Ndidọk Ke Mba Nte Ntrukpom
ESITIE owo didie ke idem ke ama ọkọyọ isua ition ke itienna ekikere Nazi? Mfụhọ mfụhọ? Iyatesịt iyatesịt? Nte n̄kpọ eke okposiode usiene?
Okposụkedi ekemede nditie esen esen, kiet ke otu utọ owo oro ekewet ete: “Uwem mi ama enyene uforo akan nte akanam n̄kodoride enyịn mban̄a.” Ntak emi eketiede enye ntre ke idem-e? Enye ama anam an̄wan̄a ete: “Ami mma n̄kụt ubọhọ ke idak mba Ata Ọkpọsọn̄, ndien mma n̄kụt nte mme ikọ prọfet Isaiah ẹsude, ke ini enye ọkọdọhọde ete: ‘Mmọ eke ẹberede ye Jehovah ẹyekop obufa nsọn̄idem; ẹyedọk ke mba nte ntrukpom . . . ; ẹyesan̄a, edi idikpaha mba.’”—Isaiah 40:31.
Eren Christian emi, oro ẹkebiatde idem oto edinam n̄kpọ ye enye ke ata enyene-ndịk usụn̄ oro owo mîkpekereke, ama enyene edu oro ọkọdọkde ke ndamban̄a usụn̄, kpa edu oro ibak ibak edinam Nazi mîkekemeke ndikan. Ukem nte David enye ama okụt ubọhọ ke mfụt “mba” Abasi. (Psalm 57:1) Christian emi akada edu edimen n̄kpọ ndomo oro prọfet Isaiah akadade etịn̄ ikọ, emende ukeme eke spirit esie odomo ye eke mba ntrukpom oro ọdọkde aka ata esịt ikpaenyọn̄.
Nte akanam mme mfịna ẹfịk fi? Nte eyịghe mîdụhe afo n̄ko akpama ndinyene ubọhọ ke idak mba Ata Ọkpọsọn̄, ‘ndidọk ke mba nte ntrukpom.’ Man ọfiọk nte emi ekemede nditịbe, ndifiọk n̄kpọ mban̄a ntrukpom, emi ẹsiwakde ndida ntịn̄ ikọ ke ndamban̄a usụn̄ ke N̄wed Abasi, eyedi n̄kpọ un̄wam.
Ke Idak Ọfọn̄ Ntrukpom
Ke otu kpukpru inuen ẹmi mbon eset ẹkekụtde, etie nte ntrukpom edi enyeemi ẹkemade ẹkan ke ntak odudu ye ọkpọsọn̄ ukeme esie ndife. Ediwak udịmekọn̄ ke eset, esịnede eke mbon Babylon, Persia, ye Rome, ẹkesisan̄a ke idak ọfọn̄ ntrukpom. Udịmekọn̄ Akamba Cyrus ekedi kiet ke otu mmọemi. Bible ama etịn̄ prọfesi ete ke edidem Persia emi editie nte inuen emi esitade obụk emi otode ke edem usoputịn edi ndisobo Obio Ukara Babylon. (Isaiah 45:1; 46:11) Isua 200 ke ẹma ẹkewet prọfesi emi, udịmekọn̄ Cyrus, emi ekenyenede mme ntrukpom ke ọfọn̄ etakubom ekọn̄ mmọ, ẹma ẹbụmede ẹdụk obio Babylon nte n̄kpọ eke ntrukpom ofụkde unam oro enye editade.
Ke ata ndondo emi, mme an̄wanaekọn̄ nte Charlemagne ye Napoleon ye mme utọ idụt nte United States ye Germany ẹma ẹmek ntrukpom n̄ko nte idiọn̄ọ mmọ. Ẹma ẹwụk nditọ Israel ẹte ẹkûkpono ndisọi mbiet ntrukpom m̀mê eke edibotn̄kpọ efen ekededi. (Exodus 20:4, 5) Edi, mme andiwet Bible ẹma ẹtịn̄ n̄kpọ ẹtụk mme edu ntrukpom man otodo ẹnam etop mmọ an̄wan̄a. Ntem, ẹsida ntrukpom, kpa inuen oro ẹwakde ndisiak ke N̄wed Abasi, ndida mban̄a mme utọ n̄kpọ nte ọniọn̄, ukpeme Abasi, ye usọp.
Enyịn Ntrukpom
Ẹsida ukeme ukụt n̄kpọ ntrukpom emi ọsọpde etieti ẹtịn̄ ikọ ke ido n̄ke kpukpru ini. Okposụkedi akamba ntrukpom mîsiwakke ndidobi n̄kan kilogram ition, enyịn esie ẹnen̄ede ẹkponi ẹkan eke owo, ndien ukeme ukụt n̄kpọ esie enen̄ede ọsọp etieti. Jehovah ke idemesie, ke ini etịn̄de ọnọ Job aban̄a ukeme ntrukpom ke ndiyom udia esie, ọkọdọhọ ete: “Enyịn esie ẹkụt n̄kpọ anyan ebiet.” (Job 39:27, 29) Alice Parmelee, ke n̄wed esie oro All the Birds of the Bible, etịn̄ ete ke “inikiet ntrukpom ama ada okụt ebọri iyak ọfiọrọde ke n̄kpọdiọhọ mmọn̄ oyomde usụn̄ ke kilomita ition onyụn̄ efe ebe inyan̄ aka nnennen ebiet oro. Ikụreke ke ntrukpom oro ndikekeme ndikụt ekpri n̄kpọ ke ebiet oro enen̄erede oyom usụn̄ akan nte owo ekemede ndikụt, edi inuen emi okowụk enyịn kpukpru ini ke iyak oro ke ofụri kilomita ition oro enye ekefede.”
Ke ntak emi enye ọsọpde enyịn okụt n̄kpọ, ntrukpom edi idiọn̄ọ oro odotde ọnọ ọniọn̄, kpa kiet ke otu mme akpan edu Jehovah. (Men Ezekiel 1:10; Ediyarade 4:7 domo.) Ntak edide ntre? Ọniọn̄ abuana edibem iso nda n̄kụt se idisụn̄ọde ito n̄kpọ ekededi oro nnyịn ikemede ndinam. (Mme N̄ke 22:3) Ntrukpom, ye ukeme esie ndikụt n̄kpọ ke ata anyan usụn̄, ekeme ndida n̄kụt n̄kpọndịk ke anyan usụn̄ onyụn̄ ekpeme idem, ukem nte owo ọniọn̄ oro ke n̄ke Jesus, oro ekebemde iso okụt ukwọ oro ekemede nditịbe onyụn̄ ọbọp ufọk esie ke enyọn̄ itiat. (Matthew 7:24, 25) Nte enemde, ke usem Spanish, nditịn̄ mban̄a owo nte ntrukpom ọwọrọ ete ke enye enyene ikike m̀mê mbufiọk.
Edieke edide akanam afo emenyene ifet ndikụt ntrukpom ke n̄kpet n̄kpet idaha, tịm se nte enye adade enyịn esie anam n̄kpọ. Enye isehe fi enyọn̄ enyọn̄ imen enyịn ifep usọp usọp; utu ke oro, etie nte ototịm odụn̄ọde nte afo etiede ofụri ofụri. Kpasụk ntre, owo ọniọn̄ esitịn̄ enyịn odụn̄ọde n̄kpọ mbemiso anamde ubiere utu ke ndiberi edem ke ntụk m̀mê ekikere esie. (Mme N̄ke 28:26) Ke adan̄aemi usọp enyịn ntrukpom anamde enye edi idiọn̄ọ oro odotde ọnọ edu Abasi edide ọniọn̄, mme andiwet Bible ẹda n̄ko n̄wọrọnda ukeme esie ndife ẹtịn̄ ikọ ke ndamban̄a usụn̄.
“Usụn̄ Ntrukpom ke Ikpa-Enyọn̄”
“Usụn̄ ntrukpom ke ikpa-enyọn̄” edi n̄wọrọnda ke usọp esie ye nte enye esifede ye unana edisịn ukeme ndomokiet, inyeneke akpan usụn̄ kiet emi asan̄ade inyụn̄ ikpọn̄ke idiọn̄ọ inịm. (Mme N̄ke 30:19) Ẹtịn̄ ẹtụk usọp ntrukpom ke N̄wed Eseme 4:19, ke ebiet ẹtịn̄de ẹban̄a mbonekọn̄ Babylon ẹte: “Mmọ ẹmi ẹbịnede nnyịn ẹsọp ukot ẹkan ntrukpom enyọn̄: mmọ ẹsọp ẹbịne nnyịn ke enyọn̄ ikpọ obot.” Ke ini ntrukpom oro efede akanade adade okụt udia esie, enye esifụt mbat esie onyụn̄ efe osụhọde ata usọp usọp, ndien ke ini oro enye ekeme ndisọp ke n̄kpọ nte kilomita 130 ke hour kiet, nte ndusụk mbụk ẹwụtde. Idịghe n̄kpọ n̄kpaidem N̄wed Abasi adade ntrukpom etịn̄ ikọ ke ndamban̄a usụn̄ aban̄a usọp, akpan akpan ke ebuana ye udịmekọn̄.—2 Samuel 1:23; Jeremiah 4:13; 49:22.
Ke n̄kan̄ eken, Isaiah etịn̄ aban̄a edife oro ntrukpom esifede ye unana edisịn ukeme. “Mmọ eke ẹberede ye Jehovah ẹyekop obufa nsọn̄idem; ẹyedọk ke mba nte ntrukpom; ẹyefen̄e, ndien idikpọtke; ẹyesan̄a, edi idikpaha mba.” (Isaiah 40:31) Nso isin̄wam ntrukpom ndife ke okopodudu usụn̄ ntre? Ndife ndọk enyọn̄ oyom esisịt ukeme sia ntrukpom esidade ufiop ofụm emi adahade ọdọk, m̀mê ufiop ofụm emi asan̄ade ke udịm ke udịm. Owo isikwe ufiop ofụm emi adahade ọdọk, edi ntrukpom enyene usọ ke ndiyom mmọ. Ndondo oro enye okụtde ufiop ofụm emi adahade ọdọk, ntrukpom esitat mba ye isịm esie onyụn̄ efe akanade ke ufiop ofụm oro asan̄ade ke udịm, ẹmi ẹsimende ntrukpom ọdọk ata enyọn̄. Ke ama ọkọdọk okosịm ebiet oyomde, enye adiat odụk ufiop ofụm efen emi adahade ọdọk, onyụn̄ aka iso anam ntre. Ke usụn̄ emi ntrukpom ekeme ndida ufụm ke ediwak hour ye ata esisịt ukeme.
Ke Israel, ekedi ọsọ n̄kpọ ndikụt mme ntrukpom, akpan akpan ke Anyan Itịghede oro anyanarede ana ọtọn̄ọde ke Ezion-geber ke mben Ididuot Inyan̄ tutu osịm Dan ke edem edere. Mmọ ẹsiwak akpan akpan ke ini utọ ye ini idọk emi mmọ ẹsiwọrọde idụn̄. Ke ndusụk isua ẹmi ẹbede ẹkụt se ikperede ndisịm ntrukpom 100,000. Ke ini utịn usenubọk anamde ofụm ofiop, ẹkeme ndikụt mme inuen ẹmi ẹsitade unam ke mme itie ikie ẹfede ẹbe ke mme ebeden̄ oro ẹdianarede adan̄a ye Anyan Itịghede.
Ntrukpom ndife ye unana edisịn ukeme edi ediye uwụtn̄kpọ kaban̄a nte odudu Jehovah ekemede ndimenede nnyịn ke n̄kan̄ eke spirit ye eke ntụk man otodo nnyịn ikeme ndika iso ye utom nnyịn. Kpa nte ntrukpom mîkemeke ndidọk n̄kosịm utọ udomo oro ke ukeme esie, nnyịn ikemeke ndiyọ edieke nnyịn iberide edem ke mme ukeme nnyịn. Apostle Paul ama anam an̄wan̄a ete: “Mmenyene ukeme ndinam kpukpru n̄kpọ ke odudu Andisọn̄ọ mi idem.” (Philippi 4:13) Ukem nte ntrukpom oro kpukpru ini esiyomde ufiop ofụm emi adahade ọdọk, nnyịn ‘iben̄e’ anamutom odudu Jehovah oro enyịn mîkwe ebe ke akam ofụri esịt nnyịn.—Luke 11:9, 13.
Ntrukpom ẹmi ẹwọrọde idụn̄ ẹsiwak ndikụt ufiop ofụm emi adahade ọdọk ebe ke ndise mme inuen eken ẹmi ẹsitade unam. Eyen ukpepn̄kpọ obot oro D. R. Mackintosh etịn̄ ete ke inikiet ẹma ẹkụt ntrukpom ye utere 250 ẹfede ẹkanade ẹdọk enyọn̄ ke ukem ufiop ofụm oro adahade ọdọk. Kpasụk ntre mme Christian mfịn ẹkeme ndikpep ndiberi edem ke odudu Jehovah ebe ke ndikpebe mme uwụtn̄kpọ eke mme asan̄autom Abasi eken ke eset.—Men 1 Corinth 11:1 domo.
Ke Mfụt Mba Ntrukpom
Kiet ke otu ata ini n̄kpọndịk ke uwem ntrukpom edi ini emi enye ekpepde ndife. Ata ediwak ntrukpom ẹsikpan̄a ke ndinam emi. Obufa idụt nditọ Israel okodu n̄ko ke itiendịk ke ini enye ọkọkpọn̄de Egypt. Ntem mme ikọ oro Jehovah eketịn̄de ọnọ nditọ Israel ẹma ẹtịm ẹdot: “Mbufo ẹmekụt se n̄kanamde Egypt, ye nte n̄kadade mba ntrukpom mmen mbufo n̄kama nnyụn̄ nda mbufo ndi ke ebiet mi.” (Exodus 19:4) Ẹsibụk ẹban̄a nte mme ntrukpom ẹsimende nsek inuen ke edem ke ibio ini mbak nsek nditọ oro ẹdiduọ ke ini ẹdomode ndife ke akpa ini. G. R. Driver, ke etịn̄de ikọ ke Palestine Exploration Quarterly aban̄a utọ mbụk oro, ọkọdọhọ ete: “Ndise emi ẹnọde [ke Bible] ẹban̄a ini oro idịghe sụk eke edife emi ẹkerede-kere edi ọkọn̄ọ ke ata akpanikọ.”
Ntrukpom ẹdi mme ọbọk nditọ oro ẹnịmde uwụtn̄kpọ ke mme usụn̄ efen n̄ko. Mmọ inọhọ nsek nditọ mmọ udia kpukpru ini kpọt edi eka inuen emi n̄ko esitịm esep unam emi ayara ntrukpom adade edisịn ke efọk n̄ken̄e n̄ken̄e man otodo eyen ntrukpom ekeme ndimen enye. Sia ẹsiwakde ndibọp efọk mmọ ke ebeden̄ m̀mê ke nnyan eto, ẹsisio nditọ inuen emi ẹnyan ẹnọ mme n̄kpọ obot. (Job 39:27, 28) Ke mîkpedịghe nte mme ete ye eka ẹsisede enyịn, ọkpọsọn̄ ufiop eyo, emi edide ọsọ ke mme idụt oro ẹkewetde Bible, ẹkeme ndinam eyen inuen emi akpa. Akamba ntrukpom esitat mba esie, ndusụk ini ke ediwak hour ke ini kiet, man otodo ekwi nsek inuen emi.
Ntem otịm odot nte ẹdade mba ntrukpom ẹtịn̄ ikọ ke N̄wed Abasi nte idiọn̄ọ ukpeme otode Abasi. Deuteronomy 32:9-12 etịn̄ nte Jehovah ekekpemede nditọ Israel ke ini isan̄ mmọ ke wilderness: “Koro udeme Jehovah edi ikọt esie: Jacob edi ubak emi enye odomode ada. Enye okokụt enye ke isọn̄ desert, ye ke wilderness, ebiet emi mme unam ẹtuade; akan enye okụk, onyụn̄ etịn̄ enye enyịn ke idem, ekpeme enye nte eyen enyịn. Nte ntrukpom otịmerede efọk esie, okụbọ nditọ esie, atat mba esie emen mmọ, obiom mmọ ke mba esie: kpa ntre ke Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄ ada enye usụn̄.” Jehovah eyenọ nnyịn ukem ima ima ukpeme oro edieke nnyịn iberide edem ke enye.
Usụn̄ Ubọhọ
Ndusụk ini ke ini nnyịn isobode mme mfịna, nnyịn imekeme ndikụt idem nte ikerede ke ikpefe ikpọn̄ mme mfịna nnyịn. Ukem oro ke eketie David ke idem. (Men Psalm 55:6, 7 domo.) Edi okposụkedi Jehovah ọn̄wọn̄ọde ndin̄wam nnyịn ke adan̄aemi isobode mme idomo ye ndutụhọ ke editịm n̄kpọ emi, enye inọhọ ọyọhọ ubọhọ. Nnyịn imenyene nsọn̄ọ emi Bible ọnọde: “Idomo ikosịmke mbufo ibọhọke se inade owo ndibiom; edi Abasi edi akpanikọ, idinyụn̄ iyakke ẹdomo mbufo ẹbe se ukeme mbufo edide; edi Enye eyesiak usụn̄ ubọhọ ọnọ mbufo ke ufọt idomo, man mbufo ẹkeme ndibiom enye.”—1 Corinth 10:13.
“Usụn̄ ndisan̄a” (New World Translation) m̀mê “usụn̄ ubọhọ” abuana ndikpep ndibuọt idem ke Jehovah. Emi edi se Max Liebster, oro ẹkekotde utịn̄ikọ esie ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ibuotikọ emi, okokụtde. Ke mme isua oro enye okodude ke mme itienna ekikere, enye ama edifiọk onyụn̄ eberi edem ke Jehovah. Nte Max okokụtde, Jehovah ọsọn̄ọ nnyịn idem ebe ke Ikọ, spirit, ye esop esie. Idem ke mme itienna oro, Mme Ntiense ẹma ẹyom ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ ẹnyụn̄ ẹnọ mmọ un̄wam eke spirit, ẹbuanade mme ekikere N̄wed Abasi ye mme n̄wed Bible ekededi oro ẹkedude. Ndien nte mme anam-akpanikọ mme andibọhọ ẹtịn̄de kpukpru ini, Jehovah ama ọsọn̄ọ mmọ idem. Max anam an̄wan̄a ete: “Mma n̄ka iso mben̄e Jehovah nte an̄wam, ndien spirit esie ama omụm mi akama.”
Sededi idomo oro nnyịn isobode, nnyịn imekeme ndiberi edem ke edisana spirit Abasi kpasụk ntre, ama akam edi nnyịn ke ika iso iben̄e enye. (Matthew 7:7-11) Ke “akwa ubom odudu” ọsọn̄ọde nnyịn idem, nnyịn iyedọk ke enyọn̄ utu ke ndidi se mme mfịna ẹfịkde ẹnịm. Nnyịn iyeka iso ndisan̄a ke usụn̄ Jehovah, ndien nnyịn idikpaha mba. Nnyịn iyedọk ke enyọn̄ nte mba ntrukpom.—2 Corinth 4:7; Isaiah 40:31.
[Se Ẹwetde ke Ikpọ Abisi ke page 10]
Enye isehe fi enyọn̄ enyọn̄ imen enyịn ifep usọp usọp
[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 9]
Foto: Cortesía de GREFA
[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 10]
Foto: Cortesía de Zoo de Madrid