Nte Ẹkeme Ndiberi Edem Ke N̄wed Emi?

“Mmokụt mme idiọn̄ọ akpanikọ ke Bible awak akan nte n̄kụtde ke mbụkeset ererimbot ekededi.”—Sir Isaac Newton, ọwọrọetop ataifiọk owo England.¹

NTE ẹkeme ndiberi edem ke n̄wed emi—kpa Bible? Ndi enye etịn̄ aban̄a mme owo oro ẹkenen̄ede ẹdu uwem, mme itie oro ẹkenen̄ede ẹdu, ye mme n̄kpọntịbe oro ẹkenen̄ede ẹtịbe? Ke edide ntre, uyarade ekpenyene ndidu nte ke mme ewetn̄wed oro ẹtịn̄de enyịn, ẹnamde akpanikọ ẹkewet enye. Uyarade odu ke akpan. Ẹmekụt ekese mmọ ẹbụhọde ke isọn̄, ndien se iwakde ikan oro ẹkam ẹdọn̄ọ ke n̄wed oro ke idemesie.

Ndibụhọde Uyarade

Edifiọhọ oro ẹfiọhọde mme n̄kpọ ẹdade ubọk ẹnam oro ẹbụhọde ke mme idụt Bible ọmọsọn̄ọ nte Bible enende ke n̄kan̄ mbụkeset ye ukpepn̄kpọ aban̄ade isọn̄. Kere ban̄a ndusụk kpọt ke otu uyarade oro mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹbụhọrede.

Mme okot Bible ẹtịm ẹdiọn̄ọ David, uko uko akparawa ekpemerọn̄ emi akakabarede edi edidem Israel. Enyịn̄ esie odu utịm ike 1,138 ke Bible, ndien ikọ oro “Ufọk David”—emi ẹsiwakde ndida ntịn̄ mban̄a udịm ubọn̄ esie—odu utịm ike 25. (1 Samuel 16:13; 20:16) Nte ededi, ibọhọke ke ndondo emi, in̄wan̄în̄wan̄ uyarade ndomokiet ọwọrọde ọkpọn̄ Bible ikodụhe nte ke David ama odu uwem. Ndi David ekedi sụk owo n̄ke?

Ke 1993 otu mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset, emi Prọfesọ Avraham Biran akadade usụn̄, ẹma ẹfiọhọ n̄wọrọnda n̄kpọ, emi ẹketọtde ke Israel Exploration Journal. Ke itie ibombom eset ẹkotde Tel Dan, ke edere edere ikpehe Israel, mmọ ẹma ẹfiọhọ ntọn̄ ntọn̄ obubịt itiat. Ke itiat oro ẹkap mme ikọ ẹmi “Ufọk David” ye “Edidem Israel.”² Ẹdọhọ ke uwetn̄kpọ oro, ebịghide afiak edem ekesịm ọyọhọ isua ikie usụkkiet M.E.N., edi ubak n̄kpọ editi edikan emi mbon Aram—mme asua Israel ẹmi ẹkedụn̄de ke edem usiahautịn—ẹkebotde. Ntak emi uwetn̄kpọ eset emi edide akpan n̄kpọ ntre?

Ọkọn̄ọde ke ntọt eke Prọfesọ Biran ye nsan̄a esie, Prọfesọ Joseph Naveh, ibuotikọ kiet ke Biblical Archaeology Review ọkọdọhọ ete: “Emi edi akpa ini oro ẹkụtde enyịn̄ oro David ke uwetn̄kpọ eset ekededi ke ẹsiode Bible ẹfep.”³a N̄kpọ efen edi n̄wọrọnda aban̄a uwetn̄kpọ oro. Ẹwet ikọ oro “Ufọk David” nte ikọ kiet. Prọfesọ Anson Rainey edide ata ke usem anam an̄wan̄a ete: “Ẹsiwak ndisio . . . n̄kpọ ubahade ikọ, akpan akpan edieke mme ikọ oro ẹtan̄de ẹdian ẹdide ataata enyịn̄ oro ẹtịmde ẹfiọk. ‘Ufọk David’ ekenen̄ede edi ata enyịn̄ ukara ye eke ikpehe isọn̄ ke ufọt ufọt isua ikie usụkkiet M.E.N.”⁵ Ntre nte an̄wan̄ade ẹma ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ Edidem David ye udịm ubọn̄ esie ke ererimbot eset.

Ndi Nineveh—akwa obio Assyria ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible—ama enen̄ede odu? Ke ata ndondo emi ke ọyọhọ isua ikie 19, ndusụk mme andisụk Bible uyo ẹma ẹsịn ndinịm oro ke akpanikọ. Edi ke 1849, Sir Austen Henry Layard ama obụhọde n̄wụre ufọk ubọn̄ Edidem Sennacherib ke Kuyunjik, itie emi edide ikpehe Nineveh eset. Ke ntem ẹma ẹkụbi mbon nsụkuyo oro inua ke ibuotikọ oro. Edi mme n̄wụre ẹmi ẹma ẹnyene n̄kpọ efen efen nditịn̄. Mbuwed emi owụtde edikan oro ẹkekande obio oro ẹtịmde ẹkpeme ama odu ke mme ibibene ubet kiet oro ẹketịmde ẹnịm, mbuotekọn̄ ẹsan̄ade ke iso edidem oro akadade ekọn̄ odụk. Uwetn̄kpọ emi odu ke ibuot edidem: “Sennacherib, edidem ererimbot, edidem Assyria, ama etie ke ebekpo- nîmedu onyụn̄ ese mbụme-ekọn̄ (oro ẹketan̄de) ke Lachish (La-ki-su).”⁶

Mbuwed ye uwetn̄kpọ emi, emi ẹkemede ndise ke Itie Ubon N̄kpọeset Britain, odu ke n̄kemuyo ye mbụk Bible aban̄ade edikan oro Sennacherib akakande Lachish obio Judah, ẹwetde ke 2 Ndidem 18:13, 14. Ke etịn̄de aban̄a nte efiọhọ oro edide akpan n̄kpọ, Layard ekewet ete: “Anie ekpekekeme ndinịm ke akpanikọ, mbemiso ẹkefiọhọde mme n̄kpọ ẹmi, nte ke ẹkeme mîdịghe ke edi mmemmem n̄kpọ ndikụt mbụk ekọn̄ ke ufọt Hezekiah [edidem Judah] ye Sennacherib, ke idak ebok ntan ye mbio emi owụtde ndon Nineveh, emi Sennacherib ke idemesie ekewetde ke ata ini oro mmọ ẹkedade itie, onyụn̄ akam ọsọn̄ọde ata n̄kpri ọyọhọ ntọt n̄wetnnịm n̄kpọ Bible?”⁷

Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹmebụhọde ediwak n̄kpọ efen ẹdade ubọk ẹnam—aban̄, n̄wụre ufọk, itiatn̄wed, okụk, mme n̄wed, n̄kpọ editi, ye mme uwetn̄kpọ—oro ẹsọn̄ọde nte mbụk Bible enende. Mme ọdọkisọn̄ ẹmebụhọde Ur obio mme Chaldea, kpa obio unyamurua ye ido ukpono oro Abraham okodụn̄de.⁸ (Genesis 11:27-31) Nabonidus Chronicle, ẹkebụhọrede ke ọyọhọ isua ikie 19, obụk ediduọ oro Babylon ọkọduọde odụk ubọk Akwa Cyrus ke 539 M.E.N., kpa n̄kpọntịbe oro ẹbụkde ke Daniel ibuot 5.⁹ Uwetn̄kpọ kiet (emi ẹtịmde mbai esie ẹbon ke Itie Ubon N̄kpọeset Britain) ẹkekụtde ke adaha usụn̄ ke Thessalonica eset ọdọn̄ọ enyịn̄ mme andikara obio ẹkotde “politarch,” kpa ikọ oro owo mîkadaha ke mme n̄wed akpasarade usem Greek edi emi Luke andiwet Bible akadade.¹⁰ (Utom 17:6, ikọ idakisọn̄ NW) Ntem ẹma ẹwụt nte Luke enende ke emi—nte enye ama ekenenen ke mme ọyọhọ ntọt eken.—Men Luke 1:3 domo.

Nte ededi, mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset isinyịmeke ye kiet eken kpukpru ini, idịghe nditetịn̄ edinyịme ye Bible. Idem ke edide ntre, Bible ke idemesie esịne ọkpọsọn̄ uyarade nte ke imọ idi n̄wed oro ẹkemede ndiberi edem.

Ẹwet ye In̄wan̄în̄wan̄ Edu

Mme ewetmbụk eset oro ẹnamde akpanikọ isiwetke mme edikan kpọt (nte uwetn̄kpọ aban̄ade edikan oro Sennacherib akakande Lachish) edi n̄ko mme edikan oro ẹkekande mmọ, idịghe mme unen kpọt edi n̄ko mme edikpu, idịghe mme ukeme kpọt edi n̄ko mme mmeme. Ibat ibat mbụk ererimbot ẹwụt utọ edinam akpanikọ oro.

Kaban̄a ewetmbụk eset owo Assyria oro, Daniel D. Luckenbill anam an̄wan̄a ete: “Ediwak ini esina in̄wan̄în̄wan̄ nte ke nte ubọn̄ edide ikpîkpu ama esiyom ẹbre n̄kari ke nte mbụkeset enende.”¹¹ Ke owụtde utọ “ubọn̄ edide ikpîkpu” do, mbụk Edidem Ashurnasirpal eke Assyria anam inua ete: “Ami ndi n̄wọrọnda, ami ndi utịbe, ami ndi se ẹmenerede ke enyọn̄, ami ndi ọkpọsọn̄, ami ndi se ẹkponode, ami ndi se ẹnọde ubọn̄, ami ndi akakan, ami mmokop odudu, ami ndi owo uko, ami mmenyene uko nte lion, ami nnyụn̄ ndi eren ọkpọsọn̄ uko!”¹² Nte afo akpada kpukpru n̄kpọ oro okotde ke utọ uwetn̄kpọ oro nte nnennen mbụkeset?

Ke edide isio, mme andiwet Bible ẹma ẹwụt ata eti in̄wan̄în̄wan̄ edu. Moses, adausụn̄ Israel, ke ofụri akpanikọ ama ọtọt mme ndudue eyeneka esie eren, Aaron, eke eyeneka esie an̄wan, Miriam, eke nditọ eyeneka esie Nadab ye Abihu, ye eke ikọt esie, ọkọrọ ye mme ndudue esiemmọ. (Exodus 14:11, 12; 32:1-6; Leviticus 10:1, 2; Numbers 12:1-3; 20:9-12; 27:12-14) Owo ikedịpke ikpọ idiọkn̄kpọ Edidem David edi ẹma ẹwet mmọ ẹnịm—ndien ẹkenam oro ke adan̄aemi David okosụk akarade nte edidem. (2 Samuel, ibuot 11 ye 24) Matthew, andiwet n̄wed emi ekerede enyịn̄ esie, etịn̄ nte mme apostle (emi enye ekedide kiet) ẹkenenide ẹban̄a ọkpọkpọ uwọrọiso mmọ ye nte mmọ ẹkekpọn̄de Jesus ke okoneyo oro ẹkemụmde enye. (Matthew 20:20-24; 26:56) Mme andiwet mme leta N̄wed Abasi Christian Usem Greek ẹma ẹtịn̄ in̄wan̄în̄wan̄ ẹban̄a mme mfịna, esịnede oburobụt ido idan̄ ye utọk, ke ndusụk ke otu mme akpa esop Christian. Ndien mmọ ikedịpke-dịp inua ke nditịn̄ mban̄a mme mfịna oro.—1 Corinth 1:10-13; 5:1-13.

Utọ in̄wan̄în̄wan̄ edu editọt oro owụt udọn̄ ofụri esịt ẹnyenede ẹban̄a akpanikọ. Sia mme andiwet Bible ẹkenyịmede nditọt mme n̄kpọ oro mîfọnke mban̄a mbonima mmọ, ikọt mmọ, ye idemmọ, ndi eti ntak idụhe ndiberi edem ke mme uwetn̄kpọ mmọ?

Enen ke Ọyọhọ Ntọt

Ke mme ikpe esopikpe ediwak ini ẹkeme ndida n̄kpri akpanikọ mbiere nte ikọ owo emi edide ntiense edide akpanikọ. N̄kpri ọyọhọ ntọt ndidu ke n̄kemuyo ekeme ndiwụt nte ikọ ntiense enende onyụn̄ edide akpanikọ, ke adan̄aemi ikpọ unana edidu ke n̄kemuyo ẹkemede ndiyarade ke ẹtetịbi enye. Ke n̄kan̄ eken, mbụk oro ọdọnọde akaha—enyeoro ẹtịmde kpukpru n̄kpri ọyọhọ ntọt ke nde ke nde—ekeme n̄ko ndiwụt ke edi nsunsu ikọ ntiense.

Didie ke “ikọ ntiense” mme andiwet Bible emen udomo ke afan̄ emi? Mme andiwet Bible ẹma ẹwụt n̄wọrọnda edidu ke n̄kemuyo. Ata n̄kemuyo odu ke idem ata n̄kpri ọyọhọ ntọt. Nte ededi, owo ikohokoi itịm n̄kemuyo emi, akpanamde ẹyịk m̀mê ẹsịn n̄kari. Ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke owo idụkke odu iban̄a mme n̄kemuyo ẹmi, mme andiwet ẹsiwak ndidu ke n̄kemuyo ke unana edifiọk. Kere ban̄a ndusụk uwụtn̄kpọ.

Matthew andiwet Bible ekewet ete: ‘Ekem ke ini Jesus odụkde ke ufọk Peter, Enye okụt eka an̄wan esie nte anade ọdọn̄ọ ufiopidem.’ (Matthew 8:14) Mi Matthew ọnọ ọyọhọ ntọt emi edide n̄kpọ udọn̄ edi mîdịghe akpan n̄kpọ: Peter ama ọdọ ndọ. Paul ọsọn̄ọ ekpri akpanikọ emi, ke ini ekewetde ete: “Ndi nnyeneke unen ndida n̄wanndọ Christian asan̄a ye ami, nte mme apostle eken ye . . . Cephas?”b (1 Corinth 9:5, The New English Bible) Udọn̄ikọ owụt ete ke Paul akanyan̄a idem ke nsụkuyo oro mîdotke. (1 Corinth 9:1-4) Nte an̄wan̄ade, Paul iketịn̄ke ekpri akpanikọ emi—Peter ndidọ ndọ—man ọsọn̄ọ nte mbụk Matthew enende edi etetịn̄ enịm ebe.

Kpukpru mme andiwet Gospel mbinan̄—Matthew, Mark, Luke, ye John—ẹwet ẹte ke okoneyo oro ẹkemụmde Jesus, kiet ke otu mbet esie ama osio ofụt onyụn̄ ekpi ofụn akwa oku, esịbede eren oro utọn̄. Gospel John kpọt ọtọt ọyọhọ ntọt oro etiede nte ke idịghe akpan n̄kpọ: “Enyịn̄ owo oro ekere Malchus.” (John 18:10, 26) Ntak emi John ikpọn̄ asiakde enyịn̄ owo oro? Ufan̄ikọ ifan̄ ke ukperedem mbụk oro ọnọ ekpri akpanikọ oro owo mîtịn̄ke ke ebiet efen ekededi: John “edi owo emi akwa oku ọdiọn̄ọde.” Ikọtufọk akwa oku ẹma ẹdiọn̄ọ enye n̄ko; mme asan̄autom ẹma ẹmehe ye enye, enye onyụn̄ emehe ye mmọ. (John 18:15, 16) Do, ekedi ndammana n̄kpọ John ndisiak enyịn̄ owo oro ẹkenọde unan, ke adan̄aemi mme andiwet Gospel eken, ẹmi mîkọdiọn̄ọke eren oro, mîsiakke.

Ndusụk ini, ẹsisio ọyọhọ ntọt edinam an̄wan̄a ke mbụk kiet edi ẹsịn ke ebiet efen ke ikọ oro ẹtịn̄de-tịn̄ ẹbe. Ke uwụtn̄kpọ, mbụk Matthew aban̄ade ikpe Jesus ke iso Sanhedrin mme Jew ọdọhọ ete ke ndusụk owo oro ẹkedude ẹma ‘ẹyịbi enye ufia, ẹte Enye, Siak enyịn̄ owo emi eyịbide Fi, O Christ.’ (Matthew 26:67, 68) Ntak emi mmọ ẹkedọhọde Jesus ‘asiak’ owo emi ekeyịbide enye, ke ini owo emi ekeyịbide enye akadade enye ke iso? Matthew inamke an̄wan̄a. Edi iba ke otu mme andiwet Gospel eken ẹnọ ọyọhọ ntọt oro mîdụhe mi: Mme andikọbọ Jesus ẹma ẹfụk iso esie mbemiso ẹyịbide enye ufia. (Mark 14:65; Luke 22:64) Matthew ewet n̄kpọ esie ye unana edikere mban̄a m̀mê ima inọ kpukpru ọyọhọ ntọt.

Gospel John asian nnyịn idaha kiet ke ini akwa otuowo ẹkesopde idem ndikop nte Jesus ekpepde mme owo n̄kpọ. Nte n̄wetnnịm n̄kpọ oro ọdọhọde, ke Jesus ama okokụt otuowo, ‘Enye obụp Philip ete: Ididep uyo m̀mọ̀n̄, man mme mmọemi ẹdia n̄kpọ?’ (John 6:5) Ke otu kpukpru mbet oro ẹkedude, ntak emi Jesus okobụpde Philip ebiet emi mmọ ẹkemede ndidep uyo? Andiwet itịn̄ke. Nte ededi, ke ukem mbụk oro, Luke ọtọt ete ke n̄kpọntịbe oro akada itie ekpere Bethsaida, obio emi odude ke edem edere mbenesụk Inyan̄ Galilee, ndien Gospel John ke mbemiso ama ọdọhọ ete ke “Philip oto ke Bethsaida.” (John 1:44; Luke 9:10) Ntre Jesus nte owụtde ifiọk okobụp owo emi obio mmọ ekperede. N̄kemuyo oro odude ke ufọt ọyọhọ ntọt edi n̄wọrọnda, edi nte an̄wan̄ade ye unana edidiọn̄ọ.

Ke ndusụk idaha edisio ndusụk ọyọhọ ntọt mfep anam andiwet Bible enen̄ede edi se ẹkemede ndiberi edem. Ke uwụtn̄kpọ, andiwet 1 Ndidem etịn̄ aban̄a ọkpọsọn̄ unana edịm ke Israel. Ama ọsọn̄ ubọk tutu edidem ikekemeke ndinyene mmọn̄ ye mbiet oro ekemde ndinịm mme enan̄-mbakara ye mme mule esie uwem. (1 Ndidem 17:7; 18:5) Edi, kpa mbụk oro ọtọt ete ke prọfet Elijah ama ọnọ uyo ete ẹda mmọn̄ oro awakde ekem ẹsọk imọ ke Obot Carmel (ndida nnam n̄kpọ ke ebuana ye edifọp uwa) ẹdidọn̄ ọyọhọ ukpe ekemede ndusụk ndida ikpehe isọn̄ oro okponde esịm mita 1,000 ke n̄kan̄ mbinan̄. (1 Ndidem 18:33-35) Ke ini unana edịm oro, ofụri mmọn̄ oro okoto m̀mọ̀n̄? Andiwet 1 Ndidem ikafịnake idemesie ndinam an̄wan̄a. Nte ededi, owo ekededi emi okodụn̄de ke Israel ama ekeme ndifiọk nte ke Carmel okodu ke mbenesụk Inyan̄ Mediterranean, nte ikọ oro ẹtịn̄de-tịn̄ ẹbe ke mbụk oro owụtde. (1 Ndidem 18:43) Ntem, mmọn̄ inyan̄ ama odu ekpere. Edieke n̄wed emi ọyọhọde ye ọyọhọ ntọt ke nsio nsio idaha mi ekpedide nsu ẹwụtde nte akpanikọ, ntak emi andiwet enye, emi ke idaha oro ekpedide usọ usọ anditịbi n̄kpọ ndi, akpanamde se itiede nte unana n̄kemuyo ntre odu ke uwetn̄kpọ oro?

Ntre nte ẹkeme ndiberi edem ke Bible? Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹmebụhọde mme n̄kpọ ẹdade ubọk ẹnam oro ẹkemde ndisọn̄ọ nte ke Bible etịn̄ aban̄a mme ata owo, mme ata itie, ye mme ata n̄kpọntịbe. Nte ededi, se ikam ikopde odudu ikan edi uyarade oro odude ke Bible ke idemesie. Mme andiwet oro ẹnyenede in̄wan̄în̄wan̄ edu ikosioho owo eto—ikam isioho idemmọ—ke ndiwet nnennen se iketịbede. N̄kemuyo oro odude ke se ẹwetde, esịnede mbon oro owo mîkohokoi inam, anam “ikọ ntiense” oro edi ata ofụri akpanikọ. Ye utọ “idiọn̄ọ akpanikọ” ntre, Bible, ke akpanikọ, edi n̄wed oro afo ekemede ndiberi edem.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 15]

Ubak Tel Dan

[Ndise ke page 16, 17]

Ndise ibibene mbon Assyria owụtde nna ẹkenamde ẹkanade Lachish, ẹtịn̄de ke 2 Ndidem 18:13, 14