Nso Idi Akpanikọ Aban̄ade Bethlehem Ye Christmas?
“KE INI nnyịn ikerede iban̄a Ndịben̄kpọ Bethlehem nnyịn ikemeke ndikpan mme mbụme ye eyịghe ndidụk ekikere nnyịn.”—Bethlehem, eke Maria Teresa Petrozzi.
Afo emekeme ndibụp ete, ‘Ntak emi mme mbụme ye eyịghe ẹdude-e?’ Idem n̄kpọ, nsio nsio n̄kpọ ẹban̄ade Christmas oro ẹnịmde ke akpanikọ, ye mme ebiet ẹnyenede ebuana ye mme n̄kpọ ẹnịmde ke akpanikọ mi, ẹdi se ẹsọn̄ọde ẹto akpanikọ. M̀mê nte ẹsọn̄ọ mmọ?
Ini Ewe ke Enye Akamana?
Kaban̄a usen emana Jesus, Maria Teresa Petrozzi obụp ete: “Ini ewe edi nnennen ini oro Andifak akamanade? Nnyịn ikpama ndidiọn̄ọ idịghe sụk isua, edi n̄ko ọfiọn̄. usen hour. Owo inọhọ nnyịn nnennen ibat.” New Catholic Encyclopedia ọsọn̄ọ emi ete: “Usen emana Jesus Christ edi se ẹkemede ndikekere mbat kpọt.” Enye etịn̄ aban̄a usenọfiọn̄ oro ẹdọhọde ke edi eke emana Christ ete: “Usenọfiọn̄ oro December 25 isan̄ake ikekem ye emana Christ edi ekem ye usọrọ Natalis Solis Invicti, kpa usọrọ utịn mbon Rome ke ini ndaeyo.”
Ntre afo emekeme ndibụp ete, ‘Edieke Jesus mîkamanake ke December 25, ini ewe ke enye akamana?’ Ke Matthew ibuot 26 ye 27, nnyịn ifiọk ite ke Jesus akakpa ke ini Passover mme Jew, emi ọkọtọn̄ọde ke April 1, 33 C.E. Akande oro, Luke 3:21-23 asian nnyịn ete ke Jesus ekedi n̄kpọ nte isua 30 ke ini enye ọkọtọn̄ọde utom ukwọrọikọ esie. Sia utom esie eke isọn̄ ekebịghide sua ita ye ubak, enye ekedi ikpọ nte isua 33 1/2 ke emana ke ini n̄kpa esie. Christ ekpekedi isua 34 ke ọfiọn̄ itiokiet ke ukperedem, emi ekpekedide n̄kpọ nte October 1. Edieke nnyịn ibatde ifiak edem ndifiọk ini emi Jesus akamanade, nnyịn isịmke December 25 m̀mê January 6, edi isịm n̄kpọ nte October 1 eke isua 2 B.C.E.
Odot ẹtịm ẹfiọk n̄ko nte ke ọfiọn̄ December, Bethlehem ye mme n̄kann̄kụk esie ẹsitie tuep tuep, mbịtmbịt edịm edepde, ndien ndusụk ini snow. Owo isikwe mme ekpemerọn̄ ye mme ufene mmọ ke an̄wa ke okoneyo ke ini emi. Emi idịghe n̄kpọntịbe idahaemi. N̄wed Abasi etịn̄ ete ke edidem Judea, Jehoiakim “e[ke]tie ke ufọk ini etuep, ke ọyọhọ ọfiọn̄ usụkkiet [Chislev, oro asan̄ade ekekem ye November-December]: eso ikan̄ onyụn̄ asak ke iso esie.” (Jeremiah 36:22) Enye okoyom ufiop oro ndida n̄webe. Adianade do, ke Ezra 10:9, 13 nnyịn imokụt in̄wan̄în̄wan̄ uyarade nte ke ọfiọn̄ Chislev ekedi “ini ukwọ, owo inyụn̄ ikwe nte adade ke esien.” Kpukpru ẹmi ẹwụt ẹte ke nte eyo esitiede ke Bethlehem ke December idotke ye mbụk Bible aban̄ade mme n̄kpọntịbe ẹbuanade emana Jesus Christ.—Luke 2:8-11.
Ke Ebiet Ewe?
Nso idi nnennen ekikere kaban̄a ebiet oro ekedide ubak itie emi ekedide ntak ekọn̄ eke Crimea (1853-56), emi ‘en̄wan uduọkiyịp’ akadade uwem mbonekọn̄ France ẹwakde ẹbe tọsịn ikie? Ndi ọtọ oro enen̄ede edi ebiet emana Jesus?
Ke ndida ntọn̄ọ, Bible ke idemesie isiakke nnennen itie emana Jesus. Matthew ye Luke ẹsọn̄ọ nte ke emana Jesus ama osu prọfesi aban̄ade Messiah ke Micah 5:2, emi ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹte ke “owo . . . eke edidide andikara ke Israel; enyeemi ediwọrọ esie okodude tutuko,” edito Bethlehem. (Matthew 2:1, 5; Luke 2:4) Mbụk Gospel mbiba ẹtịn̄ ndusụk akpan n̄kpọ kpọt, oro edi, nte ke Jesus akamana ke Bethlehem ndien, nte ekemde ye Luke, nte ke ẹkewan̄ nsekeyen oro ke ọfọn̄ ẹnyụn̄ ẹnịm ke usịn-udia ufene.—Luke 2:7.
Ntak emi mme andiwet Gospel ẹmi mîkadianke mme mbụk efen? Maria Teresa Petrozzi ọdọhọ ete: “Mme Ọkwọrọikọ ẹmi ibụkke mbụk ẹmi, nte an̄wan̄ade sia mmọ ẹbatde ẹte ke mme mbụk ẹmi inyeneke ufọn.” Ke akpanikọ, an̄wan̄a nte ke Jesus ke idemesie ikabatke mbụk emana esie nte se inen̄erede inyene ufọn, koro akananam owo ikotke ito enye baba inikiet nte asiakde usen emana esie m̀mê nnennen itie emana esie. Kpa ye oro akamanade ke Bethlehem, Jesus ikesehe ebiet oro nte obio esie, edi obio Galilee ke ẹketịn̄ ẹban̄a nte “obio Esiemọ.”—Mark 6:1, 3, 4; Matthew 2:4, 5; 13:54.
Ndikot John 7:40-42 owụt nte ke mme owo ke ofụri ofụri ikọfiọkke ebiet emana esie, ẹkerede ẹte ke enye akamana ke Galilee: “Ndusụk [owo] ẹte, Baba, nte Christ edito ke Galilee?” Ọkọn̄ọde ke se ẹkewetde ke John 7:41, The Church of the Nativity, Bethlehem ebiere ete: “Nte ke utọ nneme ntre ama ẹdemede ke idemesie ibiatke akpanikọ oro nte ke Christ akamana ke Bethlehem; edi ke nsụhọde n̄kaha enye owụt nte ke ediwak nsan̄a Esie ikenyeneke ifiọk iban̄a emi.”
Ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke ini eyouwem Jesus ke isọn̄, enye ikasuanke etop mbụk emana esie. Owo ikọsọn̄ọke itịn̄ iban̄a itie emana esie. Nso, ndien, idi isọn̄ inọ se ẹdinịm ke akpanikọ oro nte ke Aba-Itiat Emana Christ edi ọtọ oro Joseph akadade Mary edi man enye ediman eyen?
Petrozzi onyịme in̄wan̄în̄wan̄ ete: “Idịghe mmemmem n̄kpọ nditịm mfiọk m̀mê aba-itiat oro ekedi kiet ke otu anana-ibat oto obot aba-itiat ẹkedude ke n̄kann̄kụk Bethlehem, m̀mê ekedi aba-itiat oro ẹkedade nte ufọkenan̄ ke ufọkisen. Nte ededi, edinam eset emi afiakde edem okosịm akpa ubak ọyọhọ isua ikie-2, edi in̄wan̄în̄wan̄; enye edi ufọkenan̄-aba-itiat.”—Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn.
Ikpîkpu Edinam Eset
Maria Teresa Petrozzi ye R. W. Hamilton, ọkọrọ ye nsio nsio nditọ ukpepn̄kpọ mbụk Bethlehem, ẹwụt nte ke Justin Martyr, eke ọyọhọ isua ikie iba C.E., ekedi akpa owo ndidọhọ nte ke Jesus akamana ke aba-itiat, ye unana edisiak m̀mê ewe. Hamilton ebiere oto utịn̄ikọ Justin Martyr ete: “Emi edi ikpîkpu editịn̄ ntụk, ndien ndikere nte ke St. Justin ekenyene akpan aba-itiat kiet ke ekikere, nte ke enye eketịn̄ otụk Aba-Itiat Emana Christ eke idahaemi, ekpedi edisọn̄ọ nyịre uyarade ikọ kiet n̄kaha.”
Ke ikọ idakisọn̄, Hamilton ewet ete: “Mbụk Emana Christ oro odude ke ‘N̄wed James’ m̀mê ‘Protevangelium’ oro mîsịneke ke edisana uwetn̄kpọ, oro ẹkewetde ke n̄kpọ nte ukem ini oro, n̄kọ asiak aba-itiat, edi etịn̄ aban̄a nte odude ke usụn̄ akade Bethlehem. Adan̄a nte enye enyenede ufọn eke mbụk, mbụk emi ọnọ ekikere nte ke edinam eset emi ikenyeneke ebuana kan̄a ye ebiet ekededi, ke akpanikọ ikenyeneke ye Aba-Itiat Emana Christ oro.”
Mme ewetn̄wed ido ukpono eke ọyọhọ isua ikie ita, Origen ye Eusebius ẹyịri edinam eset emi ye akpan ebiet kiet nte ẹkefiọkde inioro. Hamilton ebuen ikọ ete: “Ndondo oro ẹkedade mbụk emi ekeyịri ye akpan aba-itiat kiet, ikedịghe mmemmem n̄kpọ enye ndisop; onyụn̄ ọfọn ndinọ ekikere nte ke aba-itiat oro ekesiwụtde isenowo mi ibịghike ke A.D. 200 ebede, ekedi ukem ye aba-itiat Emana Christ.”
Ke n̄wed esie oro, Walks About the City and Environs of Jerusalem (1842), W. H. Bartlett ọnọ ekikere aban̄a aba-itiat emi ete: “Okposụkedi edinam eset oro nte ke emi edi ebiet emana Andinyan̄a nnyịn, edide enyene-ukpono n̄kpọ eset, emi St. Jerome eketịn̄de aban̄a, oro okodụn̄de onyụn̄ akpade ke ekpri ubet kiet ke mbọhọ oro, ebiet oro okpụhọde ye se ikemede nditịbe, okposụkedi ke ini ke ini ekemede nditịbe nte ke ẹma ẹsida mme aba-itiat nte mme ufọkenan̄ ke Palestine, enyeemi otụn̄ọ akan se ẹkpedade ẹnam utọ uduak oro, ndien adianade do, ke ini nnyịn ikerede iban̄a ntụhọ mbon ido ukpono ndiwụk itie edinam eke akwa n̄kpọntịbe n̄wed Abasi emi ke mme aba-itiat, eyedi ke ntak uyai utọ ebiet oro, edida oro ẹdade nte ke itie oro idịghe akpanikọ etie nte ekpere ndidi ubiere oro ẹsịmde.”
Nso ke nnyịn ikeme ndibiere nto uyarade mbụk oro odude, n̄ko, ke edide akpan n̄kpọ akan, uyarade akpanikọ eke N̄wed Abasi nte ke Jesus ye mme mbet esie ikadaha ebiet emana esie ke akpan n̄kpọ? An̄wan̄a nte ke ini Helena Ọbọn̄an̄wan, eka Akamba Constantine, okonịmde ebiet Ufọkederi Emana Christ ke 326 C.E., enye akanam ntre ke ntak se Hamilton asiakde nte ‘ebuana otode edinam eset oro ebịghide.’ Ikotoho ntak uyarade eke mbụk m̀mê eke Bible.
Emi ada osịm ubiere efen nte ke owo ifiọkke ata ebiet emana Christ. Ndi owụt ifiọk, ke ntre, nte ke mbon mbuọtidem ẹnyene ndinam isan̄ ido ukpono n̄ka mme utọ ebiet nte Aba-Itiat Emana Christ nnyụn̄ n̄kokpono enye? Edieke, ke akpanikọ, emi edide se ẹkeyomde ẹto mme Christian, nte Jesus ke idemesie ikpakasianke mme mbet esie iban̄a mbiomo emi m̀mê idem utọ udọn oro ke n̄kan̄ esie? Nte owo ikpekewetke enye ke Ikọ Abasi, kpa Bible, inọ ererimbot ubonowo ndikot? Sia mme utọ uyarade ẹmi mîdụhe an̄wan̄wa ke Edisana N̄wed Abasi, nnyịn iyenam ọfọn ndidụn̄ọde se Jesus akabatde nte se idotde nditi.
Nnyịn ikpoyom nte idiyoyom, n̄kukụre ini emi nnyịn idikụtde oro mme mbet Jesus ẹkenyenede nditi ke ofụri emana edi n̄kpa uwa ufak esie. Enye akakpa ke ini utọ, ibịghike ke ama okonịm akpatre usọrọ Passover esie ye mme mbet esie. Ke ini oro, enye ama eteme mme anam-akpanikọ mbet esie ndidia ndamban̄a udia ẹdade uyo eke leaven mîdụhe ẹnam, nte matzoth, ye ndatndat wine. Kaban̄a mmemmem edinam emi, emi akadade itie akpa ke April 1, 33 C.E., enye ama ọnọ ewụhọ ete: “Ẹnam emi nditi Mi.”—Luke 22:19, 20.
Ke n̄kopitem nnọ ewụhọ N̄wed Abasi emi otode Jesus ke idemesie mi, Mme Ntiense Jehovah kpukpru isua ke ofụri ererimbot ẹsinịm usọrọ Editi n̄kpa uwa ufak Christ. Mmọ isinịmke mbono Christian emi ke akpan itie ke ubet enyọn̄ ke Jerusalem, koro Jesus ikasiakke oro. Edi ke ofụri ererimbot, mmọ ẹsisop idem ke mme Ufọkmbono Obio Ubọn̄ mmọ ye ke mme itie mbono eken oro ẹdotde ke n̄kann̄kụk mmọ. Usọrọ emi efen edida itie ke March 30, 1991, ke utịn ama okosop. Enọ fi ikot ndidụk ke Ufọkmbono Obio Ubọn̄ eke Mme Ntiense Jehovah oro otịmde ekpere ufọk fo.
Ke ndidụk akpan usọrọ emi ke n̄kopitem nnọ ewụhọ Jesus, afo unyeneke ndinam isan̄ n̄ka Jerusalem m̀mê ndika Bethlehem. Jesus m̀mê mme mbet esie ikọdọhọke ke mme n̄wọrọnda ebiet utuakibuot Christian ẹdi akpan n̄kpọ. Utu ke oro, Jesus ọkọdọhọ n̄wan Samaria, oro okowụkde utuakibuot esie ke Gerizim, kpa obot kiet ke Samaria, ke edem edere Jerusalem ete: “N̄wan owo, nịm Mi ke akpanikọ; ini ke edi, eke mbufo ẹdituakde ibuot ẹnọ Ete, idịghe ke obot emi inyụn̄ idịghe ke Jerusalem. Edi ini ke edi, omonyụn̄ ededi ama, eke ata mme andituak ibuot ẹdituakde ibuot ẹnọ Ete ke spirit ye ke akpanikọ: koro edi mmọ eke ẹtiede ntem ke Ete oyom ete ẹtuak ibuot ẹnọ Imọ.”—John 4:21, 23.
Mbon oro ẹtuakde ibuot ẹnọ Ete ke spirit ye ke akpanikọ iberike edem ke mme akpan ebiet, utọ nte Bethlehem, m̀mê ke mme n̄kpọ, utọ nte ndisio mbiet, ke utuakibuot mmọ. Apostle Paul ọkọdọhọ ete: “Adan̄a ini nte nnyịn idodu ke ikpọkidem, idụhe ọtọkiet ye Ọbọn̄, koro isasan̄a ke mbuọtidem idu uwem, isan̄ake ke edikụt ke enyịn.”—2 Corinth 5:6, 7.
Nte ededi, ekeme ndidi afo osụk ekekere ete, didie ke owo ekeme ndituak ibuot nnọ Abasi ke usụn̄ oro enye onyịmede? Ini efen oro owo kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah awahade ke enyịnusụn̄ fo, mbọk bụp enye.
[Ndise ke page 5]
Ke ini etuep, snow ekeme ndifụk isọn̄ ekperede Bethlehem. Nte mme ekpemerọn̄ ẹkpede idap ke an̄wa ye mme erọn̄ mmọ?
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Mme ndise ke page 7]
Ufọkederi Emana Christ ke Bethlehem ye aba-itiat idakisọn̄ esie
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Garo Nalbandian