N̄kpọ Oro Okponde Akan N̄kpọuto Egypt

MOSES edi kiet ke otu n̄kponn̄kan mbon oro ẹkedude ke mbụk. Ekpere ndidi n̄wed inan̄ ke Bible—ọtọn̄ọde ke Exodus esịm Deuteronomy—ẹnen̄ede ẹbụk nte Abasi akanamde n̄kpọ ye Israel ke idak ndausụn̄ Moses. Enye akada mmọ usụn̄ ọwọrọ ke Egypt, enye ekedi esịne-ufọt ibet ediomi, enye okonyụn̄ ada Israel usụn̄ esịm adan̄a Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. Ẹkebọk Moses ke ufọk Pharaoh, edi ẹma ẹnọ enye odudu ndikabade ndi andida ikọt Abasi usụn̄, ọkọrọ ye prọfet, ebiereikpe, ye ewetn̄wed eke odudu spirit Abasi. Kpa ye oro, enye ekedi “ata sụn̄sụn̄ owo, akan kpukpru owo.”—Numbers 12:3.

Ata ediwak n̄kpọ oro Bible etịn̄de aban̄a Moses ẹnyene n̄kpọ ndinam ye akpatre isua 40 ke uwem esie, ọtọn̄ọde ke ini oro Israel ọkọwọrọde ke ufụn tutu esịm n̄kpa Moses ke ini enye ekedide isua 120 ke emana. Enye ekedi ekpemerọn̄ ke Midian, ọtọn̄ọde ke ini enye ekedide isua 40 esịm 80 ke emana. Edi, n̄wed kiet ọdọhọ ke “etie nte ubak ini uwem esie oro akakamade nduaidem akan, edi oro owo mîtịmke ifiọk iban̄a,” edi akpa isua 40 ke uwem esie, ọtọn̄ọde ke ini oro enye akamanade tutu esịm ini emi enye ekefehede ọkpọn̄ Egypt. Nso ke nnyịn ikam ikeme ndifiọk mban̄a iduọk ini emi? Didie ke mme idaha oro ẹkebọkde Moses ẹketụk owo oro enye akakabarede edi? Anaedi mme odudu ewe ẹkekara enye? Mme n̄kpọ-ata ewe ke enye ekenyene ndisobo? Ndien nso ke kpukpru emi ẹkeme ndikpep nnyịn?

Ufụn ke Egypt

N̄wed Exodus etịn̄ ete ke Pharaoh kiet ama ọtọn̄ọ ndikop ndịk mban̄a nditọ Israel oro ẹkedụn̄de ke Egypt koro mmọ ẹketọtde etieti. Ke ekerede ete ke imọ “ikari n̄kari,” enye ama odomo ndisụhọde ibat mmọ ebe ke ndinam mmọ ẹnam ọkpọsọn̄ utom ke ufịk ke idak mme eteutom oro ẹkamade ikpa—ẹbiom mbiomo, ẹnam mbat ukọkufọk, ẹnyụn̄ ẹnam ibat kọrikọri oro ẹdọhọde mmọ ẹsinam ke usen ke usen.—Exodus 1:8-14; 5:6-18.

Se ẹtịn̄de ẹban̄a Egypt emi Moses akamanade odụk enen̄ede ekem ye uyarade eke mbụk. Mme ikpan̄wed n̄kukịp eset ye ke nsụhọde n̄kaha mbuwed udi kiet ẹtịn̄ ẹban̄a nte ifịn ẹkesinamde kọrikọri ẹdade mbat ẹnam ke ọyọhọ isua tọsịn iba M.E.N., m̀mê abakde akan oro. Mme eteutom oro ẹkenyenede ndikụt ke kọrikọri ẹdu ẹma ẹbahade ediwak ifịn ẹdọn̄ ke mme otu oro ẹkesịnede ifịn 6 esịm 18 ẹnyụn̄ ẹnam mme otu oro ẹnyene adausụn̄. Ẹkenyene ndidọk mbat uda nnam kọrikọri nnyụn̄ mmen mbiet n̄ka itie unam kọrikọri. Mbonutom ẹtode nsio nsio idụt ẹma ẹsikoi mmọn̄ ẹduọk ke mbat ye mbiet, ẹnyụn̄ ẹda udọk ẹbuak enye. Ẹkesida akwakwa ekebe ubotn̄kpọ ẹnam ata ediwak kọrikọri. Ekem mbonutom ẹma ẹsibiom mme kọrikọri oro eyo ama akan̄wan ẹsat ẹkebon ke itie ubọpufọk, ndusụk ini ẹsan̄ade ke mme itịghede ẹsịm itie ubọpufọk. Mme esenyịn Egypt oro ẹkekamade okpoyon̄ ẹma ẹsitie m̀mê ẹsan̄a ẹse utom oro.

N̄wetnnịm n̄kpọ eset kiet etịn̄ aban̄a nte mbonutom 602 ẹkenamde kọrikọri 39,118, emi ọwọrọde ete ke owo kiet ekesinam kọrikọri 65 ke ẹbaharede ukem ukem ke ini utom kiet. Ndien n̄wed kiet eke ọyọhọ isua ikie 13 M.E.N. ọdọhọ ete: “Mme owo oro ẹkesinam . . . ibat kọrikọri mmọ ke usen.” Kpukpru emi ẹnen̄ede ẹdi ukem ye utom oro Exodus ọdọhọde nte ẹkenọde nditọ Israel ẹnam.

Ufịk ikekemeke ndinam ibat nditọ Hebrew osụhọde. Utu ke oro, “adan̄a nte [nditọ Egypt] ẹfịkde mmọ, ntre ke mmọ ẹdọdiọn̄ ẹwak, ẹnyụn̄ ẹtọt. Ntem ke nditọ Israel ẹnyene mmọ ndịk.” (Exodus 1:10, 12) Ntem, Pharaoh ke akpa ama owụk mme andimụm iban Hebrew uman ye kpukpru ikọt esie ete ẹwot kpukpru nsek nditọiren Israel. Ke enyene-ndịk idaha emi ke Moses, ediye nsekeyen akamana ọnọ Jochebed ye Amram.—Exodus 1:15-22; 6:20; Utom 7:20.

Ẹdịp, Ẹfiọhọ, Ẹnyụn̄ Ẹda Ẹnyene

Ete ye eka Moses ẹma ẹfụmi ewụhọ uwotowo Pharaoh ẹnyụn̄ ẹdịp nsekeyen mmọ. Ndi mmọ ẹkenam oro kpa ye oro mbon uyep ye mme anam-ndụn̄ọde ẹkesisan̄ade ndien ndien ẹyom nseknditọ? Nnyịn inen̄ekede ifiọk. Ke idaha ekededi, ke ọfiọn̄ ita ẹma ẹkebe ete ye eka Moses ikekwe aba nte ẹdịpde enye. Ke mbrenyịn, eka esie ama anam akpasa n̄kukịp, eyet itai mbak mmọn̄ edidụk, onyụn̄ emen eyen esie esịn ke esịt. Ke ndusụk udomo, Jochebed ama anam ewụhọ Pharaoh oro ọkọdọhọde ẹmen kpukpru nditọiren Hebrew eke ẹmanade ẹkeduọn̄ọ ke Akpa Nile, kpa ye mîkanamke ewụhọ oro nte Pharaoh ọkọdọhọde. Ekem Miriam, adiahaeka Moses, ama ada ekpere man ekpeme enye.—Exodus 1:22–2:4.

Nnyịn ifiọkke m̀mê Jochebed okoyom adiaha Pharaoh ọfiọhọ Moses ke ini enye edide ndiyere mmọn̄ ke akpa oro, edi se iketịbede edi oro. Adiaha edidem emi ama ọfiọk ke eyen nditọ Hebrew ekedi emi. Nso ke enye akanam? Ke ndisụk ibuot nnọ ete esie, ndi enye ama ọnọ uyo ete ẹwot eyen emi? Baba, enye akanam n̄kpọ ke ndammana usụn̄ oro ata ediwak iban ẹkpenamde. Enye akanam n̄kpọ ye mbọm.

Ikebịghike Miriam ama asan̄a edida enye ke n̄kan̄. Miriam ama obụp ete: ‘Ndi n̄ka n̄kokot edep n̄wan Hebrew kiet edibọk eyen emi ọnọ fi?’ Ndusụk owo ẹkụt akwa ntuaha ke ubak udịmikọ emi. Ikọ adiahaeka Moses edi isio ye uduak Pharaoh, emi okodiomide ye mme ọnọitem esie ndikari “n̄kari” ye nditọ Hebrew. Nte ededi, ẹkediọn̄ọ ke n̄kpọ idinamke Moses n̄kukụre ke ini adiaha edidem ekenyịmede ekikere Miriam. Adiaha Pharaoh ama ọdọhọ enye ‘aka,’ ndien inikiet inikiet Miriam ama aka okokot eka esie. Ke ẹma ẹkekpe urua ẹkụre, ẹma ẹda Jochebed ke ukpeokụk ndibọk eyen esie ke ido ufọkubọn̄.—Exodus 2:5-9.

Mbọm oro adiaha edidem okowụtde ama enen̄ede okpụhọde ye ibak ete esie. Enye ikananake ifiọk m̀mê owo ndikabian̄a enye mban̄a owo oro eyen oro ekedide. Mbọm ama onụk enye ndida eyen oro nnyene, ndien enye ndikenyịme edep edide eyen Hebrew ọbọk eyen oro owụt nte ke enye iketieneke ete esie inam asari.

Edibọk ye Edinọ Ukpep

Jochebed ama “ada eyen oro, onyụn̄ ọbọk enye. Ekem eyen oro okpon, ndien n̄wan [oro] ada enye ọsọk eyen Pharaoh an̄wan, ndien eyen etie ye enye nte eyen esie.” (Exodus 2:9, 10) Bible itịn̄ke m̀mê Moses okodụn̄ ye ata ete ye eka esie ebịghi adan̄a didie. Ndusụk owo ẹkere ke anaedi enye ama odụn̄ ye mmọ tutu ke nsụhọde n̄kaha ẹsio enye ke eba—isua iba m̀mê ita—onyụn̄ ekeme ndidi ama ebịghi akan oro. Exodus n̄kukụre ọdọhọ ke enye ‘okokpon’ ye ete ye eka esie, emi ekemede ndiwọrọ ke enye ama esịm isua emana ekededi. Ke idaha ekededi, Amram ye Jochebed nte eyịghe mîdụhe ẹma ẹda ini oro ẹnam eyen mmọ ọfiọk ke imọ idi eyen Hebrew ẹnyụn̄ ẹkpep enye ẹban̄a Jehovah. Ke ukperedem ke mmọ ẹdifiọk m̀mê ukeme mmimọ ndisịn mbuọtidem ye ima edinen ido ke esịt Moses ama okụt unen.

Ke ẹma ẹkeda ẹsọk adiaha Pharaoh, ẹma ẹkpep Moses “ofụri ifiọk nditọ Egypt.” (Utom 7:22) Oro ọkọwọrọ unọ ukpep oro edinamde Moses odot ndikama itieutom ukara. Ekese ukpepn̄kpọ Egypt ama esisịne ibat, uwet mbuwed ufọk, ubọpn̄kpọ, utomusọ, ye ifiọk ntaifiọk eken. Eyedi ubon ubọn̄ oro ẹma ẹyom enye ọbọ ukpep ke ido ukpono mbon Egypt.

Ekeme ndidi Moses ọkọbọ n̄wọrọnda ukpep esie emi ye nditọ ufọkubọn̄ eken. Ke otu mbon oro ẹkebọde ufọn ẹto utọ ubọ ukpep mme ọwọrọiso owo oro ẹkedi “nditọ mme andikara esenidụt oro ẹkenọde ẹka m̀mê oro ẹkemụmde ke ukat ẹka Egypt man ‘ẹkekpep ntatenyịn’ ndien ekem ẹnyọn̄ ẹkekara nte mme udiana ndidem,” emi ẹkenamde akpanikọ ẹnọ Pharaoh. (The Reign of Thutmose IV, eke Betsy M. Bryan) Etie nte mme ufọkn̄wed nditọwọn̄ oro ẹkebọpde ẹyịri ye ikpọ ufọkubọn̄ ẹma ẹtịm mme uyen idem ndinam utom nte mme adaidaha ufọkubọn̄.a Mme uwetn̄kpọ oro ẹbịghide ẹfiak edem ẹkesịm mme ini Ufọt Ufọt ye Obufa Ubọn̄ Egypt ẹwụt ke ediwak mme adaidaha Pharaoh ye ata ikpọ owo ukara ẹkesụk ẹnyenyene udorienyịn̄ emi ẹkponode mi, “Eyen Ufọkn̄wed Nditọwọn̄,” idem ke ẹdide ikpọ owo.

Uwem ufọkubọn̄ ama esịn Moses ke udomo. Enye ama akama idotenyịn uforo, inem uwem, ye odudu. Enye n̄ko ama akama mme n̄kpọndịk eke ido uwem. Didie ke Moses akanam n̄kpọ? Enye akanam akpanikọ ọnọ anie? Ndi enye ekedi ata andituak ibuot nnọ Jehovah, eyen-ete nditọ Hebrew oro ẹkefịkde, mîdịghe ndi enye ekemek ofụri se Egypt mme okpono ndem ekekemede ndinọ?

Akpan Edimek

Ke edide isua 40 ke emana, ini emi enye akpakakabarede edi ata eyen Egypt, enye ama “ọwọrọ aka ke ọtọ nditọ-ete esie, ekese mbiomo mmọ.” Mme edinam esie oro ẹketienede ẹma ẹwụt ke emi ikedịghe ikpîkpu edika n̄kese nte mmọ ẹketiede; ama ọdọn̄ enye ndin̄wam mmọ. Ke ini enye okụtde eyen Egypt amiade eyen Hebrew, enye ama esịbe odụk, owot owo ufịk oro. Edinam oro ama owụt ke Moses akada ọnọ nditọete esie. Eyedi akpan̄kpa oro ekedi eteutom, oro ẹkewotde nte enye akanamde utom esie. Ke enyịn nditọ Egypt, Moses ekenyene ndinam akpanikọ nnọ Pharaoh. Edi, se ikonụkde Moses n̄ko ekedi ima unenikpe, edu oro enye akafiakde owụt ke ndan̄nsiere ke ini enye akasuade ọnọ eyen Hebrew oro akamiade nsan̄a esie nte mîdotke. Ama ọdọn̄ Moses ndision̄o nditọ Hebrew ke ọkpọsọn̄ ufụn, edi ke ini Pharaoh okokopde ke enye ama awaha ọkpọn̄ usụn̄ onyụn̄ odomode ndiwot enye, emi ama enyịk Moses ndifehe n̄ka Midian.—Exodus 2:11-15; Utom 7:23-29.b

Ini oro Moses okoyomde ndision̄o ikọt Abasi ke ufụn ikekemke ye ini Jehovah. Kpa ye oro, mme edinam esie ẹma ẹwụt mbuọtidem. Mme Hebrew 11:24-26 ọdọhọ ete: “Oto mbuọtidem Moses, ke ini enye ama okokpon, esịn ndikere eyen adiaha Pharaoh; sia enye emekde ndibiom ukụt ye ikọt Abasi, akan ndidia inemesịt idiọk-n̄kpọ ke ekpri ini.” Ntak-a? Koro enye akabat “esuene Christ nte inyene eke okponde akan n̄kpọ uto Egypt: koro enye owụkde enyịn ese utịp eke ẹdinọde enye.” Esen esen edida ikọ emi “Christ,” oro ọwọrọde “enye oro ẹyetde aran,” odot ye Moses ke usụn̄ifiọk oro nte ke ukperedem enye ama ọbọ san̄asan̄a utom nnennen nnennen oto Jehovah.

Kam kere! Ẹkebọk Moses ke usụn̄ oro ẹkesibọkde eyen ọbọn̄ Egypt. Idaha esie ama anam enye ekeme ndinyene ata eti ubọkọkọ ye inemesịt ekededi oro ẹkemede ndikere mban̄a, edi enye ama esịn kpukpru oro. Enye ikekwe nte uwem ufọkubọn̄ Pharaoh, kpa owo ufịk, odude ke n̄kemuyo ye ima oro enye ekenyenede ọnọ Jehovah ye unenikpe. Ndifiọk nnyụn̄ ntie n̄kere se Abasi ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ mme ete ete esie Abraham, Isaac, ye Jacob ẹma ẹnam Moses emek mfọn Abasi. Nte utịp, Jehovah ama ekeme ndida Moses nnam n̄kpọ ke ata n̄wọrọnda usụn̄ ndisu mme un̄wọn̄ọ Esie.

Kpukpru nnyịn inyene ndimek m̀mê mme n̄kpọ ewe ẹnen̄ede ẹdi akpan n̄kpọ ẹkan. Ukem nte Moses, eyedi afo emenyene ọkpọsọn̄ edimek ndinam. Nte afo ekpenyene ndiyak ndusụk edinam m̀mê mme n̄kpọ oro ẹtiede nte ẹyenọ ufọn ẹtak, inamke n̄kpọ m̀mê oro edikpa nso? Edieke oro edide edimek anade afo anam, ti ete ke Moses ama abat itie ufan ye Jehovah ke ọsọn̄urua n̄kpọ akan kpukpru n̄kpọuto Egypt, ndien enye ikatuaha n̄kpọfiọk.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 11]

Ediomi Ndinam Utom nte Edep

Nte ido edide, edi mme eka ẹsinọ nditọ mmọ eba. Nte ededi, ke Journal of Biblical Literature, eyen ukpepn̄kpọ oro Brevard Childs ọdọhọ “ke ndusụk idaha mme ubon ufọkubọn̄ ẹma ẹsida edep ke ukpeokụk. Edinam emi ekedi ọsọ n̄kpọ n̄ko ke ebiet emi eka mîkekemeke ndinọ eyen esie eba m̀mê ke ebiet oro owo mîkọdiọn̄ọke ekaeyen. Ekesidi mbiomo edep ndibọk eyen ọkọrọ ye edinọ enye eba ke udomo ini oro ẹkenịmde.” Ediwak ediomi oro, emi ẹwetde ke ikpan̄wed n̄kukịp ẹtode n̄kpọeset N̄kpet N̄kpet Edem Usiahautịn oro ẹban̄ade utom edep ẹsụk ẹdodu. Mme uwetn̄kpọ emi ẹsọn̄ọ se ikedide ọsọ edinam ọtọn̄ọde ke ini mbon Sumer tutu esịm utịt utịt ini ukara Greece ke Egypt. Ọsọ n̄kpọ oro ẹkesiwetde ke mme n̄wed ediomi emi ẹkesidi enyịn̄ mme owo oro ẹbuanade, udomo ini utom, idaha utom, mme akpan n̄kpọ ẹban̄ade udia, isop ẹdikpede edieke ẹbiatde ediomi utom, okụkutom, ye nte ẹdikpede okụk oro. Childs anam an̄wan̄a ete ke nte ido edide, “utom edep ama esibịghi ke isua iba esịm ita. Edep oro ekesibọk eyen oro ke ufọk esie, edi ke ndusụk ini ẹma ẹsiyom enye ada eyen oro okowụt mme andinyene man ẹse nte idem eyen etiede.”

[Mme ndise ke page 9]

Nte mbuwed eset owụtde, unam kọrikọri ke Egypt ikpụhọkede ye nte ẹkesinamde ke eyo Moses

[Mme Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Enyọn̄ enyọn̄: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; isọn̄ isọn̄: Erich Lessing/Art Resource, NY