“Ẹkpeme Idem Mbak Leaven Mme Pharisee ye Mme Sadducee”
KE INI Jesus Christ eketịn̄de mme ikọ oro ke se iwakde ikan isua ikie 19 ẹmi ẹkebede, enye akanam mme mbet esie ẹdu ke edidemede ẹban̄a mme ukwan̄ ukpepn̄kpọ ye mme edinam ido ukpono. (Matthew 16:6, 12) Mbụk oro ke Mark 8:15 osio owụt ete: “Ẹtịn̄ enyịn ẹkpeme idem mbak leaven mme Pharisee ye leaven Herod.” Ntak ẹkesiakde Herod? Koro ediwak mme Sadducee ẹkedi mme Herodian, otu mbon ukaraidem.
Ntak emi okoyomde ẹnọ utọ akpan ntọt oro? Nte mme Pharisee ye mme Sadducee ikedịghe mme in̄wan̄în̄wan̄ andibiọn̄ọ Jesus? (Matthew 16:21; John 11:45-50) Ih, mmọ ẹma ẹdi. Edi, ndusụk mmọ ẹma ẹnyịme Ido Ukpono Christ ke ukperedem ndien ekem ẹdomo ndiyịk ekikere mmọ ndori esop Christian ke idem.—Utom 15:5.
N̄kpọndịk ama odu n̄ko nte ke mme mbet ke idemmọ ẹkeme ndikpebe mme adaiso ido ukpono emi mmọ ẹkekọride ẹkpon ke idak odudu mmọ. Ndusụk ini, ndikam ntoto utọ idaha oro ama akabade edi n̄kpọ ubiọn̄ọ ọnọ mmọ ndifiọk se mme ukpepn̄kpọ Jesus ọkọwọrọde.
Nso ikanam ukpepn̄kpọ mme Pharisee ye mme Sadducee edi n̄kpọndịk ntre? Ndise nte mme idaha ido ukpono ẹketiede ke eyo Jesus eyenọ nnyịn ekikere.
Unana Edidianakiet Ido Ukpono
Kaban̄a n̄ka mme Jew ke akpa isua ikie E.N., ewetmbụk oro Max Radin ekewet ete: “Edida ke idem eke esop mme Jew n̄kpọn̄ kiet eken ekedi ata idem n̄kpọ, okonyụn̄ akam edi se ẹkesọn̄ọde eyịre. . . . Ediwak ini, ke ini ẹkenen̄erede ẹsọn̄ọ ẹtịn̄ ẹban̄a ediwụt ukpono nnọ temple ye edisana obio, ẹkeme ndiwụt ọkpọsọn̄ usua nnọ mbon oro ẹkedide mme andikara ke obio emana mmọ ke ini oro.”
Emi ke akpanikọ ekedi idaha n̄kpọ eke spirit oro akakamade mfụhọ! Nso ikedi ndusụk mme n̄kpọ ẹmi ẹketịpde ẹsịn? Idịghe kpukpru mme Jew ẹkedụn̄ ke Palestine. Odudu edu edinam mbon Greek, oro mme oku mîkedịghe mme adaiso ke obio, ama otịp n̄kpọ esịn ke edise ukpono ẹnyenede ẹnọ ndutịm itie oku Jehovah ke usụhọde. (Exodus 28:29; 40:12-15) Ndien se owo mînyeneke ndifụmi ẹkedi mme ọsọ owo ẹmi ẹkefiọkde n̄wed ye mme ewetn̄wed.
Mme Pharisee
Eyedi enyịn̄ oro Pharisee, m̀mê Peru·shimʹ, ọkọwọrọ “mbon oro ẹbaharede ẹda.” Mme Pharisee ẹkebat idemmọ nte mme anditiene Moses. Mmọ ẹma ẹsiak n̄ka idemmọ, m̀mê otu ebuana (Hebrew, chavu·rahʹ). Man ẹda owo ẹsịn, owo enyene ndin̄wọn̄ọ ke iso mme andibuana ita ndisọn̄ọ mmụm edisana idaha Levite n̄kama, ndifep ndinyene n̄kpet n̄kpet itie ebuana ye ʽam-ha·ʼaʹrets (otu oro mîfiọkke n̄wed), ye editịn̄ enyịn n̄kpe mbak duop. Mark 2:16 etịn̄ aban̄a “mme scribe, ẹmi ẹtode ke otu mme Pharisee.” Ndusụk mme andibuana ke otu emi ẹkedi nta mme ewetn̄wed ye mme andikpep, ke adan̄aemi mmọ eken ẹkedide mme usụhọde owo.—Matthew 23:1-7.
Mme Pharisee ẹkenịm Abasi oro odude ke kpukpru ebiet ke akpanikọ. Mmọ ẹkedọhọ ẹte ke sia “Abasi odude ke kpukpru ebiet, ẹkeme ndituak ibuot nnọ Enye ke Temple ye ke an̄wa, ndien ke owo ikenyeneke nditan̄a n̄kot enye ke uwa ikpọn̄. Mmọ ke ntem ẹkeda synagogue nte itie utuakibuot, ukpepn̄kpọ, ye akam, ẹnyụn̄ ẹmenede enye ke enyọn̄ nte iwụk ye akpan ebiet ke uwem mme owo oro ẹkedomode idem ye Temple.”—Encyclopaedia Judaica.
Mme Pharisee ikowụtke esịtekọm inọ temple Jehovah. Ẹkeme ndikụt emi ke mme ikọ Jesus: “Eyedọdiọk ọnọ mbufo, mme eteme usụn̄ eke ẹdide nnan, ẹmi ẹdọhọde ẹte, Owo ama ọn̄wọn̄ọ un̄wọn̄ọ ke enyịn̄ temple, oro idịghe idiọkn̄kpọ; edi owo ama ọn̄wọn̄ọ un̄wọn̄ọ ke enyịn̄ gold eke temple, enye edi akama isọn. Mbufo ndisịme ye nnan; koro ewe okpon akan, m̀mê edi gold, m̀mê edi temple emi anamde gold edi ibet? N̄ko-n̄ko, owo ama ọn̄wọn̄ọ ke enyịn̄ itieuwa, oro idịghe n̄kpọ, edi owo ama ọn̄wọn̄ọ ke enyịn̄ enọ eke odorode ke esịt, enye edi akama isọn. Mbufo mme nnan: koro ewe okpon akan m̀mê edi enọ, m̀mê edi itieuwa emi anamde enọ edi ibet? Owo eke ọn̄wọn̄ọde ndien ke enyịn̄ itieuwa ada un̄wọn̄ọ ke enyịn̄ itie oro ye kpukpru se idorode do.”—Matthew 23:16-20.
Didie ke mme Pharisee ẹkpekeme ndiyụrọde ke ekikere mmọ ntre? Nso ke mmọ ẹkefụmi? Tịmfiọk n̄kpọ efen oro Jesus eketịn̄de. “Owo eke onyụn̄ ọn̄wọn̄ọde ke enyịn̄ temple ada un̄wọn̄ọ ke enyịn̄ ọtọ oro, ye Enyeemi odụn̄de ke esịt.” (Matthew 23:21) Kaban̄a ufan̄ikọ emi, eyen ukpepn̄kpọ oro E. P. Sanders ọkọdọhọ ete: “Temple ikedịghe edisana ke ntak ẹketuakde ibuot do ẹnọ Abasi kpọt, edi n̄ko ke ntak emi enye okodude do.” (Judaism: Practice and Belief, 63 BCE—66 CE) Nte ededi, san̄asan̄a edidu Jehovah ikenyeneke se ọwọrọde inọ mbon oro ẹkekerede ẹte ke enye ododu ke kpukpru ebiet.
Mme Pharisee n̄ko ẹma ẹdian akan̄a ye ifụre uduak ẹnịm ke akpanikọ. Ke mme ikọ efen, “ẹbebem iso ẹdiọn̄ọ kpukpru n̄kpọ, edi ẹnọ ifụre edinam edimek.” Mmọ nte ededi ẹma ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke ẹma ẹbem iso ẹnịm akan̄a ẹnọ Adam ye Eve ndinam idiọkn̄kpọ ye nte ke idem edisịbe nnuenubọk edi se ẹkebemde iso ẹbiere ẹnịm.
Anaedi Jesus ama enyene mme utọ nsunsu ekikere ẹmi ke ekikere ke ini enye eketịn̄de aban̄a iduọ tọwa emi okosụn̄ọde ke n̄kpa owo 18. Enye ama obụp ete: “Nte mbufo ẹse ẹte [mbon unọmọ oro] ẹdi mme abiatibet ẹkan kpukpru mme andidụn̄ ke Jerusalem?” (Luke 13:4) Nte edide ye ata ediwak mbabuat n̄kpọntịbe, emi okosụn̄ọ oto “ini ye unọmọ,” idịghe akan̄a nte mme Pharisee ẹkekpepde. (Ecclesiastes 9:11) Didie ke mme utọ inua-okot ọfiọkn̄kpọ owo oro ẹdida mme ewụhọ N̄wed Abasi ẹnam n̄kpọ?
Mmọ Ẹkedi Mme Anam Ukpụhọde Ido Ukpono
Mme Pharisee ẹma ẹsọn̄ọ ẹbiere nte ke mme andikpep eke emana kiet kiet ẹkenyene ndikabade mme ewụhọ N̄wed Abasi nte ekemde ye n̄kaiso ekikere ẹmi ẹdude. Ntem, Encyclopaedia Judaica ọdọhọ ete ke mmọ “ikenyeneke akwa mfịna ndomokiet ke ndinam mme ukpepn̄kpọ Torah ẹkekem ye n̄kaiso ekikere mmọ ẹmi ẹkedude, m̀mê ndikụt nte ẹdade mme ekikere mmọ ẹnam n̄kpọ m̀mê ẹtịn̄de n̄kpọ ẹtụk ke mme ikọ Torah.”
Kaban̄a Usen Usio-Isop eke isua ke isua, mmọ ẹma ẹmen odudu usio-isop idiọkn̄kpọ ẹkpọn̄ akwa oku ẹkedori ke usen oro ke idemesie. (Leviticus 16:30, 33) Ke usọrọ Passover, mmọ ẹma ẹdori akwa nsọn̄uyo ke editịn̄ se ẹkpepde ẹto mbụk Exodus ke ibuot ke adan̄aemi ẹn̄wọn̄de wine ẹnyụn̄ ẹtade uyo ẹkan eyenerọn̄ Passover.
Nte ini akade, mme Pharisee ẹma ẹkabade ẹnyene odudu ke temple. Ekem mmọ ẹma ẹtọn̄ọ isan̄ edisika n̄kokoi mmọn̄ ke n̄kpọdiọhọ mmọn̄ Siloam ke okoneyo Usọrọ Ukpen̄e, edisịme mmọn̄ oro ke usenubọk oro etienede, edimia eto willow ke enyọn̄ itieuwa ke utịt usọrọ emi, ye akam ofụri ini eke usen ke usen emi mîkenyeneke isọn̄ ndomokiet ke Ibet.
The Jewish Encyclopedia ọdọhọ ete: “Se ikenen̄erede idi akpan n̄kpọ” ẹkedi “mme ukpụhọde oro mme Pharisee ẹkenamde ke se ibuanade Sabbath.” Ẹma ẹyom n̄wanndọ adara Sabbath ebe ke ndidomo mme utuenikan̄. Edieke eketiede nte ke ndusụk edinam ẹkeme ndida n̄kosụn̄ọ ke utom oro mîkemke ye ibet, mme Pharisee ẹma ẹkpan emi. Mmọ ẹma ẹkam ẹka anyan ẹkesịm edinam ibet kaban̄a mme ibọkusọbọ ẹnyụn̄ ẹyat esịt ẹban̄a utịbe utịbe ukọkudọn̄ọ oro Jesus akanamde ke Sabbath. (Matthew 12:9-14; John 5:1-16) Nte ededi, mme anam ukpụhọde ido ukpono ẹmi iketreke ke ndisiak mbufa n̄ka ke edidomo ndibọp ọkọ n̄kanade kaban̄a edikpeme ibet N̄wed Abasi.
Edibiat Mfep
Mme Pharisee ẹma ẹdọhọ ke imenyene odudu nditre mme ibet N̄wed Abasi kan̄a m̀mê ndibabiat mfep. Ẹkụt ekikere mmọ ke n̄ke Talmud: “Ọfọn ndibiat ibet kiet mfep akan ndifre ofụri Torah.” Uwụtn̄kpọ kiet ekedi editre Jubilee koro ke ntak ndịk editaba inyene esie nte ini oro akasan̄ade ekpere, owo ndomokiet idinọhọ ubuene n̄kpọ.—Leviticus, ibuot 25.
Mme uwụtn̄kpọ eken ẹdi edibiat ikpe n̄wan oro ẹkerede ke ama esịn efịbe mfep ye eke uwotowo oro owo mîkemeke ndibiere, editre ndutịm usio-isop kan̄a. (Numbers 5:11-31; Deuteronomy 21:1-9) Akayak esisịt mme Pharisee ẹkpekebiat ediyom oro N̄wed Abasi oyomde ẹnọ mme ete ye eka oro ẹdude ke unana n̄kpọ.—Exodus 20:12; Matthew 15:3-6.
Jesus ama odụri owo utọn̄ ete: “Ẹkpeme idem ye leaven mme Pharisee, emi edide mbubịk.” (Luke 12:1) Ukpepn̄kpọ mme Pharisee, ye mme edu esie oro mîdịghe eke ukara Abasi, ikemeke ndidi n̄kpọ ndomokiet n̄kan mbubịk ido—n̄kpọ oro mînaha ẹmen ẹdisịn ke esop Christian. Edi, mme n̄wed ndụn̄ọde mme Jew ẹtịn̄ n̄kpọ ẹban̄a mme Pharisee ke usụn̄ oro otịmde ọfọn akan nte ẹtịn̄de ẹban̄a mme Sadducee. Ẹyak nnyịn idahaemi ikere iban̄a otu emi ẹkebatde ido obio ke akpan n̄kpọ ẹkan emi.
Mme Sadducee
Ekeme ndidi ẹkeda enyịn̄ oro Sadducee ẹto Zadok, akwa oku oro okodude ke eyo Solomon. (1 Ndidem 2:35, ikọ idakisọn̄, NW) Mme Sadducee ẹma ẹsiak otu oro ẹkebatde ido obio ke akpan n̄kpọ ẹkan ẹmi ẹkedade ẹnọ unen temple ye itie oku. Ke mîbietke mme Pharisee, ẹmi ẹkedọhọde ke inyene odudu ebe ke ntak edikpep n̄kpọ ye utom ido ukpono, mme Sadducee ẹkekọn̄ odudu mmọ ke orụk iman ye idaha. Mmọ ẹma ẹbiọn̄ọ mme ukpụhọde oro mme Pharisee ẹkenamde tutu osịm nsobo temple ke 70 E.N.
Ke adianade ye edisịn akan̄a, mme Sadducee ẹma ẹsịn ndinyịme ukpepn̄kpọ ekededi oro owo mîsiakke in̄wan̄în̄wan̄ ke Akpa N̄wed Ition eke Bible, idem edieke ẹkewetde emi ke itie efen ke Ikọ Abasi. Ke akpanikọ, mmọ “ẹkebat ke edi eti ido ndifan̄a” mme n̄kpọ ẹmi. (The Jewish Encyclopedia) Emi anam ẹti ini oro mmọ ẹkenenide ye Jesus ẹban̄a ediset ke n̄kpa.
Ke ẹdade uwụtn̄kpọ ebeakpa oro ọkọdọde ebe itiaba, mme Sadducee ẹma ẹbụp ẹte: “Ke ediset ke n̄kpa, enye eyedi n̄wan anie ke otu mmọ mbitiaba?” Nte ededi, ebeakpa oro mmọ ẹkerede-kere mi ekeme n̄ko ndikenyene ebe 14 m̀mê 21. Jesus ama anam an̄wan̄a ete: “Ke ediset ke n̄kpa mmọ idọhọ ndọ inyụn̄ idaha mmọ inọ ke ndọ.”—Matthew 22:23-30.
Ke ọdiọn̄ọde aban̄a edisịn oro mme Sadducee ẹkesịnde mme andiwet n̄wed eke odudu spirit ke ẹsiode Moses ẹfep, Jesus ama ọsọn̄ọ ikọ Esie ebe ke ndikot nto Akpa N̄wed Ition eke Bible. Enye ọkọdọhọ ete: “Kaban̄a mme akpan̄kpa, nte ẹnamde mmọ ẹset; nte mbufo ikokotke ke n̄wed Moses, ke itie emi etịn̄de aban̄a eto, ite Abasi ọkọdọhọ enye ete, Ami ndi Abasi Abraham, ye Abasi Isaac, ye Abasi Jacob. Enye idịghe Abasi mme akpan̄kpa, edi eke mme oduuwem.”—Mark 12:26, 27.
Mme Andikọbọ Jesus ye Mme Anditiene Enye
Mme Sadducee ẹkenịm edida ido obio nnam n̄kpọ ye mme idụt efen utu ke ndibet Messiah—edieke mmọ ẹkekam ẹnịmde-nịm edidi esie ke akpanikọ. Ke idak ediomi ye Rome, mmọ ẹkenyene ndise mban̄a temple ikonyụn̄ iyomke Messiah ndomokiet, editịmede mme n̄kpọ. Ke ẹsede Jesus nte owo oro esịnde idaha mmọ ke itiendịk, mmọ ẹma ẹdiana ye mme Pharisee ẹdiomi n̄kpa esie.—Matthew 26:59-66; John 11:45-50.
Sia ẹkenyenede ekikere ukara ukaraidem, mme Sadducee ke mbufiọk ẹma ẹbiere ndinam akpanikọ nnọ Rome ẹnyụn̄ ẹfiori ẹte: “Nnyịn inyeneke edidem efen ibe Caesar.” (John 19:6, 12-15) Ke n̄kpa ye ediset ke n̄kpa Jesus ebede, edi mme Sadducee ẹkeda iso ke ndidomo nditre Ido Ukpono Christ nditara. (Utom 4:1-23; 5:17-42; 9:14) Ke ẹma ẹkesobo temple ke 70 E.N., otu emi ikodụhe aba.
Ufọn Edidu ke Ukpeme
Didie ke ntọt Jesus odot ntem! Ih, oyom nnyịn ‘ikpeme idem mbak leaven mme Pharisee ye mme Sadducee.’ Isọn̄ke ndikụt idiọk mbun̄wụm esie ke otu mme Jew ye Christendom mfịn.
Nte ededi, ke edide ata isio ye oro, mbiowo Christian ẹdotde ẹmi ẹdude ke se iwakde ikan esop Mme Ntiense Jehovah 75,500 ke ofụri ererimbot ‘ẹtịm ẹkpeme idemmọ ye se mmọ ẹkpepde owo.’ (1 Timothy 4:16) Mmọ ẹnyịme ofụri Bible nte edide se ẹdade odudu spirit Abasi ẹwet. (2 Timothy 3:16) Utu ke ndida ke unam ukpụhọde nnyụn̄ mmenede usụn̄ unam n̄kpọ ido ukpono eke idemmọ ke enyọn̄, mmọ ẹnam n̄kpọ ọtọkiet ke idak ndausụn̄ esop oro anamde n̄kpọ nte ekemde ye Bible oro adade magazine emi nte akpan n̄kpọutom unọ ukpep esie.—Matthew 24:45-47.
Utịp? Ke ẹmenerede ediwak miliọn owo ke ofụri ererimbot ke n̄kan̄ eke spirit nte mmọ ẹdide ẹdifiọk Bible, ẹdade enye ẹsịn ke edinam ke uwem mmọ, ẹnyụn̄ ẹkpepde mmọ en̄wen. Man okụt nte ẹnamde emi, ntak mûkaha esop Mme Ntiense Jehovah oro ekperede akan mîdịghe ewet mme andimịn̄ magazine emi?
[Ekebe ke page 26]
JESUS AMA EKERE ABAN̄A OTUOWO ESIE
JESUS CHRIST ọkọnọ ukpep ke usụn̄ oro an̄wan̄ade owo, ekerede aban̄a mme ekikere mme andikpan̄ utọn̄ nnọ enye. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama anam ntre ke ini enye eketịn̄de ikọ ọnọ owo Pharisee oro Nicodemus aban̄a edifiak ‘mmana.’ Nicodemus ama obụp ete: “Owo edikeme didie ndimana ke ini enye ama ọkọsọn̄? Nte enye ekeme nditọn̄ọ ntak ndụk ke idịbi eka esie nnyụn̄ mmana?” (John 3:1-5) Ntak emi akafịnade Nicodemus ntre, ke ini mme Pharisee ẹkenịmde ke akpanikọ ẹte ke edifiak mmana edi se ẹyomde man owo akabade odụk Ido Ukpono Jew, ndien ikọ mme andikpep ekemen owo emi okponode Abasi ke ido mme Jew odomo ye “obufa nsekeyen emi amanade”?
A Commentary on the New Testament From the Talmud and Hebraica, emi John Lightfoot ewetde, ọnọ ekikere etienede mi: “Ọsọ ekikere mme Jew aban̄ade se inamde eyen Israel odot . . . osụk ododu ke ekikere Pharisee emi” emi mîkemeke “ndisio akpa usua esie mmemmem mmemmem mfep . . . : ‘Ke adan̄aemi eyen Israel . . . enyenede unen ndidi se ẹdade ẹsịn ke obio ubọn̄ Messiah, nte ikọ fo emi ke ntre ọwọrọ ete ke edi se ẹyomde ọnọ owo ekededi ndidụk idịbi eka esie ọyọhọ ikaba, man enye ekpedi eyen Israel obufa?’”—Men Matthew 3:9 domo.
Ke adan̄aemi onyịmede edimana obufa ọnọ mbon ẹmi ẹkponode Abasi ke ido mme Jew, Nicodemus ekese utọ edinam oro nte se mme amanaisọn̄ Jew mîkemeke ndinam—yak idọhọ edifiak ndụk idịbi.
Ke idaha en̄wen, ediwak owo ẹma ẹyat esịt ke ini Jesus eketịn̄de aban̄a ‘edita obụkidem esie ye edin̄wọn̄ iyịp esie.’ (John 6:48-55) Nte ededi, Lightfoot osio owụt nte ke “n̄kpọ ndomokiet ikodụhe ke mme ufọkn̄wed mme Jew oro ekedide ọsọ akan ikọ ‘edita ye edin̄wọn̄ n̄kpọ’ ke usụn̄ifiọk eke ebetọ ikọ.” Enye n̄kọ eketịn̄ ete ke Talmud ama etịn̄ aban̄a “edita Messiah.”
Ntre ke ekikere mme Pharisee ye mme Sadducee okotụk ekikere mme Jew akpa isua ikie. Nte ededi, nte odotde, Jesus ama esikere aban̄a ifiọk ye ifiọk n̄kpọntịbe otuowo esie. Emi ekedi kiet ke otu ediwak ntak emi akanamde enye edi Akwa Andikpep.