Nte Bible Atuaha ye Idemesie?

EWETN̄WED oro Henry Van Dyke ekewet inikiet ete: “Ke amanade ke Middle East onyụn̄ etịn̄de ikọ ke ido n̄kan̄ Edem Usiahautịn ye ke ndamban̄a usem, Bible asan̄a ke ofụri ererimbot ye ikpat oro emehede onyụn̄ odụk ke idụt ke idụt man oyom se idide eke esie ke kpukpru ebiet. Enye ekpep nditịn̄ ikọ ke ediwak usem ke mme itie ikie nsịn ke esịt owo. Nditọn̄wọn̄ ẹsikpan̄ utọn̄ ẹnọ mbụk esie ke n̄kpaidem ye inemesịt, ndien mbon ọniọn̄ ẹsitie ẹkere mmọ nte mme n̄ke uwem. Mme idiọkowo ye mme atan̄idem ẹsinyek idem eban̄a ntọt esie, edi amaedi mbon oro ẹdade unan ẹnyụn̄ ẹtuade n̄kpọfiọk enye enyene uyo ekaeyen. . . . Idụhe owo ndomokiet emi ebuenede onyụn̄ enyenede mbọm akan ndinyene n̄kpọuto emi eke esie.”

Bible ke akpanikọ “ekpep nditịn̄ ikọ ke ediwak usem ke mme itie ikie.” Ke nsụhọde n̄kaha ẹma ẹkabade kiet ke otu n̄wed 66 esie ẹsịn ke n̄kpọ nte usem 1,970. Ediwak miliọn owo ẹse Bible nte enọ otode Abasi ẹnyụn̄ ẹkot enye ye inemesịt ẹnyụn̄ ẹbọ ufọn. Nte ededi, mbon en̄wen ẹdọhọ ke enye ọdọn̄ọ mme ntuaha ndien ke ntre idịghe se ẹberide edem. Nso ke ndụn̄ọde ntịn̄enyịn ayarade?

Nte ẹwụtde ke ndise ikpaedem nnyịn, Abasi akada mme anam-akpanikọ irenowo ndiwet Bible. Ke akpanikọ, edidụn̄ọde Bible ye ntịn̄enyịn owụt ete ke n̄kpọ nte owo 40 ẹkewet enye ke ufan̄ isua ikie 16. Nte mmọ ẹkedi mme nta ewetn̄wed? Baba. Owo ekeme ndikụt ekpemerọn̄, ọkọiyak, ọbọ a-tax, abiaibọk, ọdọk ufọkọfọn̄, oku, prọfet, ye edidem ke otu mmọ. Uwetn̄kpọ mmọ ẹsiwak nditịn̄ mban̄a mme owo ye mme ido edinam oro nnyịn mîmeheke ke ọyọhọ isua ikie-20 emi. Ke akpanikọ, mme andiwet Bible ke idemmọ ikesidiọn̄ọke nte se mmọ ẹkewetde edide akpan n̄kpọ kpukpru ini. (Daniel 12:8-10) Ntre idem ikpakpaha nnyịn edieke nnyịn isobode ndusụk n̄kpọ oro ẹsọn̄de ndifiọk ke ini ikotde Bible.

Nte ẹkeme ndikọk mme utọ mfịna oro? Nte Bible atuaha ye idemesie? Man ifiọk emi, ẹyak nnyịn ikere iban̄a ndusụk uwụtn̄kpọ.

Nte Mmọemi Ẹnen̄ede Ẹsọn̄ Ndifiọk?

▪ M̀mọ̀n̄ ke Cain akada n̄wan esie? (Genesis 4:17)

Owo ekeme ndikere ete ke ẹma ẹkewot Abel, ekedi sụk Cain eyeneka esie emi ekenyenede ubiomikpe ye ete ye eka mmọ, Adam ye Eve, ẹkedu ke isọn̄. Nte ededi, Adam ye Eve ẹma ẹnyene akamba ubon. Nte ekemde ye Genesis 5:3, 4, Adam ama enyene eyeneren ẹkekotde Seth. Mbụk oro adian do ete: “Ke Adam ama okobon Seth, enye odu uwem ke isua ikie itiaita; onyụn̄ obon nditọiren ye nditọiban.” Ntre Cain ọkọdọ eyeneka esie an̄wan mîdịghe eyedi kiet ke otu nditọ eyeneka esie. Sia ubonowo ke ini oro mîkoyomke usụn̄ ikpọn̄ mfọnmma, utọ ndọ oro nte an̄wan̄ade ikakamake mfịna inọ nsọn̄idem oro ekemede ndisịn uwem eyen oro amanade oto utọ ndọ oro mfịn ke itiendịk.

▪ Mmanie ẹkenyam Joseph ke Egypt?

Genesis 37:27 ọdọhọ ete ke nditọete Joseph ẹma ẹbiere ndinyam enye nnọ ndusụk mme Ishmaelite. Edi udiana ufan̄ikọ ọdọhọ ete: “Ekem, mme Midianite, mbon mbubịne, ẹdibe, ndien mmọ [nditọete Joseph] ẹkot Joseph ẹsio ke obube oro, ẹda Joseph, ẹnyam ẹnọ mme Ishmaelite, ke mbak silver edịp: ndien mmọ ẹda Joseph ẹdi ke Egypt.” Nte ẹkenyam Joseph ẹnọ mme Ishmaelite m̀mê mme Midianite? Ọfọn, ekeme ndidi ẹkekot mme Midianite n̄ko mme Ishmaelite, emi mmọ ẹkebuanade n̄kpọ ebe ke eteete mmọ Abraham. Mîdịghe eyedi mme Midianite ẹdide mbon mbubịne ẹkenam isan̄ kiet ye mbonisan̄ Ishmaelite. Ke idaha ekededi, nditọete Joseph ẹma ẹnyam enye, ndien ke ukperedem enye ama ekeme ndidọhọ mmọ ete: “Ami ndi Joseph, eyenete mbufo, emi mbufo ẹkenyamde ẹnọ ke Egypt.”—Genesis 45:4.

▪ Nditọ Israel ifan̄ ẹkekpan̄a ke ntak ẹkenyenede oburobụt ebuana idan̄ ye nditọiban Moab ye ke ntak ẹkesịnde idem ke utuakibuot nnọ Baal eke Peor?

Numbers 25:9 ọdọhọ ete: “Mme mmọemi ẹkpan̄ade ke idiọk udọn̄ọ oro [otode Abasi ke ntak idiọkido mmọ] ẹsịm tọsịn owo edịp ye inan̄.” Nte ededi, apostle Paul ọkọdọhọ ete: “Nnyịn ikûnyụn̄ inam use, nte ndusụk mmọ [nditọ Israel ke wilderness] ẹkenamde, ẹnyụn̄ ẹkpan̄ade, tọsịn owo edịp ye ita ke usen kiet.” (1 Corinth 10:8) Ekeme ndidi ibat oro ẹkewotde okodu ke ufọt 23,000 ye 24,000, anamde ekededi ke otu ibat iba ẹmi edi nnennen. Edi, n̄wed Numbers owụt akpan akpan nte ke mme ebiereikpe ẹma ẹwot “kpukpru mme etubom mbio ẹmi” oro ẹkebuanade ke idiọkn̄kpọ emi. (Numbers 25:4, 5) Eyedi “etubom” 1,000 ẹma ẹdu, ẹnamde ofụri ibat 24,000 ke ini ẹmende ẹdian ke 23,000 ẹmi Paul asiakde. Ke adan̄aemi nte an̄wan̄ade edide owo 23,000 ẹkedi ata mbon unọmọ idiọk udọn̄ọ emi otode Abasi mi, ofụri owo 24,000 ke idiọk udọn̄ọ otode Jehovah ọkọnọmọ koro kpukpru mmọ ẹkekpan̄ade ẹto ke ubiereikpe esie oro.—Deuteronomy 4:3.

▪ Sia Agag okodude uwem ke ukem iduọk ini ye Saul edidem Israel, nte Balaam nditịn̄ n̄kpọ ke ata edem edem mban̄a edidem Amalek emi ekerede enyịn̄ oro inyeneke ntuaha?

Ke n̄kpọ nte 1473 M.E.N., Balaam ama ebemiso etịn̄ ete ke edidem Israel “eyenyụn̄ oforo akan Agag.” (Numbers 24:7) Owo ikebemke iso itịn̄ n̄kpọ iban̄a Agag ibọhọke tutu ke ini ukara Edidem Saul (1117-1078 M.E.N.). (1 Samuel 15:8) Emi ikenyeneke ntuaha, nte ededi, koro “Agag” ekeme ndidi ekedi udorienyịn̄ ubọn̄ ukem nte eke Pharaoh ke Egypt. Ekeme ndidi n̄ko nte ke Agag ekedi ọkpọkpọ enyịn̄ oro mme andikara Amalek ẹkesikerede ndien ndien.

▪ Anie akanam David abat nditọ Israel?

Udiana Samuel 24:1 ọdọhọ ete: “Ekem Jehovah ọtọn̄ọ ntak ayat esịt ye Israel, ndien enye edemede David [“ke ini owo ekedemerede David,” New World Translation, m̀mê, “ke ini ẹkedemerede David,” ikọ idakisọn̄ ke NW] ọnọ mmọ, ete, Ka kabat Israel ye Judah.” Edi idịghe Jehovah ekedemede Edidem David ndinam idiọkn̄kpọ, koro 1 Chronicles 21:1 ọdọhọ ete: “Satan [m̀mê, “andibiọn̄ọ,” ikọ idakisọn̄ ke NW] adaha ke enyọn̄ ndibiat Israel, onyụn̄ esịn David abat Israel.” Abasi ikenemke esịt ye nditọ Israel ndien ke ntre ama ayak Satan kpa Devil ada idiọkn̄kpọ emi etiene mmọ. Ke ntak emi, 2 Samuel 24:1 okot nte n̄kpọ eke edide Abasi akanam emi ke idemesie. Nte enemde, edikabade eke Joseph B. Rotherham okot ete: “Iyatesịt Yahweh obubede asak ye Israel, anam enye ọnọ David ufen man anam idiọk ye mmọ ọdọhọde ete, Ka kabat Israel ye Judah.”

▪ Didie ke owo ekeme ndinam nsio nsio ibat nditọ Israel ye mbon Judah oro ẹnọde ke ubatowo oro David akanamde odu ke n̄kemuyo?

Ke 2 Samuel 24:9 ibat nditọ Israel ẹdi owo 800,000 ndien mbon Judah ẹdi owo 500,000, ke adan̄aemi 1 Chronicles 21:5 ọnọde ibat mbonekọn̄ nditọ Israel nte ẹdide owo 1,100,000 ndien mbon Judah ẹdide owo 470,000. Ibat oro ẹkesịnde enyịn̄ kpukpru ini ke utomekọn̄ ẹkedi mbonekọn̄ 288,000, ẹmi ẹbaharede ẹsịn ke otu 12 ẹmi ẹsịnede owo 24,000, otu kiet kiet anamde utom ọfiọn̄ kiet ke isua. Owo 12,000 efen ẹma ẹdu ẹmi ẹkedide mme adaidaha ẹnọ mbọn̄ 12 ke mme esien, ẹnamde ofụri ibat 300,000. Nte an̄wan̄ade owo 1,100,000 oro ke 1 Chronicles 21:5 ẹsịne owo 300,000 ẹmi ẹma ẹkesesịn enyịn̄, ke adan̄aemi 2 Samuel 24:9 mîsịneke. (Numbers 1:16; Deuteronomy 1:15; 1 Chronicles 27:1-22) Kaban̄a Judah, 2 Samuel 24:9 nte an̄wan̄ade esịn irenowo 30,000 ke otu mbonekọn̄ oro ẹdade-da ẹkpeme isoekọn̄ mbon Philistine edi emi owo mîkesịnke ke ibat oro ẹnọde ke 1 Chronicles 21:5. (2 Samuel 6:1) Edieke nnyịn itide ite ke owo iba ẹmi ẹnyenede nsio nsio ekikere ye uduak ẹkewet 2 Samuel ye 1 Chronicles, nnyịn imekeme ndinam ibat oro ẹdu ke n̄kemuyo mmemmem mmemmem.

▪ Anie ekedi ete Shealtiel?

Ndusụk itien̄wed ẹwụt ẹte ke Jeconiah (Edidem Jehoiachin) ekedi ata ete Shealtiel. (1 Chronicles 3:16-18; Matthew 1:12) Edi Luke andiwet Gospel okot Shealtiel “eyen Neri.” (Luke 3:27) Neri nte an̄wan̄ade akada eyenan̄wan esie ọnọ Shealtiel nte n̄wan. Sia mbon Hebrew nte ido edide ẹsidade ebe-eyen nte ata eyen, akpan akpan ke ibat udịm ubon, Luke nte odotde ama ekeme ndikot Shealtiel eyen Neri. Kpasụk ntre, Luke ama etịn̄ aban̄a Joseph nte eyen Heli, emi ke akpanikọ ekedide ete Mary, n̄wan Joseph.—Luke 3:23.

Ndinam Itien̄wed Ẹban̄ade Jesus Ẹdu ke N̄kemuyo

▪ Jesus Christ ekebịn demon oro ẹkedụkde ke idem otu ediwak edi osio ke idem owo ifan̄?

Matthew andiwet Gospel asiak owo iba, edi Mark ye Luke ẹtịn̄ ẹban̄a n̄kpasịp owo kiet. (Matthew 8:28; Mark 5:2; Luke 8:27) Etie nte Mark ye Luke ẹdụri ntịn̄enyịn ẹwụt owo kiet kpọt emi ekenyenede demon koro Jesus eketịn̄de ikọ ọnọ enye ndien eke esie ekedi ata n̄wọrọnda. Ekeme ndidi owo oro akadama idat akan mîdịghe ama ọbọ ufen ke idak odudu demon ke anyanini. Ke oro ebede, eyedi kpa enye owo oro okoyom nditiene Jesus. (Mark 5:18-20) Ke ukem idaha oro etiede ntre, Matthew ama etịn̄ aban̄a nnan iba ẹmi Jesus akatatde enyịn, ke adan̄aemi Mark ye Luke ẹkesiakde kiet kpọt. (Matthew 20:29-34; Mark 10:46; Luke 18:35) Emi ikedịghe ntuaha, koro ke nsụhọde n̄kaha utọ owo oro ama odu.

▪ Nso uduot enyịn ọfọn̄ ke Jesus ekesịne ke usen n̄kpa esie?

Nte ekemde ye Mark (15:17, NW) ye John (19:2, NW), mbonekọn̄ ẹkesịne Jesus ọfọn̄idem enyenede uduot mmọn̄ibọn̄. Edi Matthew (27:28) okot enye “ididuot ekụra,” odoride nsọn̄uyo nte ke enye ekedi ndatndat. Sia uduot mmọn̄ibọn̄ edide uduot enyịn ekededi oro ẹbuakde ndatndat ye uduot-enyịn ikpaenyọn̄, Mark ye John ẹnyịme ẹte ke ekụra oro ama enyene ndatndat uduot-enyịn. Un̄wana eyo ye idaha oro okodude ama anam ọfọn̄idem oro enyene nsio nsio uduot, ndien mme andiwet Gospel ẹkesiak uduot oro ekenen̄erede odụk mmọ enyịn m̀mê mbon oro mmọ ẹkenyenede ntọt ẹto. Esisịt ukpụhọde oro odude owụt ete ke mme andiwet ẹkedu san̄asan̄a onyụn̄ owụt ete ke ediomi ndomokiet ikodụhe.

▪ Anie ekemen eto ndutụhọ Jesus?

John (19:17, NW) ọkọdọhọ ete: “Ke obiomde eto ndutụhọ esie ke idemesie, [Jesus] ọwọrọ aka ke ebiet emi ẹkotde Itie N̄kpọkpọrọ, emi ẹkotde Golʹgo·tha ke usem Hebrew.” Edi Matthew (27:32), Mark (15:21), ye Luke (23:26) ẹdọhọ ẹte ke nte ‘mmọ ẹwọrọ ẹkade, mmọ ẹnyịk Simon owo Cyrene ẹte obiom eto ndutụhọ.’ Jesus okobiom eto ndutụhọ esie, nte John etịn̄de. Ke ibio ibio mbụk esie, nte ededi, John ikadianke ite ke ẹma ẹnyịk Simon ke ukperedem ẹte emen eto ndutụhọ. Ntem, mme mbụk Gospel ẹdu ke n̄kemuyo ke afan̄ emi.

▪ Didie ke Judas Iscariot akakpa?

Matthew 27:5 ọdọhọ ete ke Judas ekeyịri idemesie, ke adan̄aemi Utom Mme Apostle 1:18 ọdọhọde ke “idem ofụt enye, idịbi esie onyụn̄ asiaha, ndien ofụri nsia esie ẹwọn̄ọ.” Ke adan̄aemi etiede nte Matthew etịn̄ aban̄a ido edinam uwotidem oro Utom Mme Apostle etịn̄ aban̄a utịp. Etie nte Judas ekeyịri urụk ke n̄kọketo, esịn itọn̄ esie ke ekpọ, onyụn̄ odomo ndiyịri idem n̄wot ke ndifrọ ke enyọn̄ ebeden̄. Etie nte urụk m̀mê n̄kọketo ama esịbe anamde enye oto ke enyọn̄ editọ idem ke ikpọ itiat ke isọn̄ onyụn̄ asiaha. Nte isọn̄ etiede ke Jerusalem anam se ẹkerede emi owụt ifiọk.

Didie ke Afo Edise Mme N̄kpọ?

Edieke nnyịn isobode mme n̄kpọ ẹtiede nte ẹnyene ntuaha ke Bible, eyefọn ndifiọk nte ke mme owo ẹsiwak nditịn̄ mme n̄kpọ oro ẹtiede ntuaha ntuaha edi oro ẹkemede ndinam an̄wan̄a nnyụn̄ mfiọk mmemmem mmemmem. Ke uwụtn̄kpọ, anam mbubehe ekeme ndiwet owo leta ebe ke ndikot se enye oyomde ndiwet nnọ ewetn̄wed esie. Edieke ẹbụpde, enye eyedọhọ ke imọ ikọnọ leta oro aka. Edi sia edide ewetn̄wed esie ekewet onyụn̄ ọnọ leta oro aka, enye ekeme ndidọhọ ke imọ ikọnọ aka. Kpasụk ntre, ikedịghe ntuaha ke Matthew (8:5) ndidọhọ ke etubom ekọn̄ ekediben̄e Jesus oyom un̄wam, ke adan̄aemi Luke (7:2, 3) ọkọdọhọde ke eren emi ọkọdọn̄ mme isụn̄utom.

Mme uwụtn̄kpọ oro ẹnemede mi ẹwụt ke ẹkeme ndikan n̄kpọ oro ẹsọn̄de ndifiọk ke Bible. Ntem, eti ntak odu ndinyene in̄wan̄în̄wan̄ edu mban̄a N̄wed Abasi. Ẹma ẹtoro utọ edu oro ke mme ikọ ẹmi ẹdude ke Bible ubon oro ẹkesiode ke isua 1876:

“Nnennen edu ndise mban̄a n̄kpọ ẹsọn̄de ndifiọk do edi, ndisio mmọ mfep nte enende, ndien isọn̄ọ iyịre inyụn̄ isụk ibuot inọ akpanikọ, idem ọkpọkọm owo ikemeke ndida enye n̄kan kpukpru mfịna. Nnyịn ikpekpebe uwụtn̄kpọ mme apostle, emi, ke ini ndusụk mbet ẹkeyatde esịt ke se mmọ ẹkekotde ‘ọkpọsọn̄ ikọ,’ man ẹkpọn̄ Christ, ẹkedade emi ẹbiat kpukpru ubiọn̄ọ: ‘Ọbọn̄, nnyịn iditiene anie? Afo enyene ikọ nsinsi uwem, nnyịn imonyụn̄ inịm ite Afo edi Christ, Eyen Abasi uwem.’ . . . Ke ini nnyịn ikụtde etiede nte ke akpanikọ atuaha ye akpanikọ efen, ẹyak nnyịn idomo ndinam mmọ ẹdu ke n̄kemuyo, inyụn̄ iwụt mmọ man ẹdu ke n̄kemuyo ye kpukpru owo.”—John 6:60-69.

Nte afo eyeda utọ idaha oro? Ke ama okodụn̄ọde ibat ibat uwụtn̄kpọ oro ẹwụtde n̄kemuyo oro odude ke N̄wed Abasi, imodori enyịn ite ke afo eyenyịme ye andiwet psalm emi ọkọdọhọde Abasi ete: “Ofụri ikọ fo edi akpanikọ.” (Psalm 119:160) Mme Ntiense Jehovah ẹnyene utọ ekikere oro ẹban̄a ofụri Bible ndien ẹyenọ mme ntak mbuọtidem oro mmọ ẹnyenede ke enye ye inemesịt. Ntak mûnyeneke nneme uban̄a anana-mbiet n̄wed emi ye mmọ-ọ? Ọnọ-nsịnudọn̄ etop esie ekeme n̄ko ndinam fi ọyọhọ ye ata idotenyịn ye inemesịt.

[Ndise ke page 7]

Nte afo ama obụp Mme Ntiense Jehovah ntak emi mmọ ẹnyenede mbuọtidem ke Bible?