Obio Ukara Oro Okosopde Emi Edide N̄kpọ Bụt Ọnọ Mbon Oro Ẹsụkde Bible Uyo
“Ke akpa mbụk obio ukara Assyria ekedi kiet ke otu ibuotikọ oro mîketịmke in̄wan̄a ke mme n̄wedmbụk ererimbot.” “Ofụri se ẹkediọn̄ọde ẹban̄a Nineveh eset okodu ke ntomo ntomo editịn̄ mban̄a ye mme prọfesi oro ẹtịn̄de n̄kpọ ẹban̄a enye ke Bible, ye mbai mbai ntọt mbụk Assyria ke Diodorus Siculus . . . ye mbon efen.”—Cyclopædia of Biblical Literature, Eboho 1 ye 3, 1862.
EWETMBỤK owo Greek oro, Diodorus Siculus, okodu uwem ke isua 2,000 ẹmi ẹkebede. Nineveh, nte enye ọkọdọhọde, ekedi obio oro enyenede mban̄ inan̄; mban̄ mbinan̄ oro ẹkedi stadia 480 ke uniọn̄. Oro edi kilomita 96 (itiat 60) ke ndisan̄a n̄kanade! Bible etịn̄ mbiet n̄kpọ ntre, etịn̄de aban̄a Nineveh nte akamba obio oro ‘ekemde isan̄ usen ita.’—Jonah 3:3.
Mbon oro ẹsụkde Bible uyo eke ọyọhọ isua ikie-19 inyịmeke ndinịm ke akpanikọ nte ke obio ererimbot eset oro owo mîdiọn̄ọke ama ekeme ndikpon ntre. Mmọ n̄ko ẹkedọhọ ẹte ke edieke Nineveh edide akanam ama odu, anaedi enye ekedi ubak obio ntatenyịn eset oro eketienede Babylon.
Ekikere emi ama atuaha ye Genesis ibuot 10, emi ọdọhọde ete ke eyen eyeyen Noah, Nimrod, ọkọtọn̄ọ akpa obio ukaraidem ke ikpehe Babel, m̀mê Babylon. Bible akaiso ete, “Enye oto ke isọn̄ oro aka Assyria, onyụn̄ ọbọp Nineveh, ye Rehoboth-Ir, ye Calah, ye Resen ke ufọt Nineveh ye Calah: oro edi akamba obio.” (Genesis 10:8-12) Tịmfiọk, ete ke itien̄wed oro etịn̄ aban̄a mbufa obio Assyria inan̄ oro nte edide “akamba obio” kiet.
Ke 1843 ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset owo France oro, Paul-Émile Botta, ama okụt mme n̄wụre ufọkubọn̄ oro ẹtiede nte edi ikpehe obio Assyria. Ke ini mbụk aban̄ade se ẹkekụtde emi akasuanade, emi ama anam akwa inemesịt odu. Alan Millard anam an̄wan̄a ke n̄wed esie oro, Treasures From Bible Times, ete, “Udọn̄ mme owo ama okpon ke ini ẹkewụtde nte ke ufọkubọn̄ oro ekenyene Sargon, edidem Assyria oro ẹsiakde enyịn̄ ke Isaiah 20:1, emi ẹkeyịkde ẹban̄a edidu esie ke ntak emi usụn̄ efen mîkodụhe ndidiọn̄ọ enye.”
Kan̄a kemi, ọdọkisọn̄ nyọm n̄kpọeset efen, Austen Henry Layard, ama ọtọn̄ọ ndidọk n̄wụre ke ebiet emi ẹkotde Nimrud edide n̄kpọ nte kilomita 42 (itiat 26) ke ufọt edem usụk ye edem usoputịn Khorsabad. Mme n̄wụre oro ẹkedi Calah—kiet ke otu obio Assyria inan̄ oro ẹsiakde ke Genesis 10:11. Ekem, ke 1849, Layard ama obụhọde mme n̄wụre ikpọ ufọkubọn̄ ke ebiet ẹkotde Kuyunjik, ke ufọt Calah ye Khorsabad. Ufọkubọn̄ oro ekedi ikpehe Nineveh. Ke ufọt Khorsabad ye Calah mme n̄wụre obio efen ẹdu, ẹsịnede ibombom ẹkotde Karamles. Layard ọdọhọ ete, “Edieke nnyịn idade ikpọ ibombom inan̄, eke Nimrúd [Calah], Koyunjik [Nineveh], Khorsabad, ye Karamles, nte itụn̄ mban̄inan̄, iyekụt nte ke n̄kan̄ esie mbinan̄ oro ẹsan̄a nte ẹnende ẹkekem ediye ediye ye stadia 480 m̀mê itiat 60 eke ekpepn̄kpọ mban̄a isọn̄, emi anamde isan̄ usen ita eke prọfet [Jonah].”
Etie, ndien nte Jonah okokot kpukpru obio ẹmi “akamba obio” kiet, okotde mmọ ke enyịn̄ obio oro ẹkebemde iso ẹsiak ke Genesis 10:11, oro edi, Nineveh. Ẹnanam kpasụk ntre mfịn. Ke uwụtn̄kpọ, ukpụhọde odu ke ufọt akpasarade obio London ye n̄kann̄kụk obio esie, ẹmi ẹdianade ẹnam se ẹsikotde ke ndusụk ini nte “Akamba London.”
Eseri Iseri Edidem Assyria
Ufọkubọn̄ ke Nineveh ama esịne se iwakde ikan ubet 70, enyenede ibibene ayakde esisịt ndiniọn̄ nsịm kilomita 3. Ke mme ibibene oro ẹma ẹsidori mme ubobot n̄kpọ oro ẹkedade nditi edikan oro ẹkenyenede ke ekọn̄ ye mme edinam eken oro ikan̄ akatade osụhọ. N̄wakn̄kan mmọ ẹma ẹbiara idiọk idiọk. Ke osịmde utịt ini oro enye akadan̄de do, nte ededi, Layard ama okụt akamba aba oro osụk odude ke n̄wọrọnda idaha oro ọfọnde. Ke mme ibibene oro ẹma ẹwụt ndise ọkpọsọn̄ obio ukpeme oro ẹkekande, ye mbuotekọn̄ ẹnamde isan̄ ẹbe ke iso edidem oro akadade ekọn̄ odụk obio oro, emi eketiede ke ebekpo ke an̄wa obio oro. Ke enyọn̄ ibuot edidem oro ama odu uwetn̄kpọ emi mbon oro ẹdide nta ke uwetn̄kpọ mbon Assyria ẹkekabarede nte etienede mi: “Sennacherib, edidem ererimbot, edidem Assyria, ama etie ke ebekpo nimedu onyụn̄ ese mbụme-ekọn̄ (oro ẹketan̄de) ke Lachish (La-ki-su).”
Mfịn ẹkeme ndikụt ndise ye uwetn̄kpọ emi ke Itie Ubon N̄kpọeset Britain. Emi asan̄a ekekem ye mbụk n̄kpọntịbe oro ẹwetde ke Bible ke 2 Ndidem 18:13, 14: “Ke ọyọhọ isua edidem Hezekiah duopenan̄, Sennacherib edidem Assyria ọdọk edi ekọn̄ ye kpukpru obio Judah emi enyenede ibibene, onyụn̄ ada mmọ. Ndien Hezekiah edidem Judah ọdọn̄ ẹkedọhọ edidem Assyria ke Lachish, ete, Mma ndue; fiak edem kpọn̄ mi; nyebiom se afo edidoride mi. Ndien edidem Assyria odori Hezekiah edidem Judah talent silver ikie ita, ye talent gold edịp ye duop.”
Ẹma ẹkụt mme uwetn̄kpọ efen ke otu n̄wụre Nineveh oro ẹnọde udiana ntọt ẹban̄a ekọn̄ oro Sennacherib akadade odụk Judah ye utomo oro Hezekiah ekekpede. Layard ekewet ete, “Eyedi kiet ke otu ata n̄wọrọnda uyarade oro edide ukem ke mbụk ke n̄wetnnịm n̄kpọ, kpa udomo n̄kpọuto ke gold oro ẹkebọde Hezekiah, talent edịp ye duop, ẹdu ke n̄kemuyo ye mbụk iba oro ẹdide ata nsio nsio.” Sir Henry Rawlinson, emi akan̄wamde ndisiak uwetn̄kpọ mbon Assyria, ama ọtọt ete ke mme uwetn̄kpọ ẹmi “ẹwụt mbụk aban̄ade [Sennacherib] ke usụn̄ oro owo mîkemeke ndineni.” N̄ko-n̄ko, Layard obụp ke n̄wed esie oro, Nineveh and Babylon ete: “Anie okpokonịm ke akpanikọ nte ke ẹkeme ndinam emi, mbemiso ẹkekụtde mme n̄kpọ ẹmi, nte ke idak eboho ntan ye mbio oro owụtde itie emi Nineveh okodude, ẹkpekekụt mbụk aban̄ade mme ekọn̄ oro ẹkedude ke ufọt Hezekiah ye Sennacherib, emi Sennacherib ke idemesie ekewetde ke ata ini oro mmọ ẹkedade itie, onyụn̄ ọsọn̄ọde idem ata n̄kpri mbụk ke n̄wetnnịm n̄kpọ Bible?”
Ke akpanikọ, ndusụk mbụk ke n̄wetnnịm n̄kpọ Sennacherib ikemke ye Bible. Ke uwụtn̄kpọ, ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset oro, Alan Millard, ọdọhọ ete: “Akpanikọ oro edemerede owo udọn̄ akan esịne ke utịt utịt [n̄wetnnịm n̄kpọ Sennacherib]. Hezekiah ọkọdọn̄ mme isụn̄utom esie, ẹsan̄a ye kpukpru utomo, ẹsọk Sennacherib ‘ke ukperedem, ẹka Nineveh’. Mbonekọn̄ Assyria ikadaha mmọ inyọn̄ ufọk ke edikan nte ido esidide.” Bible etịn̄ nte ke ẹma ẹkpe utomo oro mbemiso edidem Assyria akafiakde ọnyọn̄ Nineveh. (2 Ndidem 18:15-17) Ntak ukpụhọde emi-e? Ndien ntak emi Sennacherib mîkekemeke ndinam inua mban̄a edikan oro enye akakande Jerusalem, kpa ibuot obio mbon Judea ke ukem usụn̄ oro enye akanamde inua ke edikan oro enye akakande Lachish, ọkpọsọn̄ obio ibibene mbon Judea? Owo ita ẹmi ẹkewetde Bible ẹnọ ibọrọ. Kiet ke otu mmọ, andikokụt, ekewet ete: “Angel Jehovah ọwọrọ okowot tọsịn owo itie ikie ye anan̄, ye tọsịn owo ition, ke nnaekọn̄ Assyria; ndien ke mmọ ẹbakde ẹdemede ke usenubọk, sese, kpukpru mmọ ẹdi okpo okpo. Ndien Sennacherib edidem Assyria adaha, ọnyọn̄ aka okodụn̄ ke Nineveh.”—Isaiah 37:36, 37; 2 Ndidem 19:35; 2 Chronicles 32:21.
Ke n̄wed esie oro, Treasures From Bible Times, Millard osịm ubiere ete: “Ndomo eti ntak kiet idụhe ndiyịk ntọt emi . . . Nte an̄wan̄ade, Sennacherib ikpekewetke utọ nsobo oro inịm inọ mme andida itie esie ndikot, koro oro okpokosụhọrede enye itie.” Utu ke oro, Sennacherib okodomo ndinam ẹnịm ke akpanikọ nte ke ekọn̄ oro enye akadade odụk Judea ama okụt unen ye nte ke Hezekiah ama akaiso ndidu ke nsụkibuot, ọnọde utomo ẹka Nineveh.
Ẹsọn̄ọ Ntọn̄ọ Assyria
Ẹma ẹkụt n̄ko mme itie ubonn̄wed oro ẹnyenede itiatn̄wed mbat ke mme itie tọsịn duop ke Nineveh. Uwetn̄kpọ ẹmi ẹsọn̄ọ nte ke Obio Ukara Assyria ekenyene ntọn̄ọ esie ke edem usụk ke Babylon, kpa nte Genesis 10:11 owụtde. Ke ẹdade ntọt emi, mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹma ẹtọn̄ọ ndiwọn̄ọde ntịn̄enyịn mmọ nnọ edem usụk usụk. Encyclopædia Biblica anam an̄wan̄a ete: “Ofụri se isụhọde ke n̄kan̄ mbon Assyria omowụt nte ke mmọ ẹnyene ntọn̄ọ ẹto Babylon. Ẹkeda usem ye ido uwet n̄kpọ mmọ, mme n̄wed mmọ, ido ukpono mmọ, ye ifiọk ntaifiọk mmọ ẹto mme mbọhọidụn̄ mmọ ke n̄kan̄ edem usụk edi ye esisịt ukpụhọde.”
Mme n̄kpọ ẹkekụtde utọ nte eke enyọn̄ emi ẹmenyịk mbon oro ẹsụkde Bible uyo ndisụhọde ekikere mmọ nnịm. Ke akpanikọ, edidụn̄ọde Bible ye esịt akpanikọ amayarade nte ke edi mme anam akpanikọ, oro ẹnọde ntịn̄enyịn ẹkewet enye. Akani akwa ebiereikpe eke Akwa Esopikpe United States, Salmon P. Chase, eketịn̄ ke enye ama akanam ndụn̄ọde ke Bible ete: “Emi ekedi anyan, ifịk ifịk, ye ntotụn̄ọ ndụn̄ọde: ndien ke ndikama mme edumbet ediyom uyarade ke mbubehe ido ukpono emi nte ami nsinamde kpukpru ini ke mme mbubehe ererimbot, ami mmedisịm ubiere nte ke Bible edi n̄wed oro akande odudu owo, nte ke enye oto Abasi.”—The Book of Books: An Introduction.
Ke akpanikọ, Bible otịm okpon akan edidi nnennen mbụk. Enye edi Ikọ Abasi eke odudu spirit, enọ oro ẹnọde ke ufọn ubonowo. (2 Timothy 3:16) Ẹkeme ndikụt uyarade kaban̄a emi ke ndidụn̄ọde mbụk Bible aban̄ade isọn̄. Ẹyeneme emi ke nsiondi efen.
[Mme ndise ke page 6, 7]
Enyọn̄ enyọn̄: Mbụk ita oro ẹdade ẹto ndise ibibene oro ẹbotde-bot
Isọn̄ isọn̄: Mbuwed ibibene mbon Assyria oro ẹbotde-bot owụtde edikan oro ẹkekande Lachish
[Mme ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]
(Ẹbọ ẹto The British Museum)
(Oto The Bible in the British Museum, emi British Museum Press emịn̄de)
[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 4]
Ẹbọ ẹto Trustees of The British Museum