Mme Enyene-Ndyọ Uwetn̄kpọ Josephus

NDITỌ ukpepn̄kpọ mbụkeset ke anyanini ẹmekere ẹban̄a enyene-ndyọ uwetn̄kpọ Josephus. Sia akamanade ke isua inan̄ kpọt ke n̄kpa Christ ebede, enye ekedi ntiense oro okokụtde akama-ndịk edisu prọfesi Jesus aban̄ade idụt mme Jew eke akpa isua ikie. Josephus ekedi akwa owoekọn̄, isụn̄utom ukara, owo Pharisee, ye eyen ukpepn̄kpọ.

Mme uwetn̄kpọ Josephus ẹyọhọ ye mme mbụk oro ẹmụmde owo udọn̄. Mmọ ẹsịn un̄wana ke ukpepn̄kpọ Bible ke adan̄aemi ẹnọde ndausụn̄ oro ẹwetde-wet aban̄a udomo isọn̄ ye nte ikpehe isọn̄ Palestine eketiede. Eyịghe idụhe ediwak owo ẹdade mme n̄wed esie nte ọsọn̄urua n̄kpọ oro anade ẹnyene ke itie ubonn̄wed mmọ!

Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Uwem Esie

Joseph ben Matthias, m̀mê Josephus, akamana ke 37 E.N., ke akpa isua ukara Caligula andikara Rome. Ete Josephus okoto ubon oku. Enye ọkọdọhọ ke eka esie ekedi andito ubon Jonathan, akwa oku oro ekedide owo Hasmon.

Ke adan̄aemi okodude ke isua uyen esie, Josephus ekedi enyene-ifịk eyen ukpepn̄kpọ ke Ibet Moses. Enye ye ntịn̄enyịn ama odụn̄ọde n̄ka ita ke Ido Ukpono Jew​—⁠mme Pharisee, mme Sadducee, ye mme Essene. Ke amade enyeoro ẹsiakde akpatre mi akan, enye ama ebiere ndidụn̄ ke isua ita ye Bannus emi okodụn̄de ikpọn̄ ke desert, emi etiede nte ekedi owo Essene. Ke ọkpọn̄de emi ke ini edide isua 19 ke emana, Josephus ama afiak ọnyọn̄ Jerusalem onyụn̄ akabuana ye mme Pharisee.

Aka Rome Onyụn̄ Afiak Ọnyọn̄

Josephus ama anam isan̄ aka Rome ke 64 E.N. nditịn̄ ikọ ke ibuot mme oku Jew emi Felix okot-ikpe ke Judea ọkọnọde ẹka ikpe ke iso Nero Andikara. Ayak esisịt Josephus akpakakpa ke ini nsụn̄ikan̄ okosịpde ke usụn̄. N̄kpasịp owo 80 ke otu mbonisan̄ 600 ẹmi ẹkedude ke ubom oro ke ẹkenyan̄a.

Ke ini Josephus akakade Rome, owo Jew kiet emi edide anam edinam kọnsat ama emen enye owụt ọbọn̄an̄wan Poppaea, n̄wan Nero. N̄wan emi ama enyene akpan udeme ke utom isụn̄utom esie ndikụt unen. Josephus tutu amama ikefreke uyai obio oro.

Ke ini Josephus akafiakde ọnyọn̄ Judea, mme Jew ẹma ẹnanam ọkpọsọn̄ ubiere ndisọn̄ ibuot ye Rome. Enye ama odomo ndinam mbon obio esie ẹkụt ẹte ke ufọn idụhe ndin̄wana ekọn̄ ye Rome. Sia mîkekemeke ndikpan mmọ ndien ndusụk efehede ndịk nte ke ẹyeda imọ nte owo mbia, enye ama ọbọ ifetutom nte akwa owoekọn̄ udịmekọn̄ mme Jew ke Galilee. Josephus ama atan̄ irenowo esie obok onyụn̄ ọnọ ukpep onyụn̄ okụt ete ke mme n̄kpọ ẹyomde ẹdu ke nditịm idem nnọ ekọn̄ ye udịmekọn̄ Rome​—⁠edi oro ekedi ikpîkpu. Galilee ama ọduọ odụk ubọk mbonekọn̄ Vespasian. Ke ẹma ẹkekan obio ẹkụk ke usen 47, ẹma ẹkan ọkpọsọn̄ obio Josephus ke Jotapata.

Ke ini enye ama akayak idem ọnọ, Josephus ke mbufiọk ama ebemiso etịn̄ nte ke ibịghike Vespasian eyedi andikara. Ke ẹma ẹkekọbi enye, ye unana edinọ ufen ke ntak ntịn̄nnịm ikọ esie, ẹma ẹsana Josephus ẹyak ke ini ikọ oro okosude. Oro ekedi ini ukpụhọde ke uwem esie. Ke ofụri ini ekọn̄ oro, enye akanam utom ọnọ Rome nte akabadeikọ ye esịne-ufọt. Ke ndiwụt un̄wam oro Vespasian ye nditọiren esie Titus ye Domitian ẹkenọde enye, Josephus ama adian enyịn̄ ubon mmọ Flavius ke enyịn̄ esie.

Mme N̄wed Flavius Josephus

Ẹkot mbịghi-n̄kan uwetn̄kpọ Josephus The Jewish War. Ẹnịm ete ke enye okotịm mbụk edide ke eboho itiaba mi man owụt mme Jew ata in̄wan̄în̄wan̄ ndise aban̄ade ọkpọsọn̄ odudu oro Rome enyenede onyụn̄ akpan mmọ ndisọn̄ ibuot ke ini iso. Mme uwetn̄kpọ ẹmi ẹma ẹdụn̄ọde mbụk mme Jew ọtọn̄ọde ke ini emi Antiochus Epiphanes akakande Jerusalem (ke ọyọhọ isua ikie iba M.E.N.) tutu osịm ntịme ntịme ini en̄wan eke 67 E.N. Nte andikokụt se ikotịbede, Josephus ndien ama eneme aban̄a ekọn̄ oro okosịmde ata utịt ke 73 E.N.

N̄wed Josephus efen ekedi The Jewish Antiquities, kpa mbụk uwem mme Jew emi edide eboho 20. Ọtọn̄ọde ke Genesis ye edibotn̄kpọ, enye akaiso tutu osịm ini oro ẹkesiakde ekọn̄ ye Rome. Josephus otịm etiene mbụk Bible ke nde ke nde, adiande mme edikabade ikọ efen efen ye mme n̄kpọ ẹkekụtde an̄wan̄wa.

Josephus ama ewet ọkpọkpọ mbụk ẹkekotde Life. Do enye ama odomo ndikụt unen nnọ idaha oro enye akadade ke ini ekọn̄ onyụn̄ odomo ndifan̄a mme edori ikọ oro Justus eke Tiberias okodoride enye. Ọyọhọ n̄wed esie inan̄​—⁠n̄wed mfan̄a oro ekedide eboho iba emi ẹkekotde Against Apion​—⁠afan̄a aban̄a se ẹtịn̄de ẹdian mme Jew ke ukwan̄ usụn̄.

Ikike ke Ikọ Abasi

Eyịghe idụhe nte ke ekese mbụk Josephus edi nnennen. Ke n̄wed esie oro ẹkotde Against Apion, enye owụt nte ke mme Jew akananam idaha mme n̄wed Apocrypha nte ubak N̄wed Abasi eke odudu spirit. Enye ọnọ uyarade aban̄a nte mme uwetn̄kpọ Abasi ẹdide nnennen ẹnyụn̄ ẹdude ke n̄kemuyo. Josephus ọdọhọ ete: “Nnyịn inyeneke ata ediwak n̄wed ke otu nnyịn, ẹmi mînyịmeke ye kiet eken onyụn̄ atuahade ye kiet eken, . . . edi n̄kpasịp n̄wed edịp ye iba [ẹdide ukem ye N̄wed Abasi eke eyomfịn oro ẹbaharede ẹsịn ke n̄wed 39], ẹmi ẹdọn̄ọde kpukpru n̄wetnnịm n̄kpọ eke eset; emi ẹnịmde nte enende nte ke ẹto Abasi.”

Ke The Jewish Antiquities, Josephus adian inem inem ntọt ke mbụk Bible. Enye ọdọhọ ete ke “Isaac ekedi isua edịp ye ition” ke ini Abraham ọkọbọpde enye ubọk ye ukot ndida nnam uwa. Nte Josephus ọdọhọde, ke ama akan̄wam ke ndidiọn̄ itieuwa, Isaac ama ọdọhọ ete ke “‘imọ ikpodotke-dot ndimana, edieke imọ isịnde ubiere Abasi ye eke ete esie’ . . . Ntre enye ama ọsọsọp aka itieuwa man ẹkewa enye.”

Ke mbụk N̄wed Abasi aban̄ade Israel ndiwọrọ ke Egypt eset, Josephus adian mme akpan ntọt ẹmi: “Ibat oro ẹkebịnede mmọ ẹkedi chariot ikie itiokiet, ye mme awat horse tọsịn aba ye duop, ye owo tọsịn ikie iba ẹmi ẹsan̄ade ke ukot, kpukpru ẹkamade n̄kpọekọn̄.” Josephus ọdọhọ n̄ko ete ke “ini Samuel ekedide isua duopeba ke emana, enye ama ọtọn̄ọ nditịn̄ prọfesi: ndien ini kiet ke ini enye ekedede idap, Abasi ama okot enye ke enyịn̄.”​—⁠Men 1 Samuel 3:​2-⁠21 domo.

Mme uwetn̄kpọ Josephus eken ẹsịn un̄wana ke mme tax, ibet, ye mme n̄kpọntịbe. Enye asiak Salome nte n̄wan emi ekenekde unek ke usọrọ Herod emi okonyụn̄ eben̄ede ibuot John Andinịm Owo Baptism. (Mark 6:​17-⁠26) Josephus ekewet ekese n̄kpọ oro nnyịn ifiọkde iban̄a mme Herod. Enye akam etịn̄ ete ke “man ẹkûfiọk uwak isua emana esie, [Herod] ama esisịn ibọkiwat ke idet esie man ebre.”

Akwa Andibiọn̄ọ Nsọn̄ibuot ye Mbon Rome

Isua 33 kpọt ke Jesus ama eketịn̄ prọfesi esie aban̄a Jerusalem ye temple esie, edisu esie ama ọtọn̄ọ. Akwa otu mme Jew ke Jerusalem ẹma ẹbiere nditre ndikọn̄ọ ọkpọnọ mbon Rome. Ke 66 E.N., mbụk emi ama anam ẹtịm udịmekọn̄ Rome ẹnyụn̄ ẹsio mmọ ẹdọn̄ ke idak Cestius Gallus andikara Syria. Uduak mmọ ekedi nditre nsọn̄ibuot oro nnyụn̄ nnọ mme andidue ufen. Ke ẹma ẹkesobo edem obio Jerusalem, ikọt Cestius ẹma ẹnam itienna ẹkanade obio oro ẹkebọpde ibibene ẹkan ẹkụk mi. Ke ẹdade usụn̄ un̄wana ekọn̄ emi mbonekọn̄ ẹsịnede otuekọn̄ ọtọn̄ọde ke ibuot, mbon Rome ẹma ẹkụt unen ke ndinam mme otuekọn̄ mmọ etie nte edem ikpọkikụt man ekpeme mmọ ẹbọhọ mme asua. Ke ọsọn̄ọde unen oro ẹkekụtde ke usụn̄ edinam emi, Josephus etịn̄ ete: “Mme eduat oro ẹketopde ẹma ẹtọ, ẹnyụn̄ ẹfiọnọde ẹduọn̄ọde inọhọ mmọ unan ndomokiet; ntre mbonekọn̄ oro ẹma ẹwụri ibibene oro sụn̄sụn̄, ye unana ndida unan ke idemmọ, ẹnyụn̄ ẹtịm kpukpru n̄kpọ ẹben̄e ndisịn ikan̄ tutu ẹda ẹkesịm inuaotop temple.”

Josephus etịn̄ ete, “Ntre ke okotịbe, ndien Cestius . . . ama okot mbonekọn̄ esie osion̄o ke ebiet oro . . . Enye ama ọwọrọ ọkpọn̄ obio, ye unana ntak ndomokiet.” Nte an̄wan̄ade ye unana ekikere ndimenede Eyen Abasi ke enyọn̄, Josephus ama ewet ataata n̄kpọ oro mme Christian ke Jerusalem ẹketiede ẹbet. Enye ekedi edisu prọfesi Jesus Christ! Ediwak isua ke mbemiso, Eyen Abasi ama ọtọt ete: “Edi ke adan̄aemi mbufo ẹdikụtde nte mbonekọn̄ ẹkande Jerusalem ẹkụk, ẹfiọk ndien ẹte, n̄wụre esie ke ekpere. Ke ini oro yak mmọ eke ẹdude ke Judea ẹfen̄e ẹka ikpọ obot; yak mmọ eke ẹdude ke esịt obio ẹwọn̄ọ ẹnyọn̄; yak mmọ eke ẹdude ke in̄wan̄ ẹkûnyụn̄ ẹdụk obio. Koro mme usen ẹmi ẹdidide ini usiene, man kpukpru se ẹkewetde osu.” (Luke 21:​20-⁠22) Nte Jesus eketemede, mme anam-akpanikọ mme anditiene enye ẹma ẹsọsọp ẹfen̄e ẹkpọn̄ obio oro, ẹdu nsannsan, ndien mmọ ẹma ẹbọhọ afanikọn̄ oro okosịmde enye ke ukperedem.

Ke ini mbonekọn̄ Rome ẹkefiakde ẹdi ke 70 E.N., Josephus ama ewet mme utịp ke ọyọhọ in̄wan̄în̄wan̄ ntọt. Akpan Vespasian, General Titus, ama edikan Jerusalem ye ediye temple esie. Ke esịt obio oro, otu mbonekọn̄ ẹma ẹdomo ndibọ ukara. Mmọ ẹma ẹda mme ebeubọk usụn̄, ndien ẹma ẹduọk ediwak iyịp. Josephus ọdọhọ ete ke ndusụk owo “ẹma ẹkop mfụhọ ẹto mme afanikọn̄ obio mmọ, tutu mmọ ẹyom mbon Rome ẹdi en̄wan,” ẹdoride enyịn “ndibọhọ nnanenyịn obio mmọ.” Enye okot mbon nsọn̄ibuot obio oro “mbon n̄wo” ẹmi ẹkesịnde idem ke ndibiat inyene mme enyene n̄kpọ owo ẹnyụn̄ ẹwotde mme ọwọrọiso owo​—⁠kpa mbon oro ẹkerede nte ẹnyịmede ndida nnọ mbon Rome.

Ke ufọt ini ekọn̄ mbio obio oro, mme idaha udu uwem ke Jerusalem ama okpụhọde ke udomo oro akakpade owo idem, ndien owo ikobụkke mme akpan̄kpa. Mbon oro ẹkesịnde nsọk ẹnọ nsọn̄ibuot ke idemmọ “ẹma ẹn̄wana ye kiet eken, ke adan̄aemi mmọ ẹkesidọkde okpo mme akpan̄kpa oro ẹkekpan̄ade ẹdoro kiet eken ke idem ebe.” Mmọ ẹma ẹbụme mbio obio, ẹwot mme owo man ẹnyene udia ye inyene. Ntuan̄a mbon oro ẹkenọmọde iketreke.

Titus ama eteme mme Jew ete ẹyak ẹda obio mmọ man mmọ ke ntre ẹnyan̄a idemmọ. Enye “ama ọdọn̄ Josephus eketịn̄ ikọ ọnọ mmọ ke usem mmọ; koro enye ekekerede ke ekeme ndidi mmọ eyenyịme mbukpek otode eyen obio mmọ.” Edi mmọ ẹma ẹsụn̄i Josephus. Ekem Titus ama ada nsọsọp iso eto ọbọp ọkọ akanade ofụri obio oro. (Luke 19:43) Ke ẹma ẹkesịbe idotenyịn edibọhọ ekededi efep ẹnyụn̄ ẹtrede mme owo ndisana n̄ka n̄kpọ, akan̄ “ama osobo mme owo ke kpukpru ufọk ye mme ubon.” N̄kaiso en̄wan oro ama anam ibat n̄kpan̄a ọtọt. Titus ama akan Jerusalem, ye unana ndifiọk nte ke imosu prọfesi Bible. Ekem, ke afiakde ese ikpọ ibibene ye n̄kpọsọn̄ tọwa esie, enye ama ofiori ete: “Ikedịghe owo en̄wen ikan Abasi okosion̄o mme Jew oro ke n̄kpọsọn̄ ebiet ẹmi.” Se iwakde ikan mme Jew miliọn kiet ẹma ẹtak.​—⁠Luke 21:​5, 6, 23, 24.

Ke Ekọn̄ Ama Okokụre

Ke ekọn̄ oro ama okokụre Josephus ama aka Rome. Ye ibetedem otode ubon Flavius, enye ama odụn̄ nte amanaisọn̄ eyen Rome ke akani ufọk Vespasian onyụn̄ esibọ okụk ukpọn̄ utom ukara ọkọrọ ye mme enọ ẹtode Titus. Josephus ndien ama ọtọn̄ọ utom uwet n̄wed.

Edi se inemde ndifiọk in̄wan̄în̄wan̄ nte ke Josephus akada ikọ oro “Ukara Abasi” edi. Enye ama ewet aban̄a idụt mme Jew ete: “Ekeme ndikot . . . ukara nnyịn Ukara Abasi, ebe ke ndinịm ke akpanikọ nte ke odudu ye ukeme ẹto Abasi.”

Akananam Josephus ikọdọhọke ke idi Christian. Enye ikewetke n̄wed ke idak odudu spirit Abasi. Edi, mme enyene-ndyọ uwetn̄kpọ Josephus ẹsịn un̄wana ke ufọn oro mbụkeset enyenede.

[Ndise ke page 31]

Josephus ke ibibene Jerusalem