Synagogue—Ebiet Emi Jesus ye Mme Mbet Esie Ẹkesikwọrọde Ikọ
“Ndien enye asan̄a akanade ofụri Galilee, ekpep n̄kpọ ke mme synagogue mmọ onyụn̄ ọkwọrọ eti mbụk obio ubọn̄.”—MATTHEW 4:23.
MME Gospel ẹtịn̄ ke Jesus ama esiwak ndika synagogue. Jesus ekesima ndikwọrọ ikọ nnyụn̄ n̄kpep mme owo mban̄a Obio Ubọn̄ Abasi ke synagogue, edide ke Nazareth, obio oro ẹkebọkde enye, m̀mê ke Capernaum, obio oro enye ekesiwakde ndidu, m̀mê ke obio m̀mê obio-in̄wan̄ ekededi emi enye akakade, ke ufan̄ isua ita ye ubak emi enye ekesịnde ifịk anam utom ukwọrọikọ. Ke nditịm ntịn̄, Jesus eketịn̄ ntem aban̄a utom ukwọrọikọ esie: “N̄kọnọ ukpep kpukpru ini ke synagogue ye ke temple, ke ebiet emi kpukpru mme Jew ẹsopde idem.”—John 18:20.
Kpasụk ntre, mme apostle Jesus ye mme Christian eken ke eyo oro ẹma ẹsiwak ndika synagogue mme Jew n̄kọnọ mme owo ukpep. Edi mme Jew ẹketọn̄ọ didie ndituak ibuot ke synagogue? Ndien ebiet utuakibuot emi eketie didie ke eyo Jesus? Ẹyak ise.
Akpan N̄kpọ ke Uwem Mme Jew Iren Jew ẹma ẹsika Jerusalem ikata ke isua man ẹkedụk usọrọ emi ẹkesinịmde do ke edisana temple. Edi mmọ ẹkesituak ibuot kpukpru usen ke synagogue edem mmọ, edide mmọ ẹkedụn̄ ke Palestine m̀mê ke ekededi ke otu obio mme Jew ke esenidụt.
Ini ewe ke ẹketọn̄ọ ndisituak ibuot ke synagogue? Ndusụk owo ẹkere ke ekedi ke ini emi mme Jew ẹkekade ntan̄mfep ke Babylon (607-537 M.E.N.), kpa ini emi temple Jehovah akanade ndon. Mîdịghe ekeme ndidi ekedi ke ndondo oro mme Jew ẹketode ntan̄mfep ẹdi, ke ini Ezra oku eketemede ikọt mmọ ete ẹkpep Ibet Abasi man ẹkpenen̄ede ẹfiọk.—Ezra 7:10; 8:1-8; 10:3.
Ke akpa, ikọ oro “synagogue” ọkọwọrọ “mbono” m̀mê “esop.” Nte ẹkabarede enye edi oro ke Septuagint, emi edide N̄wed Abasi Usem Hebrew oro ẹkekabarede ẹsịn ke Usem Greek. Nte ini akakade, enye ekedi ediwọrọ ebiet ekededi emi mme owo ẹsopde idem ẹtuak ibuot ẹnọ Abasi. Etisịm eyo mme apostle, ekpere ndidi kpukpru obio oro Jesus akakade ẹma ẹnyene synagogue mmọ; ikpọ obio ẹma ẹsinyene ẹkan kiet; Jerusalem ama enyene ediwak. Synagogue eketie didie?
Ukeuke Ufọk Utuakibuot Mme Jew ẹkesibọp synagogue ke n̄kokon̄ ebiet ẹnyụn̄ ẹnam enyịnusụn̄ (1) esie ese Jerusalem. Edi etie nte mmọ ikesibọpke ntre kpukpru ini, sia n̄kokon̄ ebiet mîkodụhe ke kpukpru ebiet.
Synagogue ekesidi ukeuke ufọk, n̄kpoduoho inyụn̄ iwakke. Akpan n̄kpọ oro ekesiwakde ndidu ekedi ekebe (2) m̀mê itie udọn̄n̄kpọ emi ẹkesisịnde akakan inyene obio—oro edi, mme ikpan̄wed Edisana N̄wed Abasi. Ẹma ẹsimen ekebe ẹwọrọ ẹdi ke ini ẹnịmde mbono esop, ẹma ẹkụre, ẹfiak ẹmen ẹketịm ẹnịm ke esịt ubet (3).
N̄kpọitie iso (4) ẹkesidu ẹkpere ekebe ẹsak iso ẹse otuowo, ndien ẹkenịm mmọ do ẹnọ akwa owo emi etiede ibuot ke synagogue ye mme akpan isenowo ekededi. (Matthew 23:5, 6) Mbot utịn̄ikọ emi ẹnịmde okpokoro ye n̄kpọitie ẹnọ etịn̄ikọ (5) ama odu ekpere ufọt ufọt ufọk. Ẹma ẹsibon nnyan n̄kpọitie ẹnọ esop ke n̄kan̄ mbita ẹsak iso ẹse mbot utịn̄ikọ (6).
Esop n̄kann̄kụk ẹkesitịp okụk ẹnyụn̄ ẹse ẹban̄a synagogue. Enọ imaesịt ofụri owo, imọ ye ubuene, ke ẹkeda ẹse ẹban̄a ẹnyụn̄ ẹda ẹdiọn̄ enye. Edi ẹkesinịm didie mbono esop ke synagogue?
Utuakibuot ke Synagogue Ẹma ẹsitoro Abasi, ẹbọn̄ akam, ẹkot N̄wed Abasi, ẹkpep n̄kpọ, ẹnyụn̄ ẹkwọrọ ikọ ke ini utuakibuot ke synagogue. Esop ẹkesitọn̄ọ ye nditịn̄ Shema—emi ẹkedade nte ikọ mbuọtidem mme Jew—ke ibuot. Ẹda enyịn̄ emi ẹto akpa itie N̄wed Abasi oro ẹsikotde ke ibuot, emi akpa ikọ ekedide kop ke akpasarade N̄wed Abasi. Itien̄wed oro ọdọhọ ete: “O Israel, kop [Shema]: Jehovah Abasi nnyịn edi Jehovah kiet.”—Deuteronomy 6:4.
Ekem ẹma ẹsikot Torah, akpa n̄wed ition ke Bible, emi Moses ekewetde, ẹnyụn̄ ẹnam an̄wan̄a. (Utom 15:21) Ke oro ebede, ẹkot uwetn̄kpọ mme prọfet (haftarah), ẹnam an̄wan̄a, ẹnyụn̄ ẹtịn̄ nte ẹkpedade mmọ ẹsịn ke edinam. Ndusụk ini, mme etịn̄ikọ oro ẹtode-to ẹdi ẹkesikot n̄wed emi, nte Jesus akanamde, emi ẹtịn̄de ke Luke 4:16-21.
Edi ikpan̄wed oro ẹkenọde Jesus ke mbono esop oro ikenyeneke ibuot ye mme ufan̄ikọ nte Bible nnyịn mfịn enyenede. Ntre imekeme ndida enyịn ikike n̄kụt nte Jesus adade ubọk ufien atat ikpan̄wed oro onyụn̄ ada ubọk nnasia afiak efịt, ntre ntre tutu enye okụt itien̄wed emi enye oyomde. Ke ini enye okokotde ama, enye ama afiak efịt ikpan̄wed oro nte eketiede.
Ediwak ini, ẹkesikot ikpan̄wed emi ke usem Hebrew ẹnyụn̄ ẹkabarede ke usem Aramaic. Ẹkesikot Septuagint ke esop usem Greek.
Ebiet Emi Ẹkedade Ẹnam Nsio Nsio N̄kpọ Kpukpru Usen Synagogue ye ufọk eken oro ẹkebọpde ẹdian, m̀mê oro ẹkebọpde ẹkpere, ẹkenen̄ede ẹdi akpan ebiet emi mme Jew ẹkedade ẹnam nsio nsio n̄kpọ kpukpru usen. Ẹma ẹsibono do ẹkpe ikpe ndusụk ini, ẹdụk mboho obio, ẹnyụn̄ ẹkam ẹnịm mbono emi ẹdade ubet udia oro ẹkebọpde ẹdian ẹdia udia. Ndusụk ini, ẹma ẹsinọ mme akaisan̄ ubet ẹna ke synagogue.
Ekpere ndidi synagogue ke kpukpru obio ẹma ẹnyene ufọkn̄wed. Imekeme ndida enyịn ikike n̄kụt ubet oro n̄kpri nditọ ufọkn̄wed ẹyọhọde, emi ẹkpepde ndikot ikpọ abisi emi andikpep ewetde ke itiatn̄wed emi ẹyetde obukpa ọkwọk. Mme utọ ufọkn̄wed oro ẹkenen̄ede ẹnam mme Jew eset ẹfiọk nte ẹkotde n̄wed ẹnyụn̄ ẹwetde n̄kpọ, anam mme usụhọde owo ẹfiọk N̄wed Abasi.
Edi ẹkebọp synagogue akpan akpan man ẹda ẹtuak ibuot kpukpru ini. Imosụk ise nte mbono esop mme Christian eyo mme apostle ẹkenen̄erede ẹbiet mbono esop oro mme Jew ẹkesinịmde ke synagogue. Uduak mbono esop mme Christian n̄ko ekedi ndituak ibuot nnọ Jehovah ke ndibọn̄ akam, ndikwọ itoro, ndikot ye ndineme Ikọ Abasi. Idịghe n̄kukụre se mmọ ẹdade ebiet kiet eken edi oro. Ẹkesitịp okụk ke imaesịt ẹda ẹse ẹban̄a itie utuakibuot mbiba emi; idịghe otu mme ọkwọrọ ederi kpọt ẹkesikot ẹnyụn̄ ẹneme Ikọ Abasi; ke ebiet mbiba, mbiowo ẹkesinam ndutịm ẹnyụn̄ ẹnịm mbono esop.
Mme Ntiense Jehovah mfịn ẹdomo nditiene uwụtn̄kpọ oro Jesus ye mme Christian eyo mme apostle ẹkenịmde. Mbono esop emi mmọ ẹsinịmde ke Ufọkmbono Obio Ubọn̄ mmọ ẹnyene mme n̄kpọ oro ẹdade ẹbiet mbono esop oro ẹkesinịmde ke synagogue eset. Ke akande kpukpru, Mme Ntiense ẹsisop idem ke ukem ntak oro mme ama akpanikọ ẹsisopde idem kpukpru ini—oro edi, man “ẹsan̄a ẹkpere Abasi.”—James 4:8.
[Ndise ke page 16, 17]
Ẹfiak ẹbọp itie usopidem emi ukem ukem nte Synagogue Gamla eyo mme apostle eketiede
[Ndise ke page 18]
Ẹkekpep nditọiren emi ẹdude ke ufọt isua 6 esịm 13 n̄kpọ ke ufọkn̄wed synagogue