnọ enye ẹdide iban ndikụt edisu eke Genesis 3:16, mme abak-Abasi iren ẹmi ẹketienede uwụtn̄kpọ Jehovah ẹnyụn̄ ẹnịmde Ibet esie ẹma ẹnam n̄kpọ ye iban ke uku ye ukpono.
22. Etisịm ini Jesus okodude ke isọn̄, didie ke itie oro iban ẹkenyenede okokpụhọde, ndien mme mbụme ewe ke ẹbụp?
22 Ke ediwak isua ikie ke ẹma ẹkekụre ndiwet N̄wed Abasi Usem Hebrew, itie oro iban ẹnyenede ama okpụhọde ke otu mme Jew. Etisịm ini emi Jesus ekedide isọn̄, item mme rabbi ama odori iban ukpan idiọk idiọk ke mme ifetutom ido ukpono mmọ ye uwem n̄kaowo mmọ. Ndi mme utọ item ẹmi ẹma ẹnyene odudu ke usụn̄ nte Jesus akanamde n̄kpọ ye iban? Didie ke ẹkpenam n̄kpọ ye mme Christian iban mfịn? Ẹyeneme mme mbụme ẹmi ke udiana ibuotikọ.
[Mme Ikọ idakisọn̄]
a Nte ekemde ye Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary, “udọ uwak iban” etịn̄ aban̄a “ndọ emi nsan̄andọ edide eren m̀mê n̄wan ekemede ndinyene awak akan nsan̄andọ kiet ke ini kiet.” Ẹkabade orụk “udọ uwak iban” emi edide san̄asan̄a akan nte “idaha m̀mê edinam edinyene awak akan n̄wanndọ kiet m̀mê nsan̄andọ kiet emi edide n̄wan ke ini kiet.”
b Ke ofụri N̄wed Abasi Usem Hebrew, ẹtịn̄ ẹban̄a iren ye iban oro ẹdọde ndọ ata ediwak ini nte “ebe” (Hebrew, ʼish) ye “n̄wan” (Hebrew, ʼish·shahʹ). Ke Eden, ke uwụtn̄kpọ, mme ikọ oro Jehovah akadade ikedịghe, “andinyene” ye ‘enyeemi ẹnyenede-nyene,’ edi ekedi ‘ebe’ ye “n̄wan.” (Genesis 2:24; 3:16, 17) Prọfesi Hosea ama ebemiso etịn̄ nte ke ẹma ẹnyọn̄ ntan̄mfep ẹdi, Israel eyekabade esịt okot Jehovah “Ebe mi,” inyụn̄ idịghe aba “Andinyene mi.” Emi ekeme ndinọ ekikere nte ke “ebe” ama ọnọ ekikere ima akan “andinyene.”—Hosea 2:16, NW.
c Se idotde ẹtịm ẹfiọk edi nte Deborah adade ikọ oro ami etịn̄ ikọ ke Judges 5:7.
Didie ke Afo Ọkpọbọrọ?
◻ Nso ke mme ikọ oro “andinyan̄a” ye ‘andinam ekem’ ẹwụt ẹban̄a itie n̄wan emi abakde Abasi?
◻ Ke ini ikerede iban̄a mme ido edinam oro ẹketụkde iban ke mme ini Bible, nso ke nnyịn ikpeti?
◻ Nso iwụt ke iban ẹma ẹnyene itie uku ke otu mme asan̄autom Abasi ke eset?
◻ Ke mme ewe usụn̄ ke Jehovah ọkọfọn iban san̄asan̄a mfọn mbemiso eyo mme Christian?