• Jerusalem—“Obio Akwa Edidem”
    Enyọn̄-Ukpeme—1998 | October 15

    • Itie “Ebekpo Jehovah”

      4, 5. Didie ke David akabuana ke ndin̄wam Jerusalem enyene akpan udeme ke ndisu uduak Abasi?

      4 Ke ọyọhọ isua ikie 11 M.E.N., Jerusalem ama ọwọrọ etop ke ererimbot nte ibuot obio idụt oro enyenede ifụre ye emem. Jehovah Abasi ama anam ẹyet akparawa oro David aran nte edidem idụt eke eset oro—Israel. Ye ifụm ukara ke Jerusalem, David ye mme andito ubon ubọn̄ esie ẹketie ke “ebekpo ubọn̄ Jehovah,” m̀mê ke “ebekpo Jehovah.”—1 Chronicles 28:5; 29:23.

      5 Abak-Abasi owo oro David—eyen Israel okotode esien Judah—ama akan mme okpono ndem mbon Jebusite ọbọ Jerusalem. Ini oro obio oro okodu ke obot kiet kpọt ẹkekotde Zion, edi enyịn̄ oro ama akabade ọwọrọ ukem n̄kpọ ye Jerusalem ke idemesie. Nte ini akakade, David ama anam ẹmen ekebe ediomi Abasi emi okodude ye Israel ẹka Jerusalem, ke ebiet emi ẹkesịnde enye ke ataya. Ediwak isua ke mbemiso Abasi ama ada ke obubịt enyọn̄ emi okodude ke enyọn̄ edisana Ekebe oro etịn̄ ikọ ọnọ prọfet esie Moses. (Exodus 25:1, 21, 22; Leviticus 16:2; 1 Chronicles 15:1-3) Ekebe oro akada aban̄a edidu Abasi, koro Jehovah ekedi ata Edidem Israel. Ke ntre, ẹkeme nditịn̄ ke usụn̄ifiọk iba nte ke Jehovah Abasi eketie ke obio Jerusalem akara.

      6. Nso un̄wọn̄ọ ke Jehovah akanam kaban̄a David ye Jerusalem?

      6 Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ọnọ David ete ke ubọn̄ eke ufọk ubọn̄ esie, emi Zion, m̀mê Jerusalem, akadade aban̄a, iditreke. Emi ọkọwọrọ ete ke andito ubon David ayada unen amana ndikara ke nsinsi nte Enye Oro Abasi Eyetde Aran—kpa Messiah, m̀mê Christ.a (Psalm 132:11-14; Luke 1:31-33) Bible ama ayarade n̄ko ete ke nsinsi adiakpa “ebekpo Jehovah” emi ayakara kpukpru mme idụt, idịghe Jerusalem kpọt.—Psalm 2:6-8; Daniel 7:13, 14.

      7. Didie ke Edidem David ekemenede edisana utuakibuot ke enyọn̄?

      7 Ndidomo ndidorode enye oro Abasi ekeyetde aran, kpa Edidem David, mfep ke ebekpo ọkọwọrọ ikpîkpu. Utu ke oro, ẹma ẹkan mme idụt oro ẹkedide asua, ndien ẹma ẹtat mme adan̄a Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ẹsịm udomo oro Abasi ọkọnọde mmọ. David ama ada idaha emi ndimenede edisana utuakibuot ke enyọn̄. Ndien ediwak ke otu psalm David ẹtoro Jehovah nte ata Edidem ke Zion.—2 Samuel 8:1-15; Psalm 9:1, 11; 24:1, 3, 7-10; 65:1, 2; 68:1, 24, 29; 110:1, 2; 122:1-4.

      8, 9. Didie ke utuakibuot akpanikọ ke Jerusalem akatara ke idak ukara Edidem Solomon?

      8 Ke ini ukara Solomon eyen David, ẹma ẹtat utuakibuot Jehovah. Solomon ama atat Jerusalem aka n̄kan̄ edere edere ekesịm obot Moriah (ikpehe Dome of the Rock eyomfịn). Ke n̄kokon̄ ebiet emi, enye ama enyene ifet ndibọp akwa temple oro okotorode Jehovah. Ẹkenịm ekebe ediomi ke Ata Edisana eke temple oro.—1 Ndidem 6:1-38.

      9 Idụt Israel ẹma ẹnyene emem nte mmọ ẹkenọde utuakibuot Jehovah, emi ekenyenede iwụk ebiet ke Jerusalem, ibetedem ofụri esịt. Ke etịn̄de ediye ediye aban̄a idaha emi, N̄wed Abasi ọdọhọ ete: “Judah ye Israel ẹkewak, nte ntan emi odude ke mben inyan̄ ke uwak, ke ẹdia n̄kpọ, ẹnyụn̄ ẹn̄wọn̄, ẹnyụn̄ [ẹdat esịt]. . . . Ẹtie ke emem ke edem [Solomon] kpukpru. Ndien Judah ye Israel ẹdụn̄ ke ifụre, kpukpru owo ke idak vine mmọ ye eto fig mmọ.”—1 Ndidem 4:20, 24, 25.

      10, 11. Didie ke udọk isọn̄ nyom n̄kpọeset ọsọn̄ọ se Bible etịn̄de aban̄a Jerusalem ke ini Solomon akakarade?

      10 Mme n̄kpọ ẹdọkde ke isọn̄ ẹnọ nsọn̄ọ ẹban̄a uforo uforo ukara Solomon emi. Ke n̄wed esie oro The Archaeology of the Land of Israel, Prọfesọ Yohanan Aharoni etịn̄ ete: “Inyene oro okotode kpukpru ikpehe ọfiọrọ odụk okụre ubọn̄, ye uforo ke ndutịm unyamurua . . . ama ada usọp usọp ukpụhọde oro ẹkekụtde ke kpukpru ikpehe ke n̄kọri uforo eke n̄kpọ obụkidem edi. . . . Idịghe ke mme ọsọn̄urua n̄kpọ kpọt . . . ke ẹkekụt ukpụhọde ke ndutịm n̄kpọ obụkidem edi ẹma ẹkụt n̄ko akpan akpan ke se ẹkedade mbat eso ẹbot. . . . Uduot n̄kpọ oro ẹkedade mbat eso ẹbot ye nte ẹkesifọpde enye ama ọfọn ke usụn̄ oro akpade owo idem.”

      11 Ukem ntre, Jerry M. Landay ekewet ete: “Ke idak ukara Solomon, ndutịm n̄kpọ obụkidem nditọ Israel ama ọkọri ke isua edịp ye duop akan nte ọkọkọride ke isua ikie iba oro ẹkebemde iso. Ke mbotufọk Solomon nnyịn imokụt mme utak usụhọ n̄wọrọnda ubọpufọk, ikpọ obio ẹnyenede ikpọ ibibene, mme ufọkidụn̄ oro ẹkebọpde ẹyọhọ usọp usọp ye akpakịp nti ufọk mme enyene-n̄kpọ oro, akwa n̄kọri ke ifiọk ubotn̄kpọ ke mbat eso ye mme ndutịm udiọn̄ n̄kpọ esie. Nnyịn, n̄ko, imokụt mme utak usụhọ n̄kpọ ndudiọn̄ ẹdide n̄kpoduoho ẹkenamde ke anyan idụt, ẹdide mme idiọn̄ọ ndutịm unyamurua ye mbubịne ke ufọt mme idụt.”—The House of David.

      To ke Emem Sịm Ndon

      12, 13. Ẹkesan̄a didie ẹtre ndika iso mmenede utuakibuot akpanikọ ke Jerusalem?

      12 Emem ye uforo Jerusalem, kpa obio oro edisana ebiet Jehovah okowụhọde, ẹkedi mme nnennen n̄kpọ ndibọn̄ akam mban̄a. David ekewet ete: “Mbufo ẹnam n̄kpeubọk ẹyom ifụre Jerusalem: mmọ eke ẹmade fi ẹyetie ke ifụre. Yak emem odu ke esịt ibibene fo, ye ifụre ke ikpọ ufọk fo. Yak ndọhọ ndien mban̄a nditọ-ete mi ye mme nsan̄a mi, nte, ‘Yak emem odu fi ke esịt.’” (Psalm 122:6-8) Okposụkedi Solomon ekenyenede ifet ndibọp akwa temple oro ke obio emem oro, ke akpatre enye ama ọdọ ediwak iban ẹkedide mme okpono ndem. Ke ini usọn̄ esie, mmọ ẹma ẹkpek enye ẹsịn ke ndimenede utuakibuot mme nsunsu abasi eyo oro. Nsọn̄ibuot emi ama abiat ofụri idụt oro, anamde obio oro ye kpukpru mme andidụn̄ ke enye ẹnana ata emem.—1 Ndidem 11:1-8; 14:21-24.

      13 Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini ukara Rehoboam eyen Solomon, esien duop ẹma ẹsọn̄ ibuot ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ obio ubọn̄ edem edere Israel. Ke ntak utuakibuot mmọ nnọ edisọi n̄kpọ, Abasi ama ayak Assyria akan obio ubọn̄ oro. (1 Ndidem 12:16-30) Obio ubọn̄ esien iba eke Judah ke edem usụk ama aka iso odu ke Jerusalem nte iwụk ebiet. Edi nte ini akakade mmọ n̄ko ẹma ẹwọn̄ọde ẹkpọn̄ edisana utuakibuot, ntre Abasi ama ayak mbon Babylon ẹsobo otụtutọn̄ obio oro ke 607 M.E.N. Mme Jew mbon ntan̄mfep ẹma ẹbọ ufen nte mbon oro ẹmụmde ke ukat ke isua 70 ke Babylon. Ekem, ebede ke mbọm Abasi, ẹma ẹyak mmọ ẹfiak ẹnyọn̄ Jerusalem ẹkefiak ẹwụk utuakibuot akpanikọ.—2 Chronicles 36:15-21.

      14, 15. Jerusalem akasan̄a didie afiak enyene akpan udeme ke ntan̄mfep Babylon ama ekebe, edi ye nso ukpụhọde?

      14 Ke ama akana ndon ke isua 70, anaedi mbiet ama ọkọri ofụk mme n̄wụre ufọk oro. Mme ibibene Jerusalem ẹma ẹwụre, ikpọ ufan̄ ẹnyụn̄ ẹna ke ebiet oro mme inuaotop ye mme adaha tọwa oro mmọ ẹkeyịrede ẹkedude ini kiet ko. Edi, mme Jew oro ẹkefiakde ẹnyọn̄ ẹdi ẹma ẹnyene uko. Mmọ ẹma ẹbọp itieuwa ke ebiet emi akani temple okodude ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndiwa uwa ke usen ke usen nnọ Jehovah.

      15 Emi ekedi eti ntọn̄ọ, edi tutu amama Jerusalem oro ẹkefiakde ẹbọp do idifiakke idi ibuot obio inọ obio ubọn̄ emi andito ubon Edidem David etiede ke ebekpo. Utu ke oro, andikara emi mme andikan ẹdide mbon Babylon ẹkemekde akakara mme Jew ndien mmọ ẹkenyene ndikpe mme tax nnọ mbon Persia oro ẹkekarade mmọ. (Nehemiah 9:34-37) Okposụkedi okodude ke idaha oro ‘ẹdịghide ke ikpat,’ Jerusalem okosụk edi n̄kukụre obio ke ofụri isọn̄ emi ekenyenede san̄asan̄a mfọn Jehovah Abasi. (Luke 21:24) Nte iwụk ebiet edisana utuakibuot, enye n̄ko akada aban̄a unen oro Abasi ekenyenede ndiwụt itie edikara esie ke ofụri ererimbot ebe ke andito ubon Edidem David.

      Mme Mbọhọidụn̄ Ẹdide Mbon Nsunsu Ido Ukpono Ẹbiọn̄ọ

      16. Ntak emi mme Jew oro ẹketode Babylon ẹnyọn̄ ẹdi ẹketrede utom mmọ eke edifiak mbọp Jerusalem?

      16 Ikebịghike mme Jew oro ẹketode ntan̄mfep ẹnyọn̄ ẹdi Jerusalem ẹma ẹsịn itiat idakisọn̄ obufa temple. Edi mme mbọhọidụn̄ oro ẹkedide mbon nsunsu ido ukpono ẹma ẹnọ leta edidọk ẹsọk Edidem Artaxerxes andikara Persia, ẹdọhọde ke mme Jew ẹyesọn̄ ibuot. Ekem, Artaxerxes ama akpan n̄kaiso ubọpn̄kpọ ke Jerusalem. Afo emekeme ndikere nte ekpedide afo okodụn̄ ke obio oro ini oro, ekeme ndidi afo ekpekere aban̄a se ini iso akamade ọnọ enye. Ke akpatre, mme Jew ẹma ẹtre ndika iso mbọp temple ẹnyụn̄ ẹkabade ẹsịn idem ke ndibịne inyene obụkidem idemmọ.—Ezra 4:11-24; Haggai 1:2-6.

      17, 18. Ke nso usụn̄ ke Jehovah okokụt ete ke ẹfiak ẹbọp Jerusalem?

      17 N̄kpọ nte isua 17 ke mmọ ẹma ẹkefiak ẹnyọn̄ ẹdi, Abasi ama anam prọfet Haggai ye Zechariah ẹdaha ẹda man ẹnen̄ede ekikere ikọt esie. Ke ẹdide se ẹnụkde ẹkabade esịt, mme Jew ẹma ẹtọn̄ọ ndifiak mbọp temple. Kan̄a ke emi, Darius ama akabade edi edidem Persia. Enye ama ọsọn̄ọ ewụhọ Edidem Cyrus nte ẹfiak ẹbọp temple Jerusalem. Darius ama ọnọ leta ẹsọk mbọhọidụn̄ mme Jew, odụride mmọ utọn̄ ete mmọ ‘ẹdaha ẹkpọn̄ Jerusalem’ ẹnyụn̄ ẹnọ un̄wam ke okụk otode tax edidem man ẹkeme ndikụre utom ubọpn̄kpọ oro.—Ezra 6:1-13.

      18 Mme Jew ẹma ẹbọp temple oro ẹma ke ọyọhọ isua 22 nte mmọ ẹkefiak ẹnyọn̄ọ. Afo emekeme ndikụt ke ẹkeda usọrọ asan̄ade ye akwa idatesịt ẹdara akpan edinam emi. Kpa ye oro, Jerusalem ye mme ibibene esie ẹkesụk ẹdu ke n̄wụre ke akamba udomo. Ẹma ẹnọ obio oro ntịn̄enyịn oro okoyomde “ke eyo Nehemiah andikara, ye eke Ezra oku, ọfiọk-n̄wed.” (Nehemiah 12:26, 27) Nte an̄wan̄ade, etisịm utịt ọyọhọ isua ikie ition M.E.N., ẹma ẹfiak ẹbọp Jerusalem ẹma ofụri ofụri nte akpan obio eke ererimbot eset oro.

      Messiah Ọbiọn̄ọde!

      19. Didie ke Messiah okowụt nte idaha Jerusalem ekedide n̄wọrọnda?

      19 Nte ededi, ẹyak nnyịn ibe ndusụk isua ikie ika iso iso ibịne n̄kpọntịbe oro enyenede ufọn ọnọ ofụri ekondo, kpa emana Jesus Christ. Angel Jehovah Abasi ama asian eka Jesus oro mîkọfiọkke erenowo ete: “Jehovah Abasi oyonyụn̄ ọnọ Enye ebekpo ete Esie David: . . . Ubọn̄ Esie idinyụn̄ ikụreke.” (Luke 1:32, 33) Ediwak isua ke ukperedem, Jesus ama ọkwọrọ ọwọrọetop Ukwọrọikọ esie oro ke Obot. Ke ukwọrọikọ oro, enye ama ọnọ nsịnudọn̄ ye item ke ediwak n̄kpọ. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama akpak mme andikpan̄ utọn̄ nnọ enye ete ẹnam se mmọ ẹken̄wọn̄ọde ẹnọ Abasi edi ẹkpeme mbak ẹdida un̄wọn̄ọ ke se mîdịghe akpan n̄kpọ. Jesus ọkọdọhọ ete: “Mbufo ẹmekop ẹte ẹkenọ mbio eyo oko uyo, ẹte, Kûtomo n̄kpọ ke nsu, edi nam nọ Jehovah kpa nte ọkọn̄wọn̄ọde. Edi Ami ndọhọ mbufo nte, Ẹkûtomo baba n̄kpọ kiet; ẹkûtomo heaven, koro heaven edi itie-ubọn̄ Abasi; ẹkûtomo isọn̄, koro isọn̄ edi udori-ukot Esie; ẹkûnyụn̄ ẹtomo Jerusalem, koro Jerusalem edi obio akwa Edidem.” (Matthew 5:33-35) Odot ẹtịm ẹfiọk nte ke Jesus ama enyịme ke Jerusalem enyene n̄wọrọnda idaha—kiet oro enye ekenyenede ke ediwak isua ikie. Ih, enye ekedi “obio akwa Edidem,” kpa Jehovah Abasi.

      20, 21. Nso in̄wan̄în̄wan̄ ukpụhọde akada itie ke edu ediwak mbon oro ẹkedụn̄de ke Jerusalem?

      20 Ke ekperede utịt uwem esie eke isọn̄, Jesus ama owụt mme andidụn̄ Jerusalem idem nte Edidem mmọ oro odotde emi ẹkeyetde aran. Ke ndinam n̄kpọ mban̄a aduai-owo-idem edinam oro, ediwak owo ẹma ẹfiori ke idatesịt ẹte: “Itoro enyene Enye emi edide ke enyịn̄ Jehovah; itoro enyene Ubọn̄ emi edide, kpa Ubọn̄ ete nnyịn David.”—Mark 11:1-10; John 12:12-15.

      21 Nte ededi, ke se isụhọrede ikan urua kiet, otu owo oro ẹma ẹyak mme adaiso ido ukpono Jerusalem ẹnam mmọ ẹwọn̄ọde ẹn̄wana ye Jesus. Enye ama ọtọt ete ke obio Jerusalem ye ofụri idụt oro ẹyeduọk eti idaha oro mmọ ẹnyenede ke iso Abasi. (Matthew 21:23; 33-45; 22:1-7) Ke uwụtn̄kpọ, Jesus ama ọdọhọ ete: “O Jerusalem, Jerusalem, emi owotde mme prọfet, onyụn̄ ọtọn̄ọde mmọ eke ẹdọn̄de ẹtiene fi ke itiat. Adan̄a ediwak ini didie ke n̄koyom ndibon nditọ fo ọtọkiet, kpa nte unen obonde nditọ esie ke idak mba esie, ndien mbufo ikenyịmeke. Sese, ẹyak ufọk mbufo ẹkpọn̄ ẹnọ mbufo nte ndon.” (Matthew 23:37, 38) Ke ini Passover ke 33 E.N., mme andibiọn̄ọ Jesus ẹma ẹnam ẹwot enye ke ukwan̄ usụn̄ ke ọwọrọde ọkpọn̄ Jerusalem. Edi, Jehovah ama anam Enye Oro enye Eyetde Aran eset ke n̄kpa onyụn̄ ada uwem eke spirit oro mîkemeke ndikpa ọnọ enye ubọn̄ ke Zion eke heaven, kpa edinam oro kpukpru nnyịn ikemede ndibọ ufọn nto.—Utom 2:32-36.

      22. Ke Jesus ama akakpa, nso ebuana ke ediwak editịn̄ ntụk Jerusalem ẹnyene?

      22 Ọtọn̄ọde ke ini oro ka iso, ẹkeme ndifiọk ke ata ediwak prọfesi ẹban̄ade Zion, m̀mê Jerusalem, ẹnyene ebuana ye ndutịm eke heaven m̀mê mme anditiene Jesus oro ẹyetde aran. (Psalm 2:6-8; 110:1-4; Isaiah 2:2-4; 65:17, 18; Zechariah 12:3; 14:12, 16, 17) Ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke ata ediwak editịn̄ ntụk “Jerusalem” m̀mê “Zion” oro ẹwetde ke n̄kpa Jesus ama ekebe ẹnyene se ẹwọrọde ke ndamban̄a usụn̄ inyụn̄ idaha iban̄a ata ata obio m̀mê ebiet. (Galatia 4:26; Mme Hebrew 12:22; 1 Peter 2:6; Ediyarade 3:12; 14:1; 21:2, 10) Akpatre uyarade nte ke Jerusalem ikedịghe aba “obio akwa Edidem” ekedi ke 70 E.N. ke ini udịmekọn̄ Rome okosobode enye, nte Daniel ye Jesus Christ ẹketịn̄de prọfesi ẹban̄a. (Daniel 9:26; Luke 19:41-44) Mme andiwet Bible m̀mê Jesus ke idemesie ikebemke iso itịn̄ ke ẹyenam Jerusalem eke isọn̄ afiak enyene san̄asan̄a mfọn otode Jehovah Abasi oro enye ekenyenede inikiet ko.—Galatia 4:25; Mme Hebrew 13:14.