Mishnah Ye Ibet Abasi Oro Ẹkenọde Moses

“NNYỊN itọn̄ọ ye ekikere nte ke imetiene ibuana ke nneme oro ama ọkọtọtọn̄ọ ke anyan ini emi aban̄ade mme ibuotikọ oro mîkemeke ndin̄wan̄a nnyịn . . . Etie . . . nnyịn ke idem nte n̄kpọ eke nnyịn idude ke ubet isenowo ke an̄wambehe ubomofụm oro usụn̄ oyomde. Ikọ oro mme owo ẹtịn̄de ẹn̄wan̄a nnyịn, edi se mmọ ẹwọrọde ye se mmọ ẹtịn̄de ẹban̄a, akan oro, nte ẹsọpde inua ikọ, ẹkpa nnyịn idem.” Emi edi nte eyen ukpepn̄kpọ Jew oro Jacob Neusner etịn̄de aban̄a nte ekemede nditie mme andikot n̄wed ke idem ke ini ẹkụbọrede Mishnah ke akpa ini. Neusner adian ete: “Mishnah inyeneke ebiet emi ọtọn̄ọde. Enye etre eto eto.”

Ke A History of Judaism, Daniel Jeremy Silver okot Mishnah “n̄wed ibet Ido Ukpono Mme Jew eke mme rabbi.” Ke akpanikọ, enye aka iso etịn̄ ete: “Mishnah ada itie Bible nte akpan ukpepn̄kpọ ndinam ukpepn̄wed [mme Jew] aka iso.” Ntak emi n̄wed oro ẹwetde ke utọ usụn̄ oro mîn̄wan̄ake do akpakabarede edi akpan n̄kpọ ntre?

Ubak ibọrọ ọkọn̄ọ ke ikọ emi ẹtịn̄de ke Mishnah mi: “Moses ọkọbọ Torah ke Sinai onyụn̄ ayak enye ọnọ Joshua, Joshua ayak ọnọ mbiowo, ndien mbiowo ẹyak ẹnọ mme prọfet. Ndien mme prọfet ẹyak enye ẹnọ irenowo akwa esop.” (Avot 1:1) Mishnah ọdọhọ ke ineme iban̄a mme etop oro ẹkenọde Moses ke Obot Sinai—ikpehe Ibet Abasi oro owo mîkewetke-wet emi ẹkenọde Israel. Ẹkeda irenowo akwa esop (emi ẹkekotde ke ukperedem Sanhedrin) nte ubak anyan udịm mme enyene-ọniọn̄ nditọ ukpepn̄kpọ, m̀mê mme ọfiọkn̄kpọ owo, ẹmi ebede ke nditetịn̄ ẹkesinamde ndusụk ukpepn̄kpọ ẹbe to ke emana kiet sịm emana efen tutu ke akpatre ẹwet mmọ ke Mishnah. Edi nte oro edi akpanikọ? Anie ekenen̄ede edi andiwet Mishnah, ndien ntak-a? Nte se isịnede ke enye okoto Moses ke Sinai? Nte enye enyene se ọwọrọde ọnọ nnyịn mfịn?

Ido Ukpono Mme Jew ye Unana Temple

Ke ini ẹkewetde N̄wed Abasi ke idak odudu spirit owo ikọdiọn̄ọke n̄kpọ ndomokiet iban̄a edinịm ke akpanikọ ke ibet Abasi oro ẹtịn̄de-tịn̄ emi ẹkenọde ke adianade ye Ibet Moses oro ẹwetde-wet.a (Exodus 34:27) Ediwak isua ikie ke ukperedem mme Pharisee ẹkedi otu mbon Ido Ukpono Jew emi ẹketọn̄ọde ẹnyụn̄ ẹsịnde udọn̄ ẹnọ ekikere emi. Ke akpa isua ikie E.N., mme Sadducee ye mme Jew eken ẹma ẹbiọn̄ọ ukpepn̄kpọ oro mîdịghe eke Bible mi. Adan̄a nte temple ke Jerusalem ekedide iwụk ebiet utuakibuot mme Jew, nte ededi, eneni aban̄ade ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄ ekedi udiana n̄kpọ. Utuakibuot ke temple ama anam uwem eyen Jew kiet kiet enyene ndutịm onyụn̄ enyene iwụk ke ndusụk udomo.

Ke 70 E.N., nte ededi, idụt Jew ama okụt ata akamba afanikọn̄ ke n̄kan̄ ido ukpono. Udịmekọn̄ mbon Rome ama osobo Jerusalem, ndien ẹma ẹwot se ibede mme Jew miliọn kiet. Temple, kpa iwụk ebiet uwem mmọ eke spirit, ikodụhe aba. Ndida Ibet Moses ndu uwem, emi okoyomde uwa ye utom oku ke temple, ikememke utom. Itiat idakisọn̄ Ido Ukpono Mme Jew ikodụhe aba. Eyen ukpepn̄kpọ Talmud oro Adin Steinsaltz ewet ete: “Nsobo oro . . . ke 70 E.N. ama anam edifiak mbọp ofụri ndutịm uwem ido ukpono edi n̄kpọ oro ẹyomde usọp usọp.” Ndien mmọ ẹma ẹfiak ẹbọp.

Idem mbemiso ẹkesobode temple, Yohanan Ben Zakkai, mbet Hillel etubom mme Pharisee emi ẹkponode, ama ọbọ unyịme oto Vespasian (ekenyenede ndidi andikara ke mîbịghike) ndisio Ido Ukpono Mme Jew edide iwụk ebiet eke spirit ye Sanhedrin n̄kpọn̄ Jerusalem n̄ka Yavneh. Nte Steinsaltz anamde an̄wan̄a, ke ẹma ẹkesobo Jerusalem, Yohanan Ben Zakkai “ama osobo n̄kpọ-ata eke editọn̄ọ obufa iwụk ebiet nnọ mme owo nnyụn̄ n̄n̄wam mmọ ndinam ukpụhọde ekekem ye mbufa idaha ẹmi ẹnyenede ndiwọn̄ọde ifiopesịt ido ukpono nsịn ke akpan ebiet efen ke emi Temple mîdụhe aba.” Obufa akpan ebiet efen oro ekedi ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄.

Ke emi ẹma ẹkesobo temple, mme Sadducee ye mme n̄ka Jew efen ikenyeneke ukpụhọ efen oro enyenede odudu. Mme Pharisee ẹma ẹkabade ẹdi akpan odudu mme Jew, ẹbiatde ubiọn̄ọ ẹfep. Ke ẹsọn̄ọde ẹtịn̄ ẹban̄a edidianakiet, mme ọwọrọiso rabbi ẹma ẹtre ndikot idemmọ mme Pharisee, kpa ikọ oro ọkọyọhọde ye isio n̄ka ye ubahade. Ẹkediọn̄ọ mmọ n̄kukụre nte mme rabbi, “mme ọfiọkn̄kpọ owo Israel.” Mme ọfiọkn̄kpọ owo ẹmi ẹma ẹsio ndutịm ẹdi man ekekem ye ekikere mmọ aban̄ade ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄. Enye ekedi ndutịm eke spirit oro owo mîkọsọpke ida en̄wan itiene nte temple.

Editan̄ Ibet Oro Ẹtịn̄de-Tịn̄ Ndian Ọtọkiet

Okposụkedi ufọkn̄wed mme rabbi ke Yavneh (kilomita 40 ke edem usoputịn Jerusalem) ekedide akpan iwụk ebiet idahaemi, mme ufọkn̄wed efen oro ẹkekpepde ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄ ẹma ẹtọn̄ọ ndiwọrọ ndi ke ofụri Israel ye idem ke mme ebiet ẹyomde usụn̄ nte Babylon ye Rome. Nte ededi, emi ama ada mfịna edi. Steinsaltz anam an̄wan̄a ete: “Adan̄a nte kpukpru mme ọfiọkn̄kpọ owo ẹkesopde idem ọtọkiet ndien otu irenowo kiet ẹka iso ke akpan utom unọ ukpep [ke Jerusalem], ẹma ẹmụm ukem ido edinam ẹkama. Edi n̄kọri ke ibat mme andikpep ye editọn̄ọ nsio nsio ufọkn̄wed ama anam ẹnyene . . . mme ebeubọk edu ye usụn̄ utịn̄ ikọ.”

Ẹkekot mme andikpep ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄ mme Tannaim, kpa ikọ oro ẹkedade ẹto orụn̄ usem Aramaic emi ọwọrọde “ndikpep n̄kpọ,” “ndifiak ntịn̄,” m̀mê “ndinọ ukpep.” Emi ọsọn̄ọ etịn̄ aban̄a usụn̄ ubọ ukpep ye unọ ukpep ke ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄ ebe ke ọkpọsọn̄ editịn̄ mfiak ntịn̄ ye edimụm ndọn̄ ke ibuot. Man ẹnam edimụm mme item oro ẹtịn̄de-tịn̄ ndọn̄ ke ibuot awara, ẹma ẹnam ibet m̀mê item kiet kiet edi ekpri, ibio ibio ubak udịmikọ. Nte mme ikọ ẹkekpride ẹkan, ntre ke ẹkefọn ẹkan. Ẹma ẹyom enye oro ekebietde uto, ndien ẹkesiwak nditatan̄a, m̀mê ndikọkwọ mme ubak udịmikọ oro. Edi, mme ibet ẹmi ẹkedu ntịme ntịme, mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹkpụhọde akamba akamba to ke andikpep kiet sịm andikpep efen.

Akpa rabbi emi ọkọnọde akpan usụn̄ ye ndutịm ke ediwak nsio nsio ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄ ekedi Akiba ben Joseph (n̄kpọ nte 50-135 E.N.). Kaban̄a enye, Steinsaltz ewet ete: “Mbon eyo esie ẹkemen utom esie ẹdomo ye owo utom emi ọwọrọde aka in̄wan̄ akatan̄ se ededi oro enye okụtde otomo ọdọn̄ ke akpasa esie, ekem ọnyọn̄ ufọk onyụn̄ etịm mme n̄kpọ kiet kiet obon san̄asan̄a ke orụk ke orụk. Akiba ama odụn̄ọde ediwak ntịme ntịme ibuot nneme onyụn̄ abahade mmọ ọdọn̄ ke san̄asan̄a otu.”

Ke ọyọhọ isua ikie iba E.N.—se ibede isua 60 ke ẹma ẹkesobo Jerusalem—Bar Kokhba ama ada usụn̄ ke ọyọhọ akpan nsọn̄ibuot iba oro mme Jew ẹkesọn̄de ye Rome. Ini kiet efen, nsọn̄ibuot ama ada nsobo edi. Akiba ye ediwak mbet esie ẹkedu ke otu mbon unọmọ oro ẹkekperede ndisịm mme Jew miliọn kiet. Ẹma ẹbiat idotenyịn ekededi ndifiak mbọp temple ẹfep nte Andikara Hadrian eke Rome okowụkde mme Jew ete ẹkûdụk Jerusalem, ibọhọke ke ini usọrọ editi nsobo temple.

Mme Tannaim ẹmi ẹkedude uwem ke Akiba ama akakpa akanam ikekwe temple ke Jerusalem. Edi ndutịm unọ ukpep ke ido edinam eke ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄ ama akabade edi “temple,” m̀mê iwụk ebiet utuakibuot, mmọ. Akpatre ke otu mme Tannaim, Judah ha-Nasi, ama emen utom oro Akiba ye mme mbet esie ẹketọn̄ọde ke ndisọn̄ọ ndutịm ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄ anam.

Se Ẹdade Ẹnam Mishnah

Judah ha-Nasi ekedi andito ubon Hillel ye Gamaliel.b Sia amanade ke ini nsọn̄ibuot oro Bar Kokhba ọkọtọn̄ọde, enye ama akabade edi etubom otu mme Jew ke Israel ke ekperede ndisịm utịt utịt ọyọhọ isua ikie iba ye ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie ita E.N. Udorienyịn̄ oro ha-Nasi ọwọrọ “ọbọn̄,” owụtde idaha oro enye ekenyenede ke enyịn mme ekemmọ Jew. Ẹsiwak nditịn̄ mban̄a enye ke mmemmem usụn̄ nte Rabbi. Judah ha-Nasi ekedi etubom ke ufọkn̄wed esie ye Sanhedrin, akpa ke Bet She’arim ndien ekem ke Sepphoris ke Galilee.

Ke ọfiọkde ete ke ndin̄wana en̄wan ye Rome ke ini iso ekeme ndisịn edisuan ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄ ke itiendịk, Judah ha-Nasi ama ebiere ndinam enye odu ke usụn̄ oro ẹdikụtde ẹte ke ẹtịm enye ẹnịm. Enye ama okot mme ata n̄wọrọnda nditọ ukpepn̄kpọ eke eyo esie obok ke ufọkn̄wed esie. Ẹma ẹneni ẹban̄a akpan n̄kpọ kiet kiet ye ido edinam ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄. Ẹma ẹtan̄ mme ubiere oro ẹkesịmde ke nneme ẹmi ẹdọn̄ ke ata n̄kpri san̄asan̄a ubak udịmikọ, asan̄ade ekekem ye ọkpọsọn̄ usụn̄ uwetn̄kpọ usem Hebrew ebietde uto.

Ẹma ẹtịm mme ubiere ẹmi ẹdọn̄ ke akpan ikpehe itiokiet, m̀mê Ndutịm, nte asan̄ade ekekem ye mme akpan ibuotikọ. Judah ama afiak abahade mmọ ẹmi esịn ke ikpehe, m̀mê mbụk 63. Ndutịm n̄kpọ eke spirit oro ama ọyọhọ ke emi. Tutu esịm ini emi, ẹkesisuan mme utọ item oro kpukpru ini ebe ke ikọ inua. Edi nte ukpeme efen efen, ẹma ẹnam akpatre ukpụhọde—eke ediwewet kpukpru n̄kpọ. Ẹkekot eti obufa ndutịm oro ẹwetde-wet mi emi ọdọn̄ọde ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄, Mishnah. Enyịn̄ oro Mishnah ọwọrọ oto orụn̄ ikọ Hebrew oro sha·nahʹ, emi ọwọrọde “ndifiak ntịn̄,” “ndikpep n̄kpọ,” m̀mê “ndinọ ukpep.” Enye edi ukem ye tenaʼʹ ke usem Aramaic, emi tan·na·ʼimʹ, ọwọrọde oto, kpa ikọ ẹdade ẹtịn̄ ẹban̄a mme andikpep Mishnah.

Uduak Mishnah ikedịghe ndinọ akpan ibet. Enye ekenyene ekese ndinam ye se mîsịneke, adade nte ke andikot enye ọfọfiọk mme akpan edumbet. Ke akpanikọ, enye eketịn̄ ibio ibio se ẹkenemede ẹnyụn̄ ẹkpepde ke mme ufọkn̄wed mme rabbi ke eyo Judah ha-Nasi. Ẹkenam Mishnah ndidi n̄wed oro ọdọn̄ọde ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄ kaban̄a n̄kaiso eneni, orụk oro esịnede ibat ibat, m̀mê akpan ndutịm, ndida mbọp ibet.

Utu ke ndiyarade n̄kpọ ekededi oro ẹkenọde Moses ke Obot Sinai, Mishnah anam ẹdiọn̄ọ nte ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄ ọkọtọn̄ọde, kpa ekikere oro ọkọtọn̄ọde ye mme Pharisee. Ntọt oro ẹwetde ke Mishnah esịn ndusụk un̄wana ke mme ikọ oro ẹdude ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek ye ke ndusụk nneme oro ẹkedude ke ufọt Jesus Christ ye mme Pharisee. Nte ededi, oyom ẹwụt ukpeme koro mme ekikere oro ẹkụtde ke Mishnah ẹwụt ekikere oro mme Jew ẹkenyenede ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie iba E.N. Mishnah eyịri ọyọhọ temple iba ye Talmud.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 26]

MME IKPEHE MISHNAH

Ẹbahade Mishnah ẹsịn ke Ndutịm itiokiet. Mmọ ẹmi ẹsịne n̄kpri n̄wed, m̀mê mbụk 63, ẹmi ẹbaharede ẹdọn̄ ke mme ibuot ye mishnayot, m̀mê mme ikpehe ekikere (idịghe ufan̄ikọ).

1. ZERAIM (Mme Ibet Utọ In̄wan̄)

Mme mbụk ẹmi ẹsịne nneme ke mme akam oro ẹbọn̄de ẹban̄a udia ye ke ebuana ye utọ in̄wan̄. Mmọ n̄ko ẹsịne mme ewụhọ ẹban̄ade ọyọhọ mbak duop, udeme n̄kpọ mme oku, editan̄ n̄ken̄e, ye mme isua Sabbath.

2. MOED (Ndisana Edinam, Mme Usọrọ)

Mme mbụk ẹdude ke Ndutịm ẹmi ẹneme mme ibet ẹban̄ade Sabbath, Usen Usio-Isop, ye mme usọrọ efen.

3. NASHIM (Iban, Ibet Ndọ)

Mmọ ẹmi ẹdi mbụk ẹmi ẹnemede n̄kpọ ẹban̄a ndọ ye usiondọ, mme en̄wọn̄ọ, mme Nazirite, ye mme n̄kpọ ẹban̄ade efịbe oro ẹkerede ke ẹnam.

4. NEZIKIN (Ibet Ubiat N̄kpọ ye eke Obio)

Mme mbụk ẹdude ke Ndutịm enye emi ẹneme mme n̄kpọ ẹnyenede ebuana ye obio ye ibet inyene, mme esopikpe ye mme ufen, utom Sanhedrin, ukpono ndem, mme un̄wọn̄ọ, ye Edu mme Ete (Avot).

5. KODASHIM (Mme Uwa)

Mme mbụk ẹmi ẹneme mme ewụhọ ẹnyenede ebuana ye uwa unam ye inuak udia ọkọrọ ye mme idaha idomo temple.

6. TOHAROT (Mme Ido Edinam Asana)

Ndutịm enye emi esịne mme mbụk ẹnemede n̄kpọ ẹban̄a ido edinam asana, uyere mmọn̄, ediyet ubọk, udọn̄ọ ikpọkidem, ye ndek nsio nsio n̄kpọ.

[Ekebe ke page 28]

MISHNAH YE N̄WED ABASI CHRISTIAN USEM GREEK

Matthew 12:1, 2: “Ke ini oro Jesus asan̄a ebe ke in̄wan̄ ibokpot ke usen sabbath; edi biọn̄ ọdọn̄ mbet Esie, mmọ ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndikịbi ibokpot nta. Edi ke ini mme Pharisee ẹkụtde, mmọ ẹdọhọ Enye ete, Sese, mbet Fo ke ẹnam se mînenke owo ndinam ke usen sabbath.” N̄wed Abasi Usem Hebrew ikpanke se mme mbet Jesus ẹkenamde. Edi ke Mishnah nnyịn imokụt enyịn̄ utom 39 ẹmi mme rabbi ẹkpande ke Sabbath.—Shabbat 7:2.

Matthew 15:3: “Edi Jesus ọbọrọ mmọ ete, Nsinam mbufo nde ẹdade item mbufo ẹbiat ibet Abasi?” Mishnah ọsọn̄ọ edu emi. (Sanhedrin 11:3) Nnyịn ikot ite: “Ẹnyene nditịm n̄kpeme [ndinịm] mme ikọ mme Scribe n̄kan [ndinịm] mme ikọ oro [ẹwetde-wet] ke Ibet. Edieke owo ọdọhọde, ‘Imọ inyeneke mbiomo ndisịne phylactery’ ntre enye abiat mme ikọ Ibet, enye inyeneke ubiomikpe; [edi edieke enye ọdọhọde], ‘Ikpehe ition ẹkpenyene ndidu ke mmọ,’ ntem adiande n̄kpọ ke ikọ mme Scribe, enye enyene ubiomikpe.”—The Mishnah, eke Herbert Danby, page 400.

Ephesus 2:14: “Enye [Jesus] ke Idemesie edi emem nnyịn: Enye amanam nnyịn mbiba (mme Jew ye mme Gentile) idi kiet, omonyụn̄ owụri ibibene emi abaharede nnyịn.” Mishnah ọdọhọ ete: “Udori ubọk (Soreg), emi okokon̄de ke ukpa ubọk duop ama odu ke esịt Obot Temple.” (Middot 2:3) Ẹma ẹkpan mme Gentile ndisan̄a mbe ebiet emi nnyụn̄ ndụk esịt okụre. Ekeme ndidi apostle Paul eketịn̄ aban̄a ibibene emi ke ndamban̄a usụn̄ ke ini ekewetde n̄wed ọnọ ẹsọk mbon Ephesus ke 60 E.N. m̀mê 61 E.N., ke ini enye okosụk odude. Ndamban̄a ibibene oro ekedi Ibet ediomi, emi ke anyan ini akabaharede mme Jew ye mme Gentile. Ebede ke n̄kpa Christ ke 33 E.N., nte ededi, ẹma ẹwụri ibibene oro.