Jehovah—Ebiet Emi Ata Unenikpe ye Edinen Ido Ẹtode
“Akwa itiat, utom esie ọfọn ama, koro kpukpru usụn̄ esie edi unenikpe. Abasi akpanikọ, emi mînamke ukwan̄n̄kpọ; enye edi eti ye edinen.”—DEUTERONOMY 32:4, NW.
1. Ntak emi nnyịn inyenede ndammana udọn̄ kaban̄a unenikpe?
KPA nte kpukpru owo ẹnyenede ndammana udọn̄ ndidi se ẹmade, ntre ọdọn̄ kpukpru nnyịn ndidi se ẹnamde n̄kpọ ye nnyịn ke unenikpe. Nte owo ukara America oro Thomas Jefferson ekewetde, “[unenikpe] edi ntụk ye ndammana n̄kpọ, . . . edi ubak obot nnyịn nte edide ye ntụk, edikụt n̄kpọ, m̀mê edikop n̄kpọ.” Emi ikpaha owo idem, sia Jehovah okobotde nnyịn ke mbiet esie. (Genesis 1:26) Ke akpanikọ, enye ama ọnọ nnyịn mme edu oro ẹbietde edu esie, emi kiet edide unenikpe. Ntak edi oro nnyịn inyenede ndammana udọn̄ kaban̄a unenikpe ye ntak emi ọdọn̄de nnyịn ndidu ke ererimbot emi ata unenikpe ye edinen ido ẹdude.
2. Unenikpe edi akpan n̄kpọ adan̄a didie ọnọ Jehovah, ndien ntak oyomde nnyịn idiọn̄ọ se unenikpe Abasi ọwọrọde?
2 Kaban̄a Jehovah, Bible ọn̄wọn̄ọ ọnọ nnyịn ete: “Kpukpru usụn̄ esie ẹdi unenikpe.” (Deuteronomy 32:4, NW) Edi ke ererimbot emi ọyọhọde ye ukwan̄ikpe, idịghe mmemmem n̄kpọ ndidiọn̄ọ se unenikpe Abasi ọwọrọde. Ebede ke mme page Ikọ Abasi, nte ededi, nnyịn imekeme ndifiọk nte Abasi anamde unenikpe, ndien nnyịn imakam ikeme ndifiọk mme utịbe utịbe usụn̄ Abasi efen efen. (Rome 11:33) Ndidiọn̄ọ unenikpe ke usụn̄ifiọk eke Bible edi akpan n̄kpọ koro mme ekikere owo ẹkeme ndikara ekikere nnyịn kaban̄a unenikpe. Ke ekikere owo, ẹkeme ndida unenikpe nte se mîdịghe n̄kpọ ndomokiet ikan sụk edida ibet nnam n̄kpọ ke usụn̄ oro asari mîdụhe. Mîdịghe nte owo akwaifiọk oro Francis Bacon ekewetde, “unenikpe esịne ke ndinọ kpukpru owo se enye odotde.” Nte ededi, unenikpe Jehovah esịne se itịmde ikpon ikan oro.
Unenikpe Jehovah Edi Inem Inem
3. Nso ke ẹkeme ndikpep ke ndikere mban̄a akpa ikọ usem oro ẹdade ke Bible ndida nnọ unenikpe ye edinen ido?
3 Ẹkeme nditịm ndiọn̄ọ udomo unenikpe Abasi ebe ke ndikere mban̄a nte ẹdade mme ikọ akpa usem ẹtịn̄ ikọ ke Bible.a Nte enemde, ke N̄wed Abasi ata akpan ukpụhọde idụhe ke ufọt unenikpe ye edinen ido. Ke akpanikọ, ẹsida mme ikọ Hebrew oro ndusụk ini ẹtịn̄ ikọ ke ukem usụn̄, nte nnyịn ikụtde ke Amos 5:24, ke ebiet emi Jehovah etemede ikọt esie ete: “Yak [unenikpe, NW] ọfiọrọ nte mmọn̄, ye edinen ido nte nsinsi akpa.” Akan oro, ediwak ini mme ikọ oro “unenikpe ye edinen ido” ẹsidu ọtọkiet ke ntak edidori nsọn̄uyo (NW).—Psalm 33:5; Isaiah 33:5; Jeremiah 33:15; Ezekiel 18:21; 45:9.
4. Nso ke ọwọrọ ndinam unenikpe, ndien nso idi akpatre idaha unenikpe?
4 Nso ekikere ke mme ikọ Hebrew ye Greek ẹmi ẹnọ? Ndinam unenikpe ke ekikere N̄wed Abasi ọwọrọ ndinam se inende ye se mînyeneke asari. Sia edide Jehovah owụk mme ibet ye mme edumbet ido uwem, m̀mê se inende mînyụn̄ inyeneke asari, usụn̄ oro Jehovah anamde mme n̄kpọ edi akpatre idaha unenikpe. Theological Wordbook of the Old Testament anam an̄wan̄a ete ke ikọ Hebrew oro ẹkabarede edinen ido (tseʹdheq) “etịn̄ aban̄a eti, idaha ido uwem ndien nte edide ke A[kani] T[estament] idaha oro edi uduot ye uduak Abasi.” Ntem, usụn̄ nte Abasi adade edumbet esie anam n̄kpọ, ndien akpan akpan usụn̄ nte enye anamde n̄kpọ ye mme anana-mfọnmma owo, ayarade se ata unenikpe ye edinen ido ẹwọrọde.
5. Mme edu ewe ẹsịne ke unenikpe Abasi?
5 N̄wed Abasi owụt in̄wan̄în̄wan̄ nte ke unenikpe Abasi edi inem inem utu ke nditie nsọn̄ido nsọn̄ido ye uyịre uyịre. David ọkọkwọ ete: “Jehovah [ama] edinen ikpe, ndien ikpọn̄ke mbon-ima esie.” (Psalm 37:28) Unenikpe Abasi onụk enye ndinam akpanikọ nnọ mme asan̄autom esie nnyụn̄ ntua mmọ mbọm. Unenikpe Abasi ọsọp ndinam n̄kpọ mban̄a mme udọn̄ nnyịn onyụn̄ anam ufan̄ odu ọnọ mme unana mfọnmma nnyịn. (Psalm 103:14) Oro iwọrọke ite ke Abasi esinyịme idiọkido, koro ndinam ntre ekpesịn udọn̄ ọnọ ukwan̄ikpe. (1 Samuel 3:12, 13; Ecclesiastes 8:11) Jehovah ama anam an̄wan̄a Moses ete ke Imọ idi Abasi “mbọm, ye mfọn, ye anyan ime, [i]wak ima ye akpanikọ.” Ke adan̄aemi enyịmede ndifen ndudue ye idiọkido, Abasi iditreke ndinọ mbon oro ẹdotde ndibọ ufen.—Exodus 34:6, 7.
6. Didie ke Jehovah anam n̄kpọ ye nditọ esie eke isọn̄?
6 Ke ini nnyịn itiede ikere nte Jehovah anamde unenikpe, nnyịn ikpekereke iban̄a enye nte ọsọn̄-ido ebiereikpe, emi n̄kukụre enyenede udọn̄ ke ndibiere ikpe nnọ mme anamidiọk. Ke edide isio, nnyịn ikpekere iban̄a enye nte ima ima ete emi enyenede iwụk onyụn̄ anamde n̄kpọ ye nditọ esie kpukpru ini ke mfọnn̄kan usụn̄. Prọfet Isaiah ọkọdọhọ ete: “O Jehovah, afo edi ete nnyịn.” (Isaiah 64:8) Nte eti ye edinen Ete, Jehovah anam nsọn̄ọnda esie kaban̄a se inende ada ukem ukem ye ima ima mbọm oro enye enyenede ọnọ nditọ esie eke isọn̄, ẹmi ẹyomde un̄wam m̀mê edifen nnọ nte utịp n̄kpọsọn̄ idaha m̀mê mme mmeme ikpọkidem.—Psalm 103:6, 10, 13.
Ndinam se Unenikpe Edide An̄wan̄a
7. (a) Nso ke prọfesi Isaiah ekpep nnyịn aban̄a unenikpe Abasi? (b) Nso udeme ke Jesus ekenyene ke ndikpep mme idụt mban̄a unenikpe?
7 Ẹma ẹwụt mbọm mbọm idaha unenikpe Jehovah ebe ke edidi Messiah. Jesus ama ekpep unenikpe Abasi onyụn̄ odu uwem ekekem ye enye, nte prọfet Isaiah ekebemde iso etịn̄. Nte an̄wan̄ade, unenikpe Abasi esịne edinam n̄kpọ ye mbon oro ẹfịkde mmọ ke ima. Ntem, esịt ididuọhọ mmọ ibe nde. Jesus, “edimek owo” Jehovah, ama edi isọn̄ ndinam ikpehe unenikpe Abasi emi “ọwọrọ ọnọ mme idụt.” Ke akande kpukpru n̄kpọ, enye akanam oro ebe ke ndinọ nnyịn eti uwụtn̄kpọ aban̄ade se unenikpe Abasi ọwọrọde. Nte “edinen nsehe” Edidem David, Jesus ama enyene ifiopesịt ‘ndibịne unenikpe nnyụn̄ n̄n̄wara nnam edinen ido.’—Isaiah 16:5; 42:1-4; Matthew 12:18-21; Jeremiah 33:14, 15.
8. Ntak emi ata unenikpe ye edinen ido okosopde ke akpa isua ikie?
8 Utọ edinam idaha unenikpe Jehovah oro an̄wan̄a ekenen̄ede edi se ẹyomde ke akpa isua ikie E.N. Mbiowo mme Jew ye mme adaiso ido ukpono—mme scribe, mme Pharisee, ye mbon eken—ẹketan̄a ẹnyụn̄ ẹwụt ukwan̄ ekikere kaban̄a unenikpe ye edinen ido. Nte utịp, anaedi mme usụhọde owo, ẹmi mîkemeke ndisịm mme n̄kpọ oro mme scribe ye mme Pharisee ẹkeyomde, ẹma ẹkere ke edinen ido Abasi ama ọsọn̄ ebe nde. (Matthew 23:4; Luke 11:46) Jesus ama owụt ke emi ikedịghe ntre. Enye ekemek mme mbet esie osio ke otu mme usụhọde owo ẹmi, ama onyụn̄ ekpep mmọ ndinen idaha Abasi.—Matthew 9:36; 11:28-30.
9, 10. (a) Didie ke mme scribe ye mme Pharisee ẹkesiyom ndiwụt edinen ido mmọ? (b) Didie ndien ntak emi Jesus okowụtde ke mme edinam mme scribe ye mme Pharisee ẹkedi ikpîkpu?
9 Mme Pharisee, ke n̄kan̄ eken, ẹma ẹsiyom mme ifet ndiwụt “edinen ido” mmọ ebe ke ndibọn̄ akam m̀mê ndinọ etịbe ke eferife. (Matthew 6:1-6) Mmọ n̄ko ẹma ẹdomo ndiwụt edinen ido mmọ ebe ke ndisọn̄ọ nyịre ke mme anana-ibat ibet ye mme ewụhọ—ẹmi ediwak mmọ ẹkedide eke idemmọ. Mme utọ ukeme oro ẹma ẹda ẹkesịm mmọ ‘ndifụmi edinen ikpe ye ima Abasi.’ (Luke 11:42) Ekeme ndidi ama etie nte mmọ ẹdi ndinen owo ke enyọn̄ enyọn̄, edi ke esịt esịt mmọ ‘ẹkeyọhọ ye ukwan̄ido,’ m̀mê idiọkido. (Matthew 23:28) Ke nditịn̄ ibio ibio, mmọ ẹkediọn̄ọ ata esisịt ẹban̄a edinen ido Abasi.
10 Ke ntak oro, Jesus ama odụri mme anditiene enye utọn̄ ete: “Edieke edinen ido mbufo mîkanke eke mme scribe ye mme Pharisee, mbufo ididụkke ke Obio Ubọn̄ Heaven.” (Matthew 5:20) Akwa ukpụhọde oro okodude ke ufọt unenikpe Abasi emi Jesus okowụtde ye ibụk ibụk ediwụt edinen ido idemmọ eke mme scribe ye mme Pharisee ekesidi ntak utọk oro ẹkesidude ndien ndien ke otu mmọ.
Unenikpe Abasi Atuaha ye Ukwan̄ Ekikere Aban̄ade Unenikpe
11. (a) Ntak emi mme Pharisee ẹkebụpde Jesus mbụme ẹban̄a edikọk udọn̄ọ ke usen sabbath? (b) Nso ke ibọrọ Jesus okowụt?
11 Ke ini utom ukwọrọikọ esie ke Galilee ke ini utọ eke isua 31 E.N., Jesus ama okụt eren kiet ke synagogue emi ubọk akakpade. Sia ekedide Sabbath, mme Pharisee ẹma ẹbụp Jesus ẹte: “Nte enen ndinam udọn̄ọ okụre ke usen sabbath?” Utu ke ndikenyene ata udọn̄ mban̄a ndutụhọ emi ubuene eren oro ọkọbọde, udọn̄ mmọ ekedi ndiyom usụn̄ mbiom Jesus ikpe, nte mbụme mmọ okowụtde. Eyịghe idụhe Jesus okofụhọde aban̄a unana esịtmbọm mmọ! Enye ndien ke in̄wan̄în̄wan̄ usụn̄ ama onyụn̄ obụp mmọ ukem mbụme oro ete: “Nte enen ndinam ufọn ke sabbath?” Ke adan̄aemi mmọ mîsioroke uyo, Jesus ọbọrọ mbụme esie ebe ke ndibụp mmọ m̀mê mmọ ikpanyan̄ake erọn̄ eke ọkọduọde odụk obube ke usen Sabbath.b Jesus ama ọdọhọ, ye ifiọk oro owo mîkemeke ndifan̄a ete: “Owo ọmọsọn̄ urua akan erọn̄ adan̄a didie ndien!” Enye eberi ete: “Mmọdo enen ndinam ufọn ke usen sabbath.” Item owo ikpenyeneke ndibiọn̄ọ unenikpe Abasi. Ke ama akanam akpan n̄kpọ oro an̄wan̄a, Jesus ama anam ubọk eren oro ọfọn.—Matthew 12:9-13; Mark 3:1-5.
12, 13. (a) Ke okpụhọrede ye mme scribe ye mme Pharisee, didie ke Jesus okowụt udọn̄ esie ndin̄wam mme anamidiọk? (b) Nso idi ukpụhọde ke ufọt unenikpe Abasi ye ediwụt idem ke edinen?
12 Edieke mme Pharisee ẹkekerede esisịt ẹban̄a mbon oro ẹkebiomode ndo ikpọkidem, mmọ ẹkekere ata esisịt n̄ko ẹban̄a mbon oro ẹkebuenede ke n̄kan̄ eke spirit. Ukwan̄ ekikere mmọ kaban̄a edinen ido ama ada ekesịm mmọ ndifụmi mme ọbọ tax ye mme idiọkowo nnyụn̄ nsịn mmọ ke ndek. (John 7:49) Kpa ye oro, ediwak utọ owo oro ẹma ẹnam n̄kpọ ẹban̄a ukpepn̄kpọ Jesus, nte eyịghe mîdụhe ẹkụtde udọn̄ esie ndin̄wam utu ke ndibiere ikpe nnọ. (Matthew 21:31; Luke 15:1) Mme Pharisee, nte ededi, ẹkesida mme ukeme oro Jesus ekesịnde ndinam mbon oro ẹkedọn̄ọde ke n̄kan̄ eke spirit ẹkop nsọn̄idem ke usụhọde. Mmọ ẹma ẹsụk enye uyo ete: “Owo emi adadara mme idiọk owo, onyụn̄ adia n̄kpọ ye mmọ.” (Luke 15:2) Ke ndibọrọ edori ikọ oro, Jesus ama afiak otop n̄ke ekpemerọn̄. Kpa nte ekpemerọn̄ okopde inemesịt ke ini enye okụtde erọn̄ kiet emi okosopde, ntre mme angel ke heaven ẹkop inemesịt ke ini mme anamidiọk ẹkabarede esịt. (Luke 15:3-7) Jesus ke idemesie ama okop inemesịt ke ini enye ekekemede ndin̄wam Zacchaeus akabade esịt ọkpọn̄ akani idiọk usụn̄ uwem esie. Enye ọkọdọhọ ete: “Eyen Owo ekedi ndiyom ndinyụn̄ nnyan̄a se isopde.”—Luke 19:8-10.
13 Mme ntuaha ẹmi nte an̄wan̄ade ẹwụt ukpụhọde oro odude ke ufọt unenikpe Abasi, emi oyomde ndikọk udọn̄ọ nnyụn̄ nnyan̄a, ye edikụt idem ke edinen, emi oyomde ndimenede ibat ibat owo nnyụn̄ mbiom ediwak owo ikpe. Ikpîkpu ido edinam ye item owo ẹma ẹda mme scribe ye mme Pharisee ẹkesịn ke ntan̄idem ye edida idem ke n̄kpọ, edi Jesus ama owụt in̄wan̄în̄wan̄ ete ke mmọ ‘ẹma ẹtre ndinam ikpọ n̄kpọ ibet, ẹdide ikpe, ye mbọm, ye mbuọtidem.’ (Matthew 23:23) Nnyịn ikpakam ikpebe Jesus ke ndinam ata unenikpe ke kpukpru se nnyịn inamde inyụn̄ ikpeme n̄ko n̄kpọ iduọ edikụt idem ke edinen.
14. Didie ke kiet ke otu utịben̄kpọ Jesus owụt nte ke unenikpe Abasi esikere aban̄a mme idaha oro owo odude?
14 Ke adan̄aemi Jesus okofụmide ntịme ntịme ibet mme Pharisee, enye ama enịm Ibet Moses. (Matthew 5:17, 18) Ke ndinam ntre, enye ikayakke edisọn̄ọ nyịre ke edinen Ibet oro akara mme edumbet esie. Ke ini n̄wan emi ọkọdọn̄ọde uwọrọ iyịp ke isua 12 okotụkde ọfọn̄idem esie onyụn̄ okopde nsọn̄idem, Jesus ama ọdọhọ enye ete: “Eyen-an̄wan, mbuọtidem fo akanam fi okop nsọn̄idem; nyọn̄ kodụk ke emem.” (Luke 8:43-48) Mme ikọ mbọm oro Jesus eketịn̄de ẹkesọn̄ọ nte ke unenikpe Abasi ama enyene idaha n̄wan emi ke ekikere. Okposụkedi enye ekedehede ke n̄kan̄ ido edinam ndien ke ntre abiatde Ibet Moses ke ndikodu ke otuowo, mbuọtidem esie ama odot se ẹnọde utịp.—Leviticus 15:25-27; men Rome 9:30-33 domo.
Edinen Ido Edi eke Kpukpru Owo
15, 16. (a) Nso ke n̄ke Jesus aban̄ade mbọhọidụn̄ owo Samaria ekpep nnyịn aban̄a unenikpe? (b) Ntak emi nnyịn mîkpadaha idem ke ‘edinen ikaha’?
15 Ke osiode edisọn̄ọ ntịn̄ mbọm mbọm idaha esie efep, Jesus n̄ko ama ekpep mme mbet esie nte ke unenikpe Abasi ekpenyene ndisịm kpukpru owo. Ekedi uduak Jehovah enye ‘ndinam unenikpe ọwọrọ ọnọ mme idụt.’ (Isaiah 42:1) Emi ekedi akpan n̄kpọ ke kiet ke otu ọwọrọetop-n̄kan n̄ke Jesus, enye oro aban̄ade mbọhọidụn̄ owo Samaria. N̄ke oro ekedi ibọrọ ẹkenọde ke mbụme oro eren ọfiọkibet kiet okobụpde emi okoyomde ‘ndiwụt ke idi edinen owo.’ “Anie edi mbọhọidụn̄ mi nan̄a?” ntem ke enye okobụp, nte eyịghe mîdụhe oyomde ndinam mme mbiomo oro enye enyenede nte mbọhọidụn̄ etre ye mme Jew kpọt. Owo Samaria oro ke n̄ke Jesus ama owụt edinen ido Abasi, koro enye ama enyịme ndibiat ini ye okụk esie ndin̄wam esenowo oro okotode idụt efen. Jesus ama ada n̄ke esie ekeberi ke ndidọhọ owo oro okobụpde enye mbụme ete: “Ka kanam kpasụk ntre.” (Luke 10:25-37) Edieke nnyịn kpasụk ntre inamde eti n̄kpọ inọ mme owo inamke n̄kpọ m̀mê ewe orụk m̀mê ekpụk ke mmọ ẹto, nnyịn iyekpebe unenikpe Abasi.—Utom 10:34, 35.
16 Uwụtn̄kpọ mme scribe ye mme Pharisee, ke n̄kan̄ kiet, eti nnyịn nte ke edieke nnyịn iwụtde unenikpe Abasi, nnyịn ikpadaha idem ke ‘edinen ikaha.’ (Ecclesiastes 7:16) Ndiyom ndinem mbon en̄wen esịt ke ndiwụt enyọn̄ enyọn̄ edinen ido m̀mê edida mme edumbet owo ke akpan n̄kpọ n̄kaha, idinamke nnyịn inyene unyịme Abasi.—Matthew 6:1.
17. Ntak edide akpan n̄kpọ ntre ọnọ nnyịn ndiwụt unenikpe Abasi?
17 Ntak kiet emi Jesus akanamde idaha unenikpe Abasi an̄wan̄a mme idụt ekedi man kpukpru mbet esie ẹkpekeme ndikpep ndiwụt edu emi. Ntak emi edide akpan n̄kpọ ntre? N̄wed Abasi eteme ete yak nnyịn ‘idi mme andikpebe Abasi,’ ndien kpukpru usụn̄ Abasi ẹdi ndinen. (Ephesus 5:1) Kpasụk ntre, Micah 6:8 anam an̄wan̄a nte ke kiet ke otu mme n̄kpọ oro Jehovah oyomde edi nnyịn “ndinam se inende” nte nnyịn isan̄ade ye Abasi nnyịn. N̄ko-n̄ko, Zephaniah 2:2, 3 eti nnyịn ete ke edieke iyomde ẹdịp nnyịn ke usen iyatesịt Jehovah, ana nnyịn ‘iyom edinen ido’ mbemiso usen oro edisịm.
18. Mme mbụme ewe ke ẹdibọrọ ke ibuotikọ oro etienede?
18 Ndiọkeyo ẹmi ke ntre edi “ini mfọnido,” ndiwụt unenikpe. (2 Corinth 6:2) Nnyịn imekeme ndinịm ke akpanikọ nte ke edieke nnyịn, ukem nte Job, inamde ‘edinen ido edi edisịnen̄kpọ nnyịn’ ndien ‘unenikpe edi ekụra nnyịn,’ Jehovah ọyọdiọn̄ nnyịn. (Job 29:14) Didie ke mbuọtidem ke unenikpe Jehovah edin̄wam nnyịn ndisak iso nse ini iso ye mbuọtidem? Akan oro, nte nnyịn itiede ibet edinen “obufa isọn̄,” didie ke unenikpe Abasi ekpeme nnyịn ke n̄kan̄ eke spirit? (2 Peter 3:13) Ibuotikọ oro etienede ọyọbọrọ mme mbụme ẹmi.
[Mme Ikọ idakisọn̄]
a Ke N̄wed Abasi Usem Hebrew, ọkpọ ikọ ita ẹbuana. Ẹsiwak ndikabade kiet ke otu mmọ ẹmi (mish·patʹ) nte “unenikpe.” Ẹsikabade iba eken (tseʹdheq ye tsedha·qahʹ emi enyenede ebuana) ke ediwak idaha nte “edinen ido.” Ẹnam ikọ Greek oro ẹkabarede “edinen ido” (di·kai·o·syʹne) an̄wan̄a nte “idaha oro ọfọnde m̀mê enende.”
b Jesus ama etịm emek uwụtn̄kpọ esie koro ibet mme Jew oro ẹtịn̄de-tịn̄ ama enyịme mmọ ẹn̄wam ufene oro odude ke nnanenyịn ke usen Sabbath. Ke ediwak idaha efen, ntuaha ẹma ẹsidu ke n̄kpọ emi, oro edi, m̀mê enen ndinam udọn̄ọ okụre ke usen Sabbath.—Luke 13:10-17; 14:1-6; John 9:13-16.
Nte Afo Emekeme Ndinam An̄wan̄a?
◻ Nso ke unenikpe Abasi ọwọrọ?
◻ Didie ke Jesus ekekpep mme idụt unenikpe?
◻ Ntak edinen ido mme Pharisee akakwan̄ade?
◻ Ntak oyomde nnyịn iwụt unenikpe?
[Ndise ke page 8]
Jesus ama anam udomo unenikpe Abasi an̄wan̄a