Mme Akpammịn Eke Spirit—Mmanie ke Mmọ Ẹdi?
“Ifọnke-fọn inọ edikon̄ anyanya mbonmmịn Ephraim.”—ISAIAH 28:1.
1. Nso ekikere ke ediwak owo ẹnyene, edi nte idotenyịn mmọ ẹyesu?
NNYỊN idu uwem ke ini nduaidem. Idem amaduai ediwak owo ke mme n̄wọrọnda ukpụhọde eke ukaraidem ke ofụri ererimbot ye ke ndikụt ọkpọsọn̄ ukeme oro Esop Edidiana M’idụt esịnde. Ke December 1989 Detroit Free Press ọkọdọhọ ete: “Nte ekondo emi odụkde iduọk isua 1990, emem ọmọtọn̄ọ.” Magazine Soviet kiet ọkọtọt ete: “Nnyịn ke itịm idem ndida ofụt ndom n̄kpọ ufụn̄isọn̄,” ke adan̄aemi akwa-ewetn̄wed Esop Edidiana M’idụt ọkọdọhọde ete: “Nnyịn idụhe aba ke en̄wan ukaraidem.” Ih, idotenyịn ẹma ẹkon̄, ndien nte eyịghe mîdụhe, idaha ererimbot ke okpụhọde. Ke ata ndondo emi, ekọn̄ ke Gulf omowụt nte mme ukpụhọde ẹkemede ndida itie usọp usọp. Edi nte ererimbot oro odude kemi tutu amama eyenyene ini ata emem ye ifụre, ye ufọn kpukpru mme andidu ke enye? Ibọrọ edi baba. Ke akpanikọ, akwa afanikọn̄ ke edemede oro edinyen̄ede ererimbot emi okosịm itiat idakisọn̄ esie! Enye edi afanikọn̄ oro abuanade ido ukpono ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ.
2. Didie ke ẹkewụt idaha oro odude mfịn ke Israel ye Judah eset?
2 Emi edi afanikọn̄ oro mme n̄kpọntịbe ke Israel ye Judah eset ke isua ikie itiaba ye itiaita B.C.E, ẹkedade ẹban̄a. Ko ke ini oro, n̄ko, mme owo ẹkekere ke mmimọ imekeme ndinyene emem. Edi Abasi, ebe ke prọfet esie Isaiah, ama ọtọt ete ke idotenyịn emem mmọ ekedi n̄kpọ abian̄a, emi ẹdisọpde ẹyarade. Ke ukem usụn̄ oro mfịn, Jehovah, ebe ke Mme Ntiense esie, ke ẹtọt ubonowo nte ke ẹbabian̄a mmọ edieke mmọ ẹdoride enyịn ndinyene emem oro ebịghide ebe ke mme ukeme owo. Ẹyak nnyịn ikot ntịn̄nịm ntọt Jehovah inyụn̄ ise nte enye enyenede ebuana mfịn. Ẹkụt enye ke ọyọhọ ibuot 28 eke Isaiah ndien ẹkewet mbemiso 740 B.C.E, iso-ọfọn ke ini ukara idiọk Edidem Pekah eke Israel ye oburubụt Edidem Ahaz eke Judah.
“Mbonmmịn Ephraim”
3. Ewe aduai-owo idem ubiereikpe ke Isaiah akatan̄a?
3 Ke ufan̄ikọ 1 eke ibuot 28 Isa 28:1 oro, idem edịme nnyịn ke aduai-owo idem utịn̄ikọ emi: “Ifọnke-fọn inọ edikon̄ anyanya mbonmmịn Ephraim, ye ediyemede ikọn̄ ediye mbana esie emi odorode ke ibuot eti itịghede isọn̄ mmọ eke wine amiade.” Nditọ Israel ẹkekop n̄kpaidem didie ntem ndikop ọkpọsọn̄ ubiereikpe oro! Mmanie ẹkedi “mbonmmịn Ephraim” ẹmi? Nso ikedi “edikon̄ anyanya” mmọ? Ndien nso idi “ibuot eti itịghede isọn̄”? Ke edide akpan n̄kpọ akan, nso ke ikọ ẹmi ẹwọrọ ẹnọ nnyịn mfịn?
4. (a) Ephraim ye ibuot eti itịghede isọn̄ ekedi nso? (b) Ntak Israel ekenyenede ifụre?
4 Sia Ephraim ekedide n̄kponn̄kan ke otu esien Israel duop, ikọ oro “Ephraim” ndusụk ini esida aban̄a ofụri obio ubọn̄ edem edere. Ntre “mbonmmịn Ephraim” ẹkenen̄ede ẹdi mme akpa mmịn Israel. Samaria ekedi ibuot obio ukara Israel, emi okodorode ke enyọn̄ obot ke ibuot eti itịghede isọn̄. Ntre ikọ oro “ibuot eti itịghede isọn̄” ada aban̄a Samaria. Ke ini ẹkewetde ikọ ẹmi, obio ubọn̄ Israel ama abiam mbubiam etieti ke n̄kan̄ ido ukpono. Akande oro, enye ama odụk ediomi ukaraidem ye Syria aban̄a Judah onyụn̄ enyene ata ifụre kemi. (Isaiah 7:1-9) Oro ekenyene ndikpụhọde. Afanikọn̄ ke akasan̄a ekpere, emi ekedide ntak Jehovah ọkọdọhọde ete ke “idifọnke-fọn inọ edikon̄ anyanya mbonmmịn Ephraim.”
5. (a) Nso ikedi edikon̄ anyanya Israel? (b) Mmanie ẹkedi mbonmmịn Ephraim?
5 “Edikon̄ anyanya” ekedi nso? Anyanya edi idiọn̄ọ odudu ukara. Nte an̄wan̄ade, “edikon̄ anyanya” ekedi idaha Israel nte san̄asan̄a obio ubọn̄, oro adade ke idem ọkpọn̄ Judah. N̄kpọ ekenyene nditịbe man abiat itie nda-ke-idem ubọn̄ Israel efep. Mmanie, ndien, ẹkedi “mbonmmịn Ephraim”? Nte eyịghe mîdụhe, ata mme akpammịn ẹma ẹdu ke Israel, sia Samaria ekedide iwụk ebiet oburobụt ido ukpono ndem. Edi, Bible etịn̄ aban̄a orụk ukpammịn oro ọdiọkde akan. Ke Isaiah 29:9, nnyịn ikot ite: “Mmọ ẹyụhọ, edi idịghe wine anam; mmọ ẹten̄, edi idịghe mmịn anam.” Emi ekedi ukpammịn eke spirit, kpa ndedehe, akama-n̄kpa ukpammịn. Mme andikara Israel—akpan akpan mme adaiso ido ukpono esie—nte an̄wan̄ade ẹma ẹkam ẹnyịme utọ ukpammịn eke spirit oro.
6. Nso ikanam Israel eset akpammịn?
6 Nso ikedi ntak emi Israel eset akakpade mmịn ke n̄kan̄ eke spirit? Ke akpanikọ, ekedi ediomi oro enye okodụkde ye Syria aban̄a Judah, emi ọkọnọde mme andikara idụt oro eti ekikere unyene ifụre. Ukpammịn eke spirit emi ikayakke Israel ọfiọk ata idem n̄kpọ. Ukem nte ata akpammịn, enye ama ekere ke n̄kpọ eyefọn okposụkedi ntak ndomokiet mîkodụhe ndikere ntre. Akande oro, Israel ama emen Syria ufan ukpammịn esie esịne iseri iseri, ukem nte ntinya uyai. Edi, nte Isaiah ọdọhọde, enye ekedi ntinya oro akpade mmọn̄ emi mîdibịghike.
7, 8. Kpa ye nti ekikere esie, Israel eset okodot ndisobo nso?
7 Isaiah ọsọn̄ọ etịn̄ emi ke Isa ibuot 28, ufan̄ikọ 2, ete: “Sese, Ọbọn̄ [“Jehovah,” NW] emenyene n̄kpọ [“owo,” NW] eke ọsọn̄de-sọn̄, ebiet edịmitiat ye oyobio nsobo, ebiet ọkpọsọn̄ mmọn̄edịm eke ọtọde, enye ada ubọk ọduọk enye ke isọn̄.” Anie ekedi “owo eke ọsọn̄de-sọn̄” emi? Ke eyo Israel eset, enye ekedi okopodudu Obio Ukara Assyria. Ofiomo mfiomo, anana-esịtmbọm ukara ererimbot emi eyedọk ebịne Israel nte ọkpọsọn̄ mmọn̄ edịmitiat eke ọtọde. Ye nso utịp?
8 Isaiah akaiso ndidọhọ ete: “Ẹyeda ukot ẹdịghi edikon̄ anyanya mbonmmịn Ephraim. Ndien ediyemede frawa ediye mbana esie emi odorode ke ibuot eti itịghede isọn̄ esie, eyebiet n̄wara-ndat fig ke ini utet mîka-ikemke kan̄a: emi andise okụtde, ndien ke osụk odude ke ubọk esie, emen enye adia.” (Isaiah 28:3, 4) Ibuot obio Israel, Samaria, eketie nte ndatndat fig ọnọ Assyria, odude ke mben̄eidem ndidi se ẹtetde ẹdia. Itieufan Israel ye Syria, emi ekebietde n̄kpọ mbana ekedi se ẹdidịghide ke ikpat. Enye ikenyeneke ufọn ke ini usen unam ibat ekedide. Ke akam ọdiọkde akan, ẹma ẹsọhi se itiede nte anyanya ubọn̄ ukaraidem esie ke idak ikpat mme asua ẹdide mbon Assyria. Nso utọ nsobo!
“Oku ye Prọfet Ẹdue”
9. Ntak ekemede ndidi Judah ama odori enyịn ndibọ etop oro ọfọnde akan enyeoro Israel eset ọkọbọde nto Jehovah?
9 Ih, enyene-ndịk unam ibat ama ana ebet Israel, ndien kpa nte Jehovah Abasi ọkọtọtde, unam ibat oro akada itie ke isua 740 B.C.E. ke ini Assyria okosobode Samaria ndien obio ubọn̄ edem edere etrede ndidu nte idụt ukaraidem. Se ikotịbede inọ Israel eset edi ọkpọsọn̄ ntọt ọnọ anana-mbuọtidem nsunsu ido ukpono mfịn, nte nnyịn idikụtde. Edi nso kaban̄a obio ubọn̄ eyeneka Israel, kpa Judah, emi okodude ke n̄kan̄ edem usụk? Ke eyo Isaiah temple Jehovah okosụk ododu ke edinam ke Jerusalem, kpa ibuot obio Judah. Itieutom oku okosụk odu do, ndien mme prọfet utọ nte Isaiah, Hosea, ye Micah, ke ẹketịn̄ iko ke enyịn̄ Jehovah. Nso etop, ndien, ke Jehovah ekenyene ọnọ Judah?
10, 11. Nso idiọk idaha ikodu ke Judah?
10 Isaiah akaiso ndisian nnyịn ete: “Wine esịn kpa mme mmọemi n̄ko [oro edi, mme oku ye mme prọfet Jerusalem] ẹdue, mmịn onyụn̄ anam mmọ ẹtụn usụn̄; mmịn esịn oku ye prọfet ẹdue.” (Isaiah 28:7a) Nte an̄wan̄ade, mme adaiso ido ukpono Judah ẹma ẹkpa mmịn n̄ko. Nte okotịbede ke Israel, anaedi ndusụk owo ẹma ẹkpa mmịn ata edikpakpa, ndien ke edide ntre, emi ekedi n̄kpọ esuene. Ibet Abasi akpan akpan ama akpan mme oku ndin̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn ke adan̄aemi ẹnamde utom ke temple. (Leviticus 10:8-11) Ataata ukpammịn ke ufọk Abasi ekpekedi edibiat Ibet Abasi oro akpade owo idem.
11 Ke ọdiọkde akan, okposụkedi, ukpammịn eke spirit ama odu ke Judah. Kpa nte Israel okodiomide ediomi ye Syria aban̄a Judah, ntre ke Judah okoyom ifụre ebe ke ndinam ufan ye Assyria. (2 Ndidem 16:5-9) Kpa ye oro temple Abasi ye mme prọfet esie ẹkedude, Judah ọkọkọn̄ mbuọtidem ke mme owo ke ini akpakanade enye ọbuọt idem ke Jehovah. Akande oro, ke ama akanam utọ idiọk itieufan oro, mme andikara esie ẹma ẹkere ke mmimọ inyeneke mbiomo ukem nte mbonmmịn eke spirit ẹmi ẹkedide mbọhọidụn̄ mmọ ke n̄kan̄ edem edere. Isa isa edu mmọ ekedi n̄kpọ itekesịt ọnọ Jehovah.
12. Nso ikosụn̄ọ ito ukpa mmịn eke spirit Judah?
12 Isaiah akaiso nditịn̄ ete: “Wine emen mmọ esịn ke idịbi, mmịn anam mmọ ẹtụn usụn̄; mmọ ẹdue ke n̄kukụt, ẹten̄ ke itie ikpe. Koro ikpọhi ye ndek ẹyọhọde kpukpru mme okpokoro, baba ebiet idụhe.” (Isaiah 28:7b, 8) Eyedi ke enyịn mmịn mmọ, ndusụk mmọ ẹma ẹkpọhi ata edikpọkpọhi ke temple. Edi ke akam ọdiọkde akan, mme oku ye mme prọfet ẹmi ẹkpenọde ndausụn̄ ido ukpono ẹma ẹkpọhi ndek eke spirit. Akande oro, ke ẹsiode ibat ibat mme anam-akpanikọ ẹfep, ubiereikpe mme prọfet ekedi ukwan̄ ubiereikpe, ndien mmọ ẹketịn̄ abian̄a abian̄a n̄kpọ ẹnọ idụt oro. Jehovah ama ọnọ Judah ufen ke ntak ndedehe ido eke spirit emi.
Mme Akpammịn Eke Spirit Mfịn
13. Ewe ukem idaha oro okodude ke Israel ye Judah okodu ke akpa isua ikie C.E., ndien ewe ukem idaha idu mfịn?
13 Ndi prọfesi Isaiah ẹkesu ke Israel ye Judah eset ikpọn̄îkpọn̄? N̄wan̄ansa-o. Jesus ye apostle Paul ẹma ẹkot ẹto ikọ esie ẹmi ẹban̄ade ukpammịn eke spirit ẹnyụn̄ ẹda mmọ ẹbuan ye mme adaiso ido ukpono eyo mmọ. (Isaiah 29:10, 13; Matthew 15:8, 9; Rome 11:8) Mfịn, n̄ko, idaha oro ebietde eke eyo Isaiah amadaha ada—isan̄ enyeemi ke Christendom, kpa n̄ka ido ukpono ofụri ererimbot oro ọdọhọde nte idade ke ibuot Abasi. Utu ke ndisọn̄ọ nda nnọ akpanikọ nnyụn̄ mbuọt idem ke Jehovah, Christendom, kpa Catholic ye Protestant, ọkọn̄ mbuọtidem esie ke ererimbot. Enye ke ntre ke eten̄ asan̄a ye unana iwụk, nte mme akpammịn eke Israel ye Judah. Mme akpammịn eke spirit eke idụt eset oro ẹken̄enede ẹda ẹban̄a mme adaiso eke spirit Christendom mfịn. Ẹyak ise nte emi enen̄erede edi ntre.
14. Didie ke mme adaiso ido ukpono Christendom ẹkpa mmịn ukem nte mme andikara Samaria ye Jerusalem eset?
14 Ukem nte Samaria ye Jerusalem, Christendom ọmọn̄wọn̄ wine itieufan ye mme n̄ka ukaraidem oyụhọ. Ke 1919 enye ama odu ke otu mme ọwọrọiso owo oro ẹkenọde Esop Ediomi M’idụt ibetedem. Ke adan̄aemi Jesus ọkọdọhọde ete ke mme Christian idịghe ubak ererimbot, mme adaiso Christendom ẹmekọri itie ebuana ye mme akara ukaraidem. (John 17:14-16) Ndamban̄a wine utọ edinam oro edemede udọn̄ mme ọkwọrọ ederi. (Men Ediyarade 17:4 domo.) Mmọ ẹsikop inemesịt ke mbon ukaraidem ndiyom item nto mmọ ẹnyụn̄ ẹdụk nsan̄a ye ikpọ owo ererimbot emi. Nte utịp, mmọ inyeneke ata ndausụn̄ eke spirit ndinọ. Mmọ ẹkpọhi ndek utu ke nditịn̄ ata etop akpanikọ. (Zephaniah 3:9) Ye enyịn ukụt n̄kpọ mmọ etiede mbukpọn̄ mbukpọn̄ ye ntịme ntịme, mmọ idịghe nti mme adausụn̄ inọ ubonowo.—Matthew 15:14.
“Ibet ke Ibet”
15, 16. Didie ke mbon eyo Isaiah ẹkenam n̄kpọ ẹban̄a ntọt esie?
15 Ke ọyọhọ isua ikie itiaita B.C.E, Isaiah ama ayarade ukwan̄ edinam mme adausụn̄ eke spirit Judah akpan akpan. Didie ke mmọ ekenam n̄kpọ? Mmọ ẹkesasua oro! Ke ini Isaiah ekeyịrede ke nditan̄a mme ntọt Abasi, mme adaiso ido ukpono ẹma ẹbọrọ ke iyatesịt ẹte: “Enye edikpep anie ifiọk? Anie n̄ko ke enye edisian se enye okopde? Mmọ eke ẹdahade ke mmọn̄eba? Mmọ eke mmọ ẹkebọde ke eba?” (Isaiah 28:9) Ih, ndi Isaiah ekekere ke imọ iketịn̄ ikọ inọ nseknditọ? Mme adaiso ido ukpono Jerusalem ẹkeda ke mmimọ idi ikpo owo, ikemede ndinam ubiere ọyọhọ ọyọhọ nnọ idem mmimọ. Mmọ ikoyomke ndikpan̄ utọn̄ nnọ uyịre uyịre item Isaiah.
16 Mbon ido ukpono oro ẹma ẹkam ẹda utom ukwọrọikọ Isaiah ẹnam idọkọ. Mmọ ẹkekwọ enye ke iso ẹte: “Koro ẹkọtde ibet ke ibet, ibet ke ibet; ewụhọ ke ewụhọ, ewụhọ ke ewụhọ; mi esisịt, do esisịt.” (Isaiah 28:10) Mmọ ẹkedọhọ ẹte, ‘Isaiah akaiso ke nditịn̄ ukem ikọ mfiak n̄tịn̄. Enye akaiso ndidọhọ ete: “Ntem ke Jehovah ọdọhọ ete! Ntem ke Jehovah ọdọhọ ete! Usụn̄ Jehovah edi emi! Usụn̄ Jehovah edi emi!”’ Ke akpa ikọ Hebrew, Isaiah 28:10 edi ikọ oro ẹtịn̄de ẹfiak ẹtịn̄, utu ke ndibiet ikwọ edepeyen. Ndien oro edi nte prọfet oro eketiede ke iso mme adaiso ido ukpono, kpa se ẹtịn̄de ẹfiak ẹtịn̄ ye n̄kpọ nditọn̄wọn̄.
17. Didie ke ediwak owo mfịn ẹnam n̄kpọ ẹban̄a ntọt oro Mme Ntiense Jehovah ẹtan̄ade?
17 Ke akpa isua ikie C.E, ukwọrọikọ Jesus ye eke mme mbet esie eketie ke utọn̄ nte n̄kpọ oro ẹtịn̄de ẹfiak ẹtịn̄ mînyụn̄ isịneke ifiọk. Mme adaiso ido ukpono Jew ẹkese mbon oro ẹketienede Jesus nte mbukpo, mme anana ifiọk, irenowo oro mîfiọkke n̄wed ye mme ọsọ owo. (John 7:47-49; Utom 4:13) Ẹsiwak ndise Mme Ntiense Jehovah ke ukem usụn̄ oro mfịn. Mmọ ikaha mme ufọkn̄wed ukpepn̄kpọ ido ukpono Christendom, mmọ inyụn̄ idaha ikpọ udorienyịn̄ inọ idem m̀mê ndida ikpọ ikọ nte mme ọkwọrọ ederi. Ntre mme ọwọrọiso owo ke Christendom ẹse mmọ ke usụhọde, ẹkerede ke akpana mmọ ẹdiọn̄ọ itie mmọ ẹnyụn̄ ẹnọ mme adaiso ido ukpono ẹmi akwa ukpono.
18. Nso ke mme adaiso ido ukpono mfịn ẹfụmi?
18 Nte ededi, odu n̄kpọ oro mme adaiso ido ukpono oro ẹfụmide. Idem okposụkedi oro mme ọwọrọiso owo ke eyo Isaiah ẹkefụmide etop esie, enye eketịn̄ akpanikọ, ntọt esie ẹma ẹnyụn̄ ẹwọrọ ẹsu! Ukem oro n̄ko, ntọt oro Mme Ntiense Jehovah ẹnọde mfịn ẹdi akpanikọ, ẹsọn̄ọde ẹkọn̄ọ ke Ikọ akpanikọ Abasi, kpa Bible. (John 17:17) Ntre, mmọ ẹyesu.
Unam Ibat
19. Didie ke ẹkenyịk Judah ndikpan̄ utọn̄ nnọ mme esenowo oro ẹsemde ekek ekek usem?
19 Ke Isaiah 28:11, nnyịn ikot ite: “Koro enye edidade n̄kpọkinua ekek ye edeme efen, ọdọhọ ye mbio ẹmi.” Ukpepn̄kpọ Isaiah eketie Judah esen esen ke utọn̄. Okpọsụkedi Judah ọkọbọhọde ndịk mbon Assyria oro okofụkde Israel, nte ini akade Jehovah ama ada esenowo efen, Nebuchadnezzar, anam n̄kpọ ye Judah. (Jeremiah 5:15-17) Usem mbon Babylon ọkọsọsọn̄ onyụn̄ etie ekek ekek ọnọ mbon Hebrew oro. Edi ẹma ẹnyịk mmọ ndikpan̄ utọn̄ ke ini ẹkesobode Jerusalem ye temple esie ke 607 B.C.E. ẹnyụn̄ ẹdụride mme andidụn̄ enye ẹka ntan̄mfep ke Babylon. Ke ukem usụn̄ oro mfịn, Christendom eyesọp ndibọ ufen koro, ukem nte Judah eset, enye omofụmi item Jehovah.
20, 21. Nso ke Mme Ntiense Jehovah ẹtan̄a ke ubọk ke ubọk, edi nso ke mme adaiso Christendom ẹsịn ndinam?
20 Prọfesi oro etịn̄ aban̄a mme utọ owo oro ete: “Enye [ọkọdọhọ] ye mmọ, ete, Emi edi nduọkodudu [“itie-nduọkodudu,” NW], mbufo ẹyak mbon mba ẹduọk odudu; emi onyụn̄ edi nsụkidem: edi mmọ inyịmeke ndikop. Ndien ikọ Jehovah odu ke otu mmọ, ibet ọkọrọ ke ibet, ibet ke ibet, ewụhọ ke ewụhọ, ewụhọ ke ewụhọ; mi esisịt, do esisịt; kpan̄ mmọ ẹkpeka, ẹkpenyụn̄ ẹduọ edem edem, ẹnyụn̄ ẹnuaha, ẹnyụn̄ ẹsịghe, ẹnyụn̄ ẹmụm ke afia.”—Isaiah 28:12, 13.
21 Ke ubọk ke ubọk, kpa nte Isaiah eketịn̄de etop Abasi, Mme Ntiense Jehovah ẹsian Christendom ẹte ke enye ekpenyene ndikọn̄ idotenyịn esie ke ikọ Jehovah. Edi enye esịn ndikpan̄ utọn̄. Ye enye, etie nte Mme Ntiense ẹsem esen usem. Mmọ ẹsem usem oro mîn̄wan̄ake enye. Christendom emesịn ndinọ mme akpa mba nduọkodudu ke ndisian mmọ mban̄a Obio Ubọn̄ Abasi ye obufa ererimbot oro edide. Utu ke oro, wine itie ebuana esie ye ererimbot emi amanam enye. Enye emek ndinọ usọbọ oro ukara ọnọde mme mfịna ubonowo ibetedem. Ukem nte mme Jew eke eyo Jesus, enye ke idemesie iyomke itie nduọkodudu Obio Ubọn̄, enye idinyụn̄ isianke mbon en̄wen iban̄a oro.—Matthew 23:13.
22. Jehovah ọtọt mme adaiso Christendom aban̄a nso?
22 Ntem, ikọ prọfesi Isaiah ọnọ mme ọkwọrọ ederi ntọt ete ke Jehovah iditịn̄ke ikọ inọ Christendom kpukpru ini ebe ke Mme Ntiense Esie ẹmi ẹtiede sụn̄-n̄. Ibịghike, Jehovah eyenam “ibet ke ibet, ewụhọ ke ewụhọ” esie, ndien utịp edidi akwa nsobo ọnọ Christendom. Mme adaiso ido ukpono esie ye otuerọn̄ mmọ “[ẹye]nuaha, ẹnyụn̄ ẹsịghe, ẹnyụn̄ ẹmụm ke afia.” Ih, ukem nte Jerusalem eset, ẹyesobo mme ndutịm ido ukpono Christendom ofụri ofụri ẹfep. Nso akama-n̄kpaidem, n̄kpọntịbe unana idotenyịn ke emi edidi ntem! Ndien nso enyene-ndịk utịp ke emi edidi ntem ke ntak emi mme ọkwọrọ ederi ẹtienede usụn̄ ukpammịn eke n̄kan̄ spirit utu ke mme item Jehovah!
Nte Afo Emekeme Ndinam An̄wan̄a?
◻ Mmanie ẹkedi mbonmmịn Ephraim, ndien nso ikanam mmọ ẹkpa mmịn?
◻ Didie ke ekedịghi edikon̄ anyanya mbonmmịn Ephraim ke ikpat?
◻ Ewe esuene esuene idaha ke Judah ke Isaiah akayarade?
◻ M̀mọ̀n̄ mfịn ke nnyịn ikụt ukpammịn eke spirit?
◻ Ntak emi Christendom ekpenyenede ndikere mban̄a se ikotịbede inọ idụt Judah eset?