Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄—Anana-Mbiet N̄kpọuto

KE USỤK usụk Wadi Qumran, ke n̄kan̄ edere edere edem usoputịn Inyan̄ Inụn̄, odu ndusụk n̄wụre eset. Ke ẹdade ke anyanini nte edide n̄wụre ufọkekọn̄ mbon Rome, mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkenọ enye esisịt ntịn̄enyịn. Edifiọhọ oro ẹkefiọhọde Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ eke Isaiah ke 1947, nte ededi, ama anam ẹfiak ẹkere ẹban̄a itie oro.

Ikebịghike nditọ ukpepn̄kpọ ẹma ẹdiọn̄ọ mme ufọk oro nte enyenede otu mbon ido ukpono mme Jew. Inikiet inikiet ẹma ẹkere ẹte ke mbon ẹmi ẹma ẹdịp mme ikpan̄wed ke abaitiat ẹkedude ke mme ebeden̄ ẹkedude ẹkpere. Edi se ẹkefiọhọde ke ukperedem etie nte anam eyịghe odu aban̄a oro.

Anana-mbiet N̄kpọ Oro Ẹkekụtde

Mbon Bedouin ẹma ẹdu ke edidemede ẹban̄a ekọmurua uwetn̄kpọ ẹmi mmọ ẹma ẹkekokụt. Ntre, ke 1952, ke ini akanieren kiet eketịn̄de ete ke ini ikedide uyen imọ ima ibịne nsan̄kot oro akadade unan tutu enye okodụk odudu oro okodude ke itiat, ke ebiet emi imọ ikokụtde ndusụk esombat ye utuenikan̄ eset kiet, obufa ndụn̄ọde ama ọtọn̄ọ.

Akanieren oro okosụk ekekeme ndidiọn̄ọ inua abaitiat oro ke ntotụn̄ọ odudu oro odude ke ntotụn̄ọ ebeden̄ oro. Enye akakabade edi ubọk-nnam abaitiat, ẹdiọn̄ọde idahaemi nte Abaitiat 4. Do mbon Bedouin ẹma ẹkụt mbai uwetn̄kpọ ikpat ifan̄ ke usụk mbat mbat ison̄ufọk oro okodude adan̄aoro. Owo ikesịnke ndomo ubak kiet ke mme otu, ntre ata ekese mmọ ẹma ẹbu idiọk idiọk, ẹbre, ẹnyụn̄ ẹtie mbehe mbehe. Nte ini akade ẹma ẹkụt ndusụk mbai 40,000, ẹdade ẹnọ se ikperede uwetn̄kpọ 400. Kpukpru N̄wed Abasi eke usem Hebrew, ke ẹsiode Esther ẹfep, ẹma ẹdu ke otu mme uwetn̄kpọ Bible ikie kiet. Owo ikemịn̄ke kan̄a ekese n̄kpọ oro ẹkefiọhọde ke Abaitiat 4.

Kiet ke otu uwetn̄kpọ emi ekedide akpan n̄kpọ akan ekedi n̄wed Samuel, oro ẹkefiakde ẹsion̄o ke eboho kiet. Ikọn̄wed usem Hebrew esie, emi ẹketịmde enịm ke ikpehe 47 ke otu ẹmi ẹkedide n̄kpọ nte 57, edi ata ukem ye enyeoro mme andikabade Greek Septuagint ẹkekamade. Odu n̄ko mbai Septuagint eke usem Greek ke Leviticus ye Numbers oro ẹfiakde edem ẹkosịm akpa isua ikie B.C.E. Uwetn̄kpọ eke Leviticus ada IAO, ndida nnọ ikọ Hebrew oro, יהוה, kpa enyịn̄ Abasi, utu ke ikọ Greek oro, Kyʹri·os, “Ọbọn̄.”a

Ke ubak kiet otode Deuteronomy, ikọn̄wed usem Hebrew esịne ikpehe otode De ibuot 32, ufan̄ikọ 43, oro ẹkụtde ke Septuagint ẹnyụn̄ ẹkotde ẹsịn ke Mme Hebrew 1:6 ẹte: “Yak kpukpru mme angel Abasi ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ Enye.” Emi edi akpa ini oro ẹkụtde udịmikọ emi ke uwetn̄kpọ usem Hebrew ekededi, ayararede ikọn̄wed oro nte an̄wan̄ade ọsọn̄ọde edikabade eke usem Greek. Nditọ ukpepn̄kpọ ke ntre ẹmenyene obufa ikike ke ikọn̄wed eke Septuagint, oro ẹsiwakde ndikot nto ke N̄wed Abasi eke Christian usem Greek.

Ikpan̄wed eke Exodus ebịghi afiak edem okosịm ọyọhọ mbahade ita ke itie inan̄ eke ọyọhọ isua ikie ita B.C.E., kiet ke otu eke Samuel osịm kpa utịt isua ikie oro, ndien ikpan̄wed eke Jeremiah osịm ufọt ufọt 225 ye 175 B.C.E. Ẹma ẹkụt n̄kpọ ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie ita tutu osịm akpa isua ikie B.C.E. oro ẹkemede ndida ndiọn̄o mme ukpụhọde ke ido uwetn̄kpọ ye ikọ kiet kiet ke mme abc Hebrew ye Aramaic, kpa n̄kpọ oro enyenede akwa ufọn ke ndinọ mme uwetn̄kpọ usenọfiọn̄.

Esen Esen N̄kpọ Abaitiat 11

Ke akpatre, mbon Bedouin ye mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹma ẹtịm ẹdụn̄ọde ofụri ikpehe oro odude ekpere Qumran. Edi, usen kiet ke 1956, ndusụk mbon Bedouin ẹma ẹkụt nte n̄kpekpem ẹfede ẹwọrọ ke odudu ẹmi ẹdude ke ebeden̄ oro ke edere edere Abaitiat 1. Mmọ ẹma ẹdọk ẹnyụn̄ ẹkekụt abaitiat en̄wen, emi ẹkesịride usụn̄ esie. Ẹkenyene ndimen itiat oro odobide tọn iba emi ọkọduọde nsio man ẹnịm enye in̄wan̄. Se ẹkekụtde ke esịt ama akpa owo idem—ọyọhọ ọyọhọ uwetn̄kpọ iba ye ikpọ mbai ition en̄wen.

Se ẹkekụtde oro ekedide akpan n̄kpọ akan ekedi ediye ikpan̄wed eke Psalm. Udobi ikpa oro ọnọ ekikere nte ke iso-ọfọn enye ekedi ikpaenan̄ utu ke ikpaebot. Ikpan̄wed ition, nsio nsio ikọn̄n̄wed inan̄, ye mbai inan̄ ke ofụri ofụri ẹnọ enye uniọn̄ idaha oro akande ikpat 13. Okposụkedi enyọn̄ enyọn̄ ikpan̄wed emi okodude ke eti idaha, isọn̄ isọn̄ utịt esie ama obu ke akamba udomo. Usenọfiọn̄ esie ọtọn̄ọ ke akpa ubak eke akpa isua ikie C.E. onyụn̄ esịne mme ikpehe psalm 41. Ẹwet Tetragrammaton ke abc usem Hebrew eset utịm ike 105, ẹnamde enye ọwọrọ ada ke ufọt mme abc Hebrew ẹmi ẹnyenede mban̄ inan̄ ke udọn̄ikọ oro.

Ẹwet uwetn̄kpọ en̄wen, eke Leviticus ofụri ofụri ke abc Hebrew eset, edi owo ikemeke ndinam an̄wan̄a ntak emi edide ntre kan̄a. Enye edi nniọn̄ n̄kan uwetn̄kpọ oro odude oro akamade uduot uwetn̄kpọ emi, emi okodude ke edinam ke ini mme Jew ẹkekade n̄tan̄mfep ke Babylon ke utịt ọyọhọ isua ikie itiaba B.C.E.

Ẹma ẹkụt n̄ko Targum kiet, kpa n̄wed usem Aramaic oro ẹwetde ke mbio mbio usụn̄ emi esịnede n̄wed Job. Enye odu ke otu mme akpa Targum oro ẹkewetde. Ẹma ẹkụt ediwak utatikọ ke mme n̄wed Bible eken ke nsio nsio abaitiat. Didie ke ofụri ikpan̄wed ẹmi ẹkedi ẹdidịbe ntem ke mme abaitiat ẹmi?

Nte ẹkebemde iso ẹtịn̄, ekeme ndidi mbon Qumran ẹkedịp ndusụk mmọ. Edi otode ke uyarade ẹnyenede, otịm etie nte mme Jew oro ẹkefen̄ede ẹbọhọ mbon Rome ẹmi ẹkedade ekọn̄ ẹdụk Judea ke isua 68 C.E., mbemiso akpatre nsobo Jerusalem isua iba ke ukperedem, ẹkedọn̄ mmọ do. Wilderness mbon Judea ekedi oto obot eti itie ọnọ mme ọsọn̄urua uwetn̄kpọ oro idịghe ke mme abaitiat oro ẹkperede Qumran ikpọn̄îkpọn̄ edi ke eke mbon oro ẹdude ediwak itiat ke edem edere, ẹkperede Jericho, ye ke edem usụk, ẹkperede Masada. Nnyịn iwụt esịtekọm didie ntem iban̄a editịm oro ẹketịmde mmọ ẹnịm! Mmọ ẹnọ n̄kaiso uyarade ẹban̄a Ikọ Jehovah eke odudu spirit oro mîkpụhọkede. Ke akpanikọ, “Ikọ Abasi nnyịn eyeda ke nsinsi.”—Isaiah 40:8.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 13]

EFEN EFEN KE EDI IBỊGHIKE?

Okposụkedi ẹkefiọhọde ke ediwak isua ẹkebede, owo isioho uwak ibat mbai Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄. The New York Times eke December 23, 1990, ọkọdọhọ ete: “Idem mme ndise mmọ nte ẹtiede edi se otu nditọ ukpepn̄kpọ ẹmi ẹsonde nsan̄a mmọ ẹnyụn̄ ẹsịnde ndisio ekese n̄kpọ oro ẹdude ye mmọ, ẹmụmde ẹnịm.” N̄wedmbụk oro ama ọtọt, nte ededi, ete ke ndondo emi ẹma ẹnam ukpụhọde ke otu mbonutom uwetn̄wed, emi ekemede ndidi usio-ukot kiet ke ndibiat “ekikere n̄ka oro odude akanade ikpan̄wed ẹmi . . . , ndien ererimbot eyefiọk ekese aban̄a utịbe utịbe eyo ke mbụk.”

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 12]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.