Nti Ukpepn̄kpọ Ẹtode Isọn̄ Un̄wọn̄ọ

ISỌN̄ UN̄WỌN̄Ọ eke mbụk Bible ekenen̄ede edi n̄wọrọnda. Ke uke uke ikpehe emi, nnyịn imokụt ekese nsio nsio idaha ke isọn̄. Ke edem edere, mme obot oro snow esifụkde ẹdu; ke edem usụk, mme ikpehe oro eyo ofiopde ẹdu. Odu mme unaisọn̄ ẹmi ẹfọnde n̄kpọ, mme ikpehe wilderness ẹmi ẹnade ndon, ye obot obot ikpehe emi ẹtọde mfri ẹnyụn̄ ẹbọkde mme ufene ke mbiet.

Nsio nsio udomo idaha isọn̄, idaha eyo, ye uduot isọn̄ anam ediwak nsio nsio orụk eto, n̄kpri eto, ye mme ikpọ eto eken ẹdu—esịnede ndusụk eto ẹmi ẹkọride ke mme mbịt mbịt ikpehe ẹtiede obot obot, mmọ eken ẹmi ẹkọride ke nsasat isọn̄ desat, n̄ko ye mmọ efen oro ẹsehede ke unaisọn̄ oro etiede utatan utatan ye ke enyọn̄ itiat itiat obot enyenede mbat mbat etịn̄e. Owo kiet emi ekpepde n̄kpọ aban̄a eto ọnọ ekikere ete ke ẹkeme ndikụt nsio nsio orụk eto 2,600 ke ikpehe emi! Mme akpa nditọ Israel ẹmi ẹkenamde ndụn̄ọde ke isọn̄ emi ẹma ẹsọsọp ẹkụt uyarade kaban̄a se enye ekemede ndision̄o ndi. Mmọ ẹma ẹda etuek grape kiet ke itịghede kiet, emi okokponde tutu eyedi se irenowo iba ẹdade eto ẹmen enye! Nte odotde ẹkekot itịghede oro Eshcol, emi ọwọrọde “Etuek [Grape].”a—Numbers 13:21-24.

Edi ẹyak nnyịn idahaemi itịm idụn̄ọde ndusụk idaha isọn̄ eke n̄wọrọnda ikpehe isọn̄ emi, akpan akpan ikpehe usụk usụk.

Shephelah

Obot mbeninyan̄ n̄kan̄ edem usoputịn Isọn̄ Un̄wọn̄ọ edi mbenesụk esie ke n̄kan̄ Inyan̄ Mediterranean. Shephelah odu n̄kpọ nte kilomita 40 ke esịt obio. Ikọ oro “Shephelah” ọwọrọ “Unaisọn̄,” edi ke nditịm ntịn̄ emi edi ikpehe oro etiede obot obot ndien ẹkeme ndikot unaisọn̄ n̄kukụre ke ini ẹmende ẹdomo ye mme obot Judah ke edem usiahautịn.

Se n̄wed ndise obio emi etienede mi oro owụtde ubak ikpehe nyụn̄ se ebuana emi Shephelah enyenede ye mme ikpehe oro ẹkande enye ẹkụk. Mme obot Judah ẹdu ke edem usiahautịn; unaisọn̄ mbenesụk Philistia odu ke edem usoputịn. Ntem, Shephelah eketie nte san̄asan̄a ebiet, kpa n̄kpọ ubiọn̄ọ oro ekesibaharede ikọt Abasi ọkpọn̄ mme asua mmọ eke eset ke mme ini Bible. Udịmekọn̄ ekededi oro okotode edem usoputịn odụk ekesinyene ndisan̄a ke Shephelah mbe mbemiso enye ekeme ndin̄wana ye Jerusalem, ibuot obio Israel.

Utọ n̄kpọntịbe oro akada itie ke ọyọhọ isua ikie usụkkiet M.E.N. Nte Bible obụkde, Edidem Hazael eke Syria ama “ọdọk aka akan̄wana ekọn̄ ye Gath [eyedi ke adan̄a Shephelah], onyụn̄ ada enye: ndien Hazael onịm iso esie, ete idọk ika ekọn̄ ye Jerusalem.” Edidem Jehoash ama an̄wana etre Hazael ndidọk ndi, ọnọde enye nsio nsio orụk ọsọn̄urua n̄kpọ ẹtode temple ye okụre ọbọn̄ nte ubọkedem. Kpa ye oro, mbụk emi anam an̄wan̄a nte ke Shephelah ekedi akpan n̄wọrọnda ebiet ọnọ Jerusalem ndinyene ukpeme.—2 Ndidem 12:17, 18.

Nnyịn imekeme ndinyene eti ukpepn̄kpọ nto emi. Hazael okoyom ndikan Jerusalem, edi enye ekenyene ndibem iso nsan̄a mbe ke Shephelah. Ukem ntre, Satan kpa Devil ke ‘oyom ndita’ mme asan̄autom Abasi, edi ediwak ini ana enye ebemiso odụk ikpehe oro adade san̄asan̄a—mmọ ndisọn̄ọ nyịre ke mme edumbet Bible, utọ nte mmọ oro ẹban̄ade ndiọi nsan̄a ye uma inyene. (1 Peter 5:8; 1 Corinth 15:33; 1 Timothy 6:10) Ndibiat mme edumbet Bible esiwak ndidi akpa usio-ukot ke ndinam akwa idiọkn̄kpọ. Ntre kpeme san̄asan̄a ikpehe oro. Tiene mme edumbet Bible mfịn, ndien afo udûbiatke mme ibet Abasi n̄kpọn̄.

Obot Obot Idụt Judah

Obot obot idụt Judah odu ke ẹtode Shephelah ẹfiak ẹsan̄a ẹdụk obio. Emi edi obot obot ikpehe oro ọnọde ibokpot, aran olive, ye wine. Ke ntak akamba obot esie, Judah n̄ko ekedi ata eti ebiet ubọhọ. Ntem, Edidem Jotham ama ọbọp “n̄kpọsọn̄ ebiet, ye tower” do. Ke mme ini afanikọn̄, mme owo ẹma ẹkeme ndifen̄e n̄ka mme ebiet ẹmi n̄koyom ubọhọ.—2 Chronicles 27:4.

Jerusalem, oro n̄ko ẹkekotde Zion, ekedi n̄wọrọnda ikpehe ke obot obot idụt Judah. Etie nte Jerusalem ekenyene ukpeme sia ntotụn̄ọ ebeden̄ ẹkedude ẹkanade enye ke n̄kan̄ mbita, ndien edem edere, nte ewetmbụk eke akpa isua ikie oro Josephus etịn̄de, ama enyene ibibene ita oro ẹkpemede enye. Edi ebiet ubọhọ oyom se ikande mme ibibene ye n̄kpọekọn̄ man aka iso enyene ukpeme. Ana enye n̄ko enyene mmọn̄. Emi edi akpan n̄kpọ ke ini ekọn̄, koro ke mmọn̄ mîdụhe, ẹyenyịk mbio obio oro ẹbotde ibombom ẹsịn ke ndikọn̄ọ mfan̄.

Jerusalem akada mmọn̄ oto N̄kpọdiọhọ Mmọn̄ Siloam. Nte ededi, ke ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N., ke odoride enyịn mbon Assyria ndida ekọn̄ ndụk, Edidem Hezekiah ama ọbọp ibibene ke an̄wa man ekpeme N̄kpọdiọhọ Mmọn̄ Siloam, okụkde enye esịn ke obio. Enye n̄ko ama etre mme idịm ẹmi ẹkewetde ẹto obio ẹwọrọ, man edi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ọnọ mbon Assyria oro ẹdade ekọn̄ ẹdụk obio ndikụt mmọn̄ n̄n̄wọn̄. (2 Chronicles 32:2-5; Isaiah 22:11) Ikokụreke ke oro. Hezekiah ama oyom usụn̄ ndinam mmọn̄ efen efen ewet odụk Jerusalem!

Ke se ẹdiọn̄ọde nte kiet ke otu akwa utom udiọn̄-n̄kpọ eke eset, Hezekiah ama etịbi usụn̄ idakisọn̄ oto ke idịm Gihon tutu edisịm N̄kpọdiọhọ Mmọn̄ Siloam.b Usụn̄ idakisọn̄ emi ekedi mita 1.8 ke utụn̄ọ, ọniọn̄de ke mita 533. Kam kere—usụn̄ idakisọn̄ emi ekekperede ndiniọn̄ ke ubak kilomita kiet, ẹsiakde itiat ẹbe! Mfịn, ke n̄kpọ nte isua 2,700 ẹma ẹkebe, mme andika n̄kese Jerusalem ẹkeme ndisan̄a mbe ke itie n̄wọrọnda utom udiọn̄-n̄kpọ emi, emi ẹtịmde ẹdiọn̄ọ nte usụn̄ idakisọn̄ Hezekiah.—2 Ndidem 20:20; 2 Chronicles 32:30.

Ukeme oro Hezekiah ekesịnde ndikpeme nnyụn̄ nnam mmọn̄ awak ke Jerusalem ekeme ndikpep nnyịn eti ukpepn̄kpọ. Jehovah edi “idịm mmọn̄ uwem.” (Jeremiah 2:13) Mme ekikere esie, ẹmi ẹdọn̄ọde ke Bible, ẹdi se inịmde owo uwem. Ntak edi oro ukpepn̄kpọ Bible idemowo edide akpan n̄kpọ. Edi ifet ndikpep n̄kpọ, ye ifiọk oro osụn̄ọde oto oro, idikam ifehe-fe idisịm fi. Ekeme ndiyom afo ‘etịbi usụn̄ idakisọn̄,’ ebe ke utọ n̄kpọ nte ekese ndutịm eke usen ke usen, man anam ufan̄ ọnọ enye. (Mme N̄ke 2:1-5; Ephesus 5:15, 16) Ndondo oro afo ọtọn̄ọde, sọn̄ọ yịre ke ndutịm fo, ọnọde ukpepn̄kpọ idemfo akpa itie. Kụt ete uyakke baba owo kiet m̀mê n̄kpọ ekededi esịri ọsọn̄urua ebiet emi mmọn̄ emi otode.—Philippi 1:9, 10.

Mme Ikpehe Wilderness

Wilderness Judah, emi n̄ko ẹkotde Jeshimon, ọwọrọde “Desert,” odu ke edem usiahautịn ikpọ obot Judah. (1 Samuel 23:19, ikọ idakisọn̄ NW) Ke Inyan̄ Inụn̄, ikpehe emi n̄kpọ mîkọrike mi enyene mme obot itiat ye mme ebeden̄ ẹmi ẹtiede n̄kpotụk n̄kpotụk. Sia osụhọrede ke n̄kpọ nte mita 1,200 ke kilomita 24 kpọt, Wilderness Judah ọbọhọ ofụm edịm emi otode edem usoputịn, ndien ke ntre esisịt edịm esidep do. Nte eyịghe mîdụhe emi edi wilderness emi ẹkesibịnde ebot Azazel ẹsịn ke Usen Usio-Isop eke isua ke isua. Enye n̄ko edi ebiet oro David ekefehede aka man ọbọhọ Saul. Mi ke Jesus eketie utre udia ke usen 40 ndien Devil odomode enye ke oro ebede.—Leviticus 16:21, 22; Psalm 63, ikọ enyọn̄ ibuotn̄wed; Matthew 4:1-11.

Wilderness Paran odu n̄kpọ nte kilomita 160 ọkpọn̄ ufọt edem usiahautịn ye edem usoputịn Wilderness Judah. Mi ke ẹkewụk ediwak itienna Israel ke isan̄ isua 40 oro mmọ ẹkesan̄ade ẹto Egypt ẹka Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. (Numbers 33:1-49) Moses ama ewet aban̄a “akwa ye [akpakịp] wilderness oro, ebiet ikan̄-ikan̄ urụkikọt, ye eke scorpion, ye eke nsatitọn̄, emi mmọn̄ mîkodụhe ke esịt.” (Deuteronomy 8:15) Edi n̄kpọ n̄kpaidem nte ke ediwak miliọn nditọ Israel ẹma ẹkeme ndibọhọ! Kpa ye oro, Jehovah ama omụm mmọ akama.

Akpakam emi anam n̄kpọ nte n̄kpọ editi nte ke Jehovah ekeme ndimụm nnyịn n̄kama n̄ko, idem ke ererimbot unana n̄kọri eke spirit emi. Ih, nnyịn n̄ko isan̄a ke ufọt mme urụkikọt ye mme scorpion, idem ekpededi idịghe ata ata esie. Ekeme ndiyom nnyịn isobo kpukpru usen ye mme owo oro mînyeneke mfịna ndision̄o ndek ndek ikọ oro ẹkemede ndibiat ekikere nnyịn mmemmem mmemmem. (Ephesus 5:3, 4; 1 Timothy 6:20) Mbon oro ẹn̄wanade ndinam n̄kpọ Abasi kpa ye mme n̄kpọ ubiọn̄ọ ẹmi ẹdot itoro. Edinam akpanikọ mmọ edi ọkpọsọn̄ uyarade nte ke Jehovah ke akpanikọ ke omụm mmọ akama.

Mme Obot Carmel

Enyịn̄ oro Carmel ọwọrọ “In̄wan̄ Mfri.” On̄wụm-mbun̄wụm ikpehe emi ke edem edere, ọniọn̄de ke n̄kpọ nte kilomita 50, ọyọhọ ye in̄wan̄ vine, n̄ken̄e eto olive, ye mme eto mfri. Owo ikemeke-keme ndifre ikpehe isọn̄ emi etiede obot obot oro owo mîtọhọ n̄kpọ mi ke ntak nsehe ye uyai esie. Isaiah 35:2 etịn̄ aban̄a “uyai Carmel” nte idiọn̄ọ ubọn̄ ubọn̄ mbun̄wụm idụt Israel oro ẹfiakde ẹwụk.

Ediwak n̄wọrọnda n̄kpọntịbe ẹma ẹda itie ke Carmel. Edi mi ke Elijah akamia ata ye mme prọfet Baal onyụn̄ ọdọhọ ete “ikan̄ Jehovah ọduọ” ndiwụt akwa idaha Esie. N̄ko, ekedi ke enyọn̄ obot Carmel ke Elijah okodụri ntịn̄enyịn owụt ekpri ntọn̄enyọn̄ oro akakabarede edi ọkpọsọn̄ edịm, ntem etrede unana edịm ke Israel ke utịbe utịbe usụn̄. (1 Ndidem 18:17-46) Elisha, andida itie Elijah, okodu ke Obot Carmel ke ini n̄wan Shunem ekedide ediyom un̄wam esie kaban̄a eyen esie oro akakpade, emi Elisha akanamde eset ke ukperedem.—2 Ndidem 4:8, 20, 25-37.

Unaisọn̄ Carmel osụk enyenyene mme in̄wan̄ mfri, n̄ken̄e eto olive, ye vine. Ke ini utọ, n̄wọrọnda ndiye flawa ẹsifụk unaisọn̄ emi. Solomon ọkọdọhọ eyenan̄wan Shulammite oro mîkọfiọkke erenowo, “ibuot fo emi odorode fi ke idem, etie nte Carmel,” iso-ọfọn etịn̄de aban̄a ediye ukotidet esie m̀mê usụn̄ emi ibuot esie ekeyịrede ubọn̄ ubọn̄ ke itọn̄ esie.—Ikwọ Solomon 7:5.

Uyai oro ekedide idiọn̄ọ mme obot Carmel eti nnyịn aban̄a uyai eke spirit oro Jehovah ọnọde esop mme andituak ibuot nnọ enye eke eyomfịn. (Isaiah 35:1, 2) Mme Ntiense Jehovah ẹnen̄ede ẹdụn̄ ke paradise eke spirit, ndien mmọ ẹnyịme mme ekikere Edidem David, emi ekewetde ete: “Mme urụk ẹmeduọ ẹnọ mi ke edifọn ebiet, udeme mi emeye n̄ko-n̄ko.”—Psalm 16:6.

Edi akpanikọ, n̄kpọsọn̄ n̄kpọ-ata ẹdu oro ẹnade ẹsịm idụt eke spirit Abasi mfịn, idem kpa nte nditọ Israel ke eset ẹkesobode ubiọn̄ọ ẹto mme asua Abasi ke ubọk ke ubọk. Edi, mme ata Christian ifreke enyịn iban̄a mme edidiọn̄ oro Jehovah ọnọde—esịnede un̄wana akpanikọ Bible oro akade-ka iso ndiyama, itie nditọete ofụri ererimbot, ye ifet edinyene nsinsi uwem ke paradise isọn̄.—Mme N̄ke 4:18; John 3:16; 13:35.

“Nte In̄wan̄ Jehovah”

Isọn̄ Un̄wọn̄ọ eke eset ekedi ediye n̄kpọ ndise. Ẹsitịm ẹtịn̄ ẹban̄a enye nte “isọn̄ emi ọfiọrọde mmọn̄-eba ye aran-ọkwọk.” (Genesis 13:10; Exodus 3:8) Moses okokot enye “eti isọn̄, isọn̄ akpa, ye eke idịm, ye editụn̄ọ obube ẹmi ẹtode ke mme itịghede ye ke ikpọ obot: isọn̄ wheat, ye eke barley, ye eke vine, ye eke eto fig, ye eke pomegranate; isọn̄ aran olive, ye eke aran-ọkwọk; isọn̄ emi afo mûdutaha uyo ke esịt ke unana, udûnanake baba n̄kpọ kiet ke esịt; isọn̄ emi itiat esie edide ukwak, emi afo edinyụn̄ etịbide okụk osio ke ikpọ obot esie.”—Deuteronomy 8:7-9.

Edieke Jehovah ekekemede ndinọ ikọt esie eke eset utọ eti, ediye itieidụn̄ oro, ke akpanikọ enye ekeme ndinọ mme anam-akpanikọ asan̄autom esie eyomfịn ubọn̄ ubọn̄ paradise atarade osịm ofụri isọn̄—ye ikpọ obot, mme ebeden̄, mme akpa, ye mme n̄kpọdiọhọ mmọn̄. Ih, Isọn̄ Un̄wọn̄ọ eke eset ye kpukpru uduot esie ekedi sụk ntabinse ọnọ paradise eke spirit oro Mme Ntiense esie ẹdarade mfịn ye Paradise ini iso ke obufa ererimbot. Do un̄wọn̄ọ oro ẹwetde ke Psalm 37:29 eyesu: “Nti owo ẹyeda isọn̄ ẹnyene, ẹnyụn̄ ẹdụn̄ ke esịt ke nsinsi.” Ke ini Jehovah edinọde mme okopitem ubonowo ebietidụn̄ Paradise oro, mmọ ẹdikop inemesịt didie ntem ndidụn̄ọde kpukpru “ubet” esie nnyụn̄ nnyene ifet ndinam ntre ke nsinsi!

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise obio ke page 4]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

GALILEE

Obot Carmel

Inyan̄ Galilee

SAMARIA

SHEPHELAH

Mme Obot Judah

Inyan̄ Inụn̄

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

NASA photo

[Ndise obio ke page 4]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Shephelah ekedi n̄kpọ ubiọn̄ọ ke ufọt ikọt Abasi ye mme asua mmọ

MI 0 5 10

KM 0 8 16

Unaisọn̄ Philistia

Shephelah

Obot Obot Idụt Judah

Wilderness Judah

Ntotụn̄ọ Ebeden̄

Inyan̄ Inụn̄

Isọn̄ Ammon ye Moab

[Ndise obio/[Ndise ke page 5]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Usụn̄ idakisọn̄ Hezekiah: mita 533 ke uniọn̄, ẹsiakde ẹbe ke ikpọ itiat

Ebeden̄ Tyropoeon

Siloam

OBIO DAVID

Ebeden̄ Kidron

Gihon

[Mme ndise ke page 6]

Ke Wilderness Judah, David ama oyom ebiet ndidịbe mbọhọ Saul. Ekem Devil ama odomo Jesus mi

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Mme ndise ke page 7]

Obot Carmel, emi Elijah ekesuenede mme prọfet Baal

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Mme ndise ke page 8]

“Jehovah Abasi fo ke ada fi aka ndidụk ke eti isọn̄, isọn̄ akpa, ye eke idịm, ye editụn̄ọ obube ẹmi ẹtode ke mme itịghede ye ke ikpọ obot.” —Deuteronomy 8:7