Ndi Ama Ọfiọk?
Ntak emi mme Jew ẹkeyọhọde kpukpru ebiet ke eyo Jesus?
Ke ini Jesus ọkọdọhọde mbon oro ẹkekpan̄de utọn̄ ẹnọ enye ete ke mmọ idikemeke nditiene imọ n̄ka ebiet oro imọ idikade, mme Jew ẹma ẹbụp idemmọ ẹte: “M̀mọ̀n̄ ke owo emi aduak ndika . . . ? Nte enye aduak ndika mbịne mme Jew emi ẹsuanade ẹdụn̄ọ ke otu mme Greek?” (John 7:32-36) Esisịt ini ke oro ebede, mme Christian oro ẹkedide isụn̄utom ẹma ẹkwọrọ eti mbụk ẹnọ mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ẹyọhọ ofụri ikpehe Inyan̄ Mediterranean.—Utom 2:5-11; 9:2; 13:5, 13, 14; 14:1; 16:1-3; 17:1; 18:12, 19; 28:16, 17.
Mme Jew ẹkesuana ntem sia mbon Assyria ẹma ẹkan mmọ ke isua 740 M.E.N. ẹnyụn̄ ẹtan̄ mmọ ẹnyọn̄ọ, ndien ekem mbon Babylon ẹma ẹkan mmọ ke isua 607 M.E.N. ẹnyụn̄ ẹtan̄ mmọ ẹnyọn̄ọ n̄ko. Ata esisịt ibat mmọ kpọt ẹkefiak ẹnyọn̄ọ obio emana mmọ. (Isaiah 10:21, 22) Mbon eken ẹma ẹdụn̄ọ ke nsio nsio ebiet.
Ke ntak emi, ke ọyọhọ isua ikie ition M.E.N., mme Jew ẹma ẹdụn̄ọ ke nsio nsio ebiet 127, oro ẹkesịnede ke Obio Ukara Persia. (Esther 1:1; 3:8) Ukeme oro mme Jew ẹkesịnde ndinam mme owo ẹdụk ido ukpono mmọ ama anam ata ediwak owo ẹdiọn̄ọ Jehovah ẹnyụn̄ ẹdiọn̄ọ Ibet oro enye ọkọnọde mme Jew. (Matthew 23:15) Mme Jew ẹma ẹto nsio nsio itie ẹdi Jerusalem man ẹdidụk Usọrọ Pentecost eke isua 33 E.N., ndien mmọ ẹma ẹkop eti mbụk aban̄ade Jesus do. Ke ntre, nte mme Jew ẹkedụn̄ọde ẹyọhọ Obio Ukara Rome ama etiene anam Ido Ukpono Christ ọsọsọp asuana ọyọhọ kpukpru ebiet.
Gold Edidem Solomon akawak didie?
N̄wed Abasi ọdọhọ ke Hiram emi ekedide edidem Tyre ama ọnọ gold emi okodobide nte ekpat simen 80 ẹsọk Solomon, ọbọn̄ an̄wan Sheba ama ọnọ enye ukem udomo gold emi, ndien nsụn̄ikan̄ Solomon ama ada gold emi okodobide ebe ekpat simen 300 oto Ophir edi. N̄wed Abasi ọdọhọ ete: “Ndien udobi gold emi esịmde Solomon ke isua kiet edi talent gold ikie itiokiet ye talent ata ye itiokiet,” m̀mê odobi akan ekpat simen 500. (1 Ndidem 9:14, 28; 10:10, 14) Ndi emi edi akpanikọ? Gold oro mbọn̄ ẹkenyenede ẹkewak didie ini oro?
Se ẹkewetde ke eset, emi mme ekpepn̄kpọ mban̄a ido eset ẹdọhọde ke enen, owụt ke Pharaoh Thutmose III (emi okodude uwem ke n̄kpọ nte isua 3,500 oro ẹkebede) ama ọnọ gold emi okodobide n̄kpọ nte ekpat simen 270 ẹka temple Amun-Ra ke Karnak. Ke ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N., obio Tyre ẹma ẹnọ gold oro okodobide ebe ekpat simen 80 ẹsọk edidem Assyria emi ekekerede Tiglath-pileser III, ndien Sargon II ama ọnọ mme abasi Babylon ukem udomo gold oro nte enọ. Ẹdọhọ ke Edidem Philip II emi akakarade Macedonia (ọtọn̄ọde ke isua 359 esịm 336 M.E.N.) ama esidọk gold oro okodobide ebe ekpat simen 560 kpukpru isua ke itie udọk gold Pangaeum ke Thrace.
Ke ini Akwa Alexander eyen Philip (emi akakarade ke isua 336 esịm 323 M.E.N.) akakande Susa emi odude ke Persia, ẹdọhọ ke enye ama emen gold oro okodobide nte ekpat simen 23,600 ke obio emi, onyụn̄ emen gold oro okodobide n̄kpọ nte ekpat simen 140,000 ke ofụri Persia. Ntre, ke imende gold oro Solomon ekenyenede idomo ye eke mbon emi, nnyịn imokụt do ke Bible inamke inua.