Mme Enyene-Ifịk Ntiense Jehovah ke Ẹsan̄a Ẹkaiso!
MME ntiense Jehovah eke akpa isua ikie ekedi mbon uko ye ifịk ifịk edinam. Mmọ ke nsịnifịk ẹma ẹnam ewụhọ oro Jesus ọkọnọde ete: “Mbufo ẹka ẹkanam kpukpru mme idụt ẹdi mbet mi.”—Matthew 28:19, 20.
Edi nnyịn inam didie ifiọk ite ke mme akpa anditiene Christ ẹma ẹda ewụhọ oro ke akpan n̄kpọ? Kamse, n̄wed Bible eke Utom Mme Apostle ọsọn̄ọ ke mmọ ẹkedi mme enyene ifịk ntiense Jehovah, oro ke akpanikọ ẹkesan̄ade ẹkaiso!
MME UFỌN YE MME IKPEHE EKEN
Mbiet n̄kpọ ke usem ye ido nte ẹwetde n̄kpọ ke Gospel ọyọhọ ita ye n̄wed Utom Mme Apostle ẹwụt ewetn̄wed kiet—Luke, “abiaibọk emi owo ẹmade.” (Colossae 4:14) Nneme ye akam oro ẹtịmde ẹnịm ke Utom Mme Apostle ẹdu ke otu anana-mbiet n̄kpọ esie. N̄wed emi ke n̄kpọ nte mbahade 20 eke ikie ọdọn̄ọ mme utịn̄ikọ, utọ nte oro Peter ye Paul ẹkenọde ndisọn̄ọ mbuọtidem akpanikọ.
Ẹkewet n̄wed Utom Mme Apostle ke Rome ke n̄kpọ nte 61 C.E. Nte an̄wan̄ade, oro edi ntak n̄wed emi mîsiakke Paul ndiwụt idem ke iso Caesar, m̀mê ukọbọ oro Nero akadade etiene mme Christian ke n̄kpọ nte 64 C.E.—2 Timothy 4:11.
Ukem nte Gospel Luke, ẹkewet n̄wed Utom Mme Apostle ẹnọ ẹsọk Theophilus. Ẹkewet enye ndisọn̄ọ mbuọtidem nnyụn̄ mbụk nte Ido Ukpono Christ asuanade. (Luke 1:1-4; Utom 1:1, 2) N̄wed emi ọsọn̄ọ nte ke ubọk Jehovah ama odu ye mme anam-akpanikọ asan̄autom esie. Enye ọfọi nnyịn owụt odudu spirit esie onyụn̄ ọsọn̄ọ mbuọtidem nnyịn ke prọfesi oro ẹdade odudu Abasi ẹwet. N̄wed Utom Mme Apostle n̄ko an̄wam nnyịn ndiyọ ukọbọ, onụk nnyịn ndidi Mme Ntiense Jehovah oro ẹnamde utom uwaidem, onyụn̄ ọbọp mbuọtidem nnyịn ke idotenyịn Obio Ubọn̄.
MBỤK AKPANIKỌ
Nte nsan̄autom Paul, Luke ama ewet mbụk isan̄ mmọ onịm. Enye n̄ko ama enyene nneme ye mbon oro ẹkekụtde n̄kpọ emi ke enyịn. Mme ntak ẹmi ye ọyọhọ ndụn̄ọde anam mme uwetn̄kpọ esie edi n̄wọrọnda ke emende akpanikọ eke mbụk edibuan.
Eyen ukpepn̄kpọ oro, William Ramsay, ke ntre ọkọdọhọ ete: “Luke edi ewetmbụk eset emi odude ke akpa udịm: ikûreke ke ikọ esie ndidi akpanikọ oro ẹbuọtde idem, enye enyene ata ifiọk aban̄a mbụk eset . . . Ẹkpenyene ndibat ewetn̄wed emi nsịn ke otu ata ikpọ ewetmbụk eset.”
PETER—ANAM-AKPANIKỌ NTIENSE
Ke odudu edisana spirit Jehovah kpọt ke ẹkeme ndikụre utom edikwọrọ eti mbụk oro Abasi ọnọde. Ntem, ke ini mbet Jesus ẹbọde edisana spirit, mmọ ẹyedi ntiense esie ke Jerusalem, Judea, ye Samaria “tutu osịm utịt ererimbot.” Ke usen Pentecost eke 33 C.E., mmọ ẹyọhọ ye edisana spirit. Sia edide n̄kanika 9 usenubọk, mmọ ke akpanikọ ikpaha mmịn, nte ndusụk owo ẹkerede. Peter ọnọ nduaidem nduaidem ikọ ntiense, ndien owo 3,000 ẹma ẹna baptism. Mme andibiọn̄ọ ẹmi ẹdide mbon ido ukpono ẹn̄wana ndikịbi mme anditan̄a Obio Ubọn̄ inua, edi ke ibọrọ akam oro ẹkebọn̄de, Abasi an̄wam mme ntiense esie nditịn̄ ikọ esie uko uko. Ke ẹfiakde ẹsịn mmọ ndịghe, mmọ ẹbọrọ ẹte: “Nnyịn inyene ndikop uyo Abasi (nte andikara) n̄kan uyo owo.” Utom akaiso nte mmọ ẹkade iso ndikwọrọ ikọ ke ufọk ke ufọk.— 1:1-5:42.
Ndiberi edem ke spirit Jehovah an̄wam mme ntiense esie ndiyọ ukọbọ. Ntem, ke ẹtọn̄ọde Stephen, anam-akpanikọ ntiense oro ke itiat ẹwot, mme anditiene Jesus ẹsuana, edi emi akam an̄wam ke ndisuan ikọ ntiense. Philip, ọkwọrọikọ, asiakusụn̄ ke Samaria. Ke n̄kpaidem, afai afai andikọbọ oro, kpa Saul eke Tarsus akabade esịt. Nte apostle Paul, enye osobo ikan̄ ikan̄ ukọbọ ke Damascus edi efehe ọbọhọ uduak n̄kpa mme Jew. Ibịghike, Paul adiana ye mme apostle ke Jerusalem ndien ekem akaiso ke utom ukwọrọikọ esie.—6:1-9:31.
Ubọk Jehovah odu ye mme ntiense esie, nte n̄wed Utom Mme Apostle akadeiso ndiwụt. Peter anam Dorcas (Tabitha) eset ke n̄kpa. Ke ẹyerede ikot, enye ọkwọrọ eti mbụk ọnọ Cornelius, ufọk esie ye mme ufan ke Caesarea. Mmọ ẹna baptism nte akpa ke otu mme Gentile ndikabade ndi mbet Jesus. “Urua ata-ye-duop” ke ntre etre adade nnyịn edisịm isua 36 C.E. (Daniel 9:24) Ibio ini ke oro ebede, Herod Agrippa I owot apostle James onyụn̄ esịn Peter ke ufọk n̄kpọkọbi. Edi angel anyan̄a apostle oro osio ke ufọk n̄kpọkọbi, ndien “ikọ (Jehovah, NW] ọkọri, onyụn̄ ọdọdiọn̄ asuana.”—9:32-12:25.
ISAN̄ ISỤN̄UTOM PAUL ITA
Mme edidiọn̄ ẹsika ẹbịne mbon oro ẹsịnde idemmọ ọyọhọ ọyọhọ ke utom Abasi, nte Paul akanamde. Akpa isan̄ isụn̄utom esie ọtọn̄ọ ke Antioch, Syria. Ke isuo Cyprus, andikara Sergius Paulus ye ediwak mbon en̄wen ẹkabade ẹnịm ke akpanikọ. Ke Perga ke Pamphylia, John Mark afiak edem ọnyọn̄ Jerusalem, edi Paul ye Barnabas ẹbe ẹka Antioch ke Pisidia. Ke Lystra, mme Jew ẹsịn nsọk ẹnọ ukọbọ. Okposụkedi ẹtọn̄ọde ke itiat ndikpa, Paul afiak okop nsọn̄idem onyụn̄ akaiso ke utom ukwọrọikọ. Ke akpatre, enye ye Barnabas ẹfiak ẹnyọn̄ ke Antioch ke Syria, ẹtrede akpa isan̄ do.—13:1-14:28.
Ukem nte mbiet esie eke akpa isua ikie, Otu Ukara eke eyomfịn esibọrọ mme mbụme ye ndausụn̄ edisana spirit. Una mbobi ikedịghe kiet ke otu “n̄kpọ ifan̄ ẹmi ẹnyenede ndinam” emi esịnede ‘ndibet mme n̄kpọ eke ẹwade ẹnọ ndem, ye iyịp, ye unam eke eyịride-yịri, ye editre use.’ (15:28, 29) Nte Paul ọtọn̄ọde ọyọhọ isan̄ isụn̄utom iba, Silas etiene enye asan̄a, ndien ke ukperedem Timothy akadiana ye mmọ. Ẹnam n̄kpọ usọp usọp ẹban̄a ikot ndibe ndi ke Macedonia. Ke Philippi, unọ ikọ ntiense osụn̄ọ ke ndutịme ye n̄kpọkọbi. Edi unyekisọn̄ ọkpọhọrede Paul ye Silas, mmọ ẹnyụn̄ ẹkwọrọ ikọ ẹnọ ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi ye ufọk esie, ndien mmọemi ẹkabade ẹdi mme andinịm ke akpanikọ oro ẹnade baptism.—15:1-16:40.
Mme asan̄autom Jehovah ẹkpenyene ndidi nditọ ukpepn̄kpọ oro ẹsịnde ifịk ẹkpep Ikọ esie, nte Paul ye mme odụn̄ọde N̄wed Abasi mbon Beroea. Ke Areopagus ke Athens, enye ọnọ ikọ ntiense aban̄a Jehovah nte andibot, ndien ndusụk owo ẹnịm ke akpanikọ. Ẹwụt ata ọkpọsọn̄ udọn̄ ke Corinth anam enye odụn̄ ke obio oro ke ọfiọn̄ 18. Ke adan̄aemi odude do, enye ewet Akpa ye Udiana N̄wed Thessalonica. Ke ọkpọn̄de Silas ye Timothy, apostle oro osio aka Ephesus, ekem ediere aka Caesarea, onyụn̄ anam isan̄ aka Jerusalem. Ke afiakde ọnyọn̄ ke Antioch ke Syria, ọyọhọ isan̄ isụn̄utom esie iba etre.—17:1-18:22.
Nte Paul okosiode owụt. Edinọ ikọ ntiense ke ufọk-ke-ufọk edi akpan ikpehe ke utom ukwọrọikọ Christian. Isan̄ apostle emi ọyọhọ ita (52-56 C.E.) ke akamba udomo edi ke mme ebiet ẹmi enye akakade ọyọhọ isan̄ iba. Utom ukwọrọikọ Paul edemede ubiọn̄ọ ke Ephesus, kpa ebiet emi enye etiede ewet Akpa N̄wed Corinth. Ewet Udiana N̄wed Corinth ke Macedonia, ndien enye ewet n̄wed ọnọ ẹsọk mbon Rome ke adan̄aemi odude ke Corinth. Ke Miletus, Paul osobo ye mbiowo Ephesus onyụn̄ etịn̄ nte enye ekekpepde mmọ n̄kpọ an̄wan̄wa ye ke ufọk ke ufọk. Ọyọhọ isan̄ esie ita etre ke enye ebehede ke Jerusalem.—18:23-21:14.
UKỌBỌ INYENEKE UFỌN
Ukọbọ ikịbike mme anam-akpanikọ ntiense Jehovah inua. Ntre ke ini ẹsiakde afai afai ntịme ye Paul ke temple ke Jerusalem, enye ye uko ama ọnọ idat idat mbon ntịme oro ikọ ntiense. Odu ndiwot enye okpu ke ẹnọde enye asan̄a ye mbonekọn̄ aka ebịne Andikara Felix ke Caesarea. Ẹsịn Paul ke ebuka ke isua iba sia Felix oyomde ndibọ ubọkedem edi ikwe. Andida itie esie, Festus, okop utomo oro Paul otomode ubọk Caesar. Mbemiso akade Rome, nte ededi, apostle emi anam ọkpọsọn̄ n̄kan̄idem ke iso Edidem Agrippa.—21:15-26:32.
Sia mîyakke ukọbọ ẹnam mmọ ndịk, mme asan̄autom Jehovah ke ẹkaiso ndikwọrọ ikọ. Emi ke akpanikọ ekedi ntre ye Paul. Ke ntak oro enye otomode ubọk Caesar, apostle emi asan̄a ye Luke aka Rome ke n̄kpọ nte 58 C.E. Ke Myra ke Lycia, mmọ ẹwọrọ ẹdụk ubom efen. Okposụkedi ubom mmọ osịpde ndien mmọ ẹbehede ke isuo Malta, ubom efen ke ukperedem ada mmọ osịm Italy. Kpa ye oro odude ke idak ukpeme mbonekọn̄ ke Rome, Paul okot mme owo ẹdụk ẹdi onyụn̄ ọkwọrọ eti mbụk ọnọ mmọ. Ke n̄kpọkọbi emi, enye ewet n̄wed ọnọ ẹsọk mbọn Ephesus, Philippi, Colossae, Philemon, ye mbon Hebrew.—27:1-28:31.
ẸSỤK ẸSASAN̄A ẸKAISO
N̄wed Utom Mme Apostle owụt ke mme ntiense Jehovah eke akpa isua ikie ke edinam akpanikọ ẹma ẹkaiso ke utom oro Eyen Abasi ọkọtọn̄ọde. Ih, ke idak ndausụn̄ odudu spirit Abasi, mmọ ẹma ẹnọ ikọ ntiense ifịk ifịk.
Sia mme akpa anditiene Jesus ẹkeberide edem ke Jehovah ebe ke akam, ubọk Esie ama odu ye mmọ. Ediwak tọsịn owo ke ntre ẹma ẹkabade ẹnịm ke akpanikọ, ndien ‘ẹma ẹkwọrọ eti mbụk ẹnọ kpukpru owo ke idak ikpaenyọn̄.’ (Colossae 1:23) Ke akpanikọ, ke ini oro ye idahaemi, mme ata Christian ẹwụt nte idide mme enyene-ifịk ntiense Jehovah oro ẹsan̄ade-san̄a ẹkaiso!
[Ekebe/Ndise ke page 25]
CORNELIUS ETUBOM EKỌN̄: Cornelius ekedi akwa owoekọn̄, m̀mê centurion. (10:1) Okụk oro centurion ekesidiade ke isua kiet ama esiwak ke n̄kpọ nte utịm ikotion akan eke ekpri owoekọn̄ kiet m̀mê n̄kpọ nte denarii 1,200, edi ama ekeme ndiwak n̄kan oro. Ke ọkpọn̄de utom ekọn̄, enye eyebọ enọ ke okụk m̀mê isọn̄. Ọfọn̄ ekọn̄ esie ama enyene nsio nsio ndiye uduot, ọtọn̄ọde ke ndụn a-silver sịm ọfọn̄idem oro ẹtan̄de ntuek, ediye ọfọn̄idem ideterọn̄, ye ediye ubọpukot. Otu oro centurion esede enyịn esisịne owo 100, edi ke ndusụk ini mmọ n̄kukụre ekesidi owo 80 m̀mê n̄kpọ ntre. Mbon oro ẹdade ẹsịn ke ‘udịmekọn̄ Italy’ nte an̄wanade ekesidi nditọisọn̄ Rome ye mbon oro ẹdụn̄de ke Italy emi mîdụhe aba ke ufụn.
[Ekebe/Ndise ke page 25]
AKAM KE ỌKỌMUFỌK: Peter ikowụtke idem ke ini enye ọkọbọn̄de akam ikpọn̄ ke ọkọmufọk. (10:9) Eyedi ibibene oro okodude akanade mbatmbat ọkọmufọk oro ama odịp enye. (Deuteronomy 22:8) Ọkọmufọk oro eke di ebiet nduọkodudu ye itie ubọhọ uyom ke efak ke mbubịteyo n̄ko.
[Ekebe ke page 25]
ẸDA NTE MME ABASI KE UDUOT OWO: Paul ndikọk owo mbụn̄ọ anam mme andidụn̄ Lystra ẹkere ke mme abasi ẹmewụt idem ke mbiet owo. (14:8-18) Zeus, kpa n̄wọrọnda abasi mbon Greek, ama enyene itieuwa ke obio oro, ndien ẹma ẹtịm ẹdiọn̄ọ eyen esie Hermes, kpa isụn̄utom mme abasi ke n̄kokon̄ idaha esie. Sia mme owo ẹkekerede ẹte ke Paul ekedi Hermes koro enye akadade iso ke nditịn̄ ikọ, mmọ ẹkeda Barnabas nte Zeus. Ekedi ido obio oro ndiyara ndisọi mbiet nsunsu abasi anyanya oro ẹdade frawa ẹnam m̀mê ikọn̄ eto cypress m̀mê pine, edi Paul ye Barnabas ẹma ẹsịn utọ edinam ido ukpono ndem oro.
[Ekebe/Ndise ke page 25]
EKPEME UFỌK-N̄KPỌKỌBI ONỊM KE AKPANIKỌ: Ke ini unyekisọn̄ ekebederede usụn̄ ufọk-n̄kpọkọbi, n̄kpọkọbi onyụn̄ ọkpọhọrede mbon n̄kpọkọbi ke ubọk, ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi oro edide owo Philippi ama oyom ndiwot idemesie. (16:25-27) Ntak-a? Ibet Rome okowụk ete ke ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi enyene ndibọ ufen oro ẹkpemiade owo n̄kpọkọbi oro efehede. Ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi oro nte an̄wan̄ade ama emek ndiwot idemesie utu ke enye ndikpa n̄kpa ndutụhọ, emi iso-ọfọn akanade ebet ndusụk mbon n̄kpọkọbi. Nte ededi, enye ama onyịme eti mbụk, ndien ‘idaha oro enye ye ofụri ufọk esie ẹna baptism.’—16:28-34.
[Ekebe/Ndise ke page 26]
OTOMO UBỌK CAESAR: Nte amanaisọn̄ Rome, Paul ama enyene unen nditomo ubọk Caesar nnyụn̄ nyom ẹkpe ikpe imọ ke Rome. (25:10-12) Owo ikenyeneke ndikọbi, nsuene, nnyụn̄ mmia eyenisọn̄ Rome ufen ye unana edikpe ikpe.—16:35-40; 22:22-29; 26:32.
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Musei Capitolini, Roma
[Ekebe/Ndise ke page 26]
ANDISE MBAN̄A TEMPLE ARTEMIS: Ke okopde iyat-esịt ke ntak ukwọrọikọ Paul, Demetrius, ọsọi silver edemede ndutịme. Edi ewetn̄wed obio asuan esop oro. (19:23-41) Mme ọsọi silver ẹma ẹsida silver ẹnam mbiet ke ata edisana ikpehe temple ke ebiet mbiet Artemis okodude, kpa ekaabasi mbun̄wụm emi ekenyenede ediwak eba. Mme obio ẹma ẹsimia mbuba ye kiet eken ẹyom ndibọ ukpono ke ndidi ne·o·koʹros, m̀mê “andise mban̄a temple” esie.
[Ekebe/Ndise ke page 26]
AFANIKỌN̄ KE AKPAINYAN̄: Ke ini ọkpọsọn̄ oyobio ẹkotde Euroaquilo, okomụmde ubom oro emende Paul, ‘mmọ ẹma ẹn̄wana ẹkan ndidụri ekpri ubom ndian ke ubom.’ (27:15, 16) Emi ekedi ekpri ubom emi ẹkesiyịride ke akamba ubom. Ubom ama esinyene mme urụk oro ẹkekemede ndiwan̄ n̄kanade idemesie man ẹsọn̄ọ ẹtebe enye ẹdian ẹnyụn̄ ẹkpeme enye mbak nnyen̄e eto afara ke ini oyobio. (27:17) Mme awat ubom ẹmi ẹma ẹduọn̄ọ ukwakubom inan̄ ke mmọn̄ ẹnyụn̄ ẹtat urụk ubọi m̀mê uden̄, ẹmi ẹkedade ẹbọi ubom. (27:29, 40) Ubom Alexandria ama enyene idiọn̄ọ “Nditọ Zeus”—Castor ye Pollux, ẹmi ẹkedade nte mbọn̄ mme awatubom.—28:11, NW.