Nte Utuakibuot Nnọ Mbak Idem Owo Enem Abasi Esịt?
IYỊP “San Gennaro,” emi ẹdọhọde nte ẹsitarade nte ido edide utịm ikata ke isua, edi kiet ke otu ediwak mbak idem owo ido ukpono. Ntre ke edi ye Ọfọn̄okpo eke Turin, emi ẹdọhọde nte ẹkedade ẹbọp okpo Jesus Christ. Ke otu mbak idem owo oro ẹnyenede ebuana ye Jesus edi n̄kpọ oro ẹdọhọde nte edide bed nsekeyen (ke akwa ufọkederi ke Rome), n̄wed ukpep ubọpikọ esie, ye se iwakde ikan tọsịn okpukwak kiet oro ẹdọhọde nte ẹkedade ẹwot enye! Mbak idem owo ido ukpono n̄ko esịne ediwak ibuot John Andinịm owo baptism ye, ke nsio nsio ebiet ke Europe, okpo inan̄ ẹmi ẹdọhọde nte ẹdide “Santa Lucia.”
Ke otu ikpọ obio oro ẹwọrọde etop akpan akpan ke ntak mbak idem owo ẹdi Trier, Germany, kpa ebiet emi ẹtịmde kiet ke otu ediwak “ndisana n̄kpọhọde”—kpa ọfọn̄ esịtidem oro mînyeneke ituak emi Jesus Christ ekesisịnede—ẹnịm. Ke Obio Pope ke idemesie se ibede mbak idem owo tọsịn kiet ẹdu ke san̄asan̄a itie ubon n̄kpọ. Ke ataata usụn̄ ẹbon ediwak tọsịn mbak idem owo ido ukpono ke ufọkederi “Edisana Ursula” ke Cologne, Germany. Ibat ekeme ndisụk n̄kaka iso. Kamse, ke Italy ikpọn̄, inua-okot ndisana ebiet 2,468 ẹdu ye mbak idem owo ido ukpono!
Ẹnịm ke akpanikọ nte ke unọ mbak idem owo ukpono aka anyan okosịm ọyọhọ isua ikie inan̄ eke Eyo Nnyịn, ukem nte utuakibuot nnọ “ndisana owo.” Ke mme ntak ido ukpono, ndutịm uforo, ye idem ukaraidem, ibat mbak idem owo ẹmekọri sụn̄sụn̄ ke ediwak isua ikie, ye ediwak tọsịn ẹdude mfịn. Esop Ukara Pope Ọyọhọ Iba ama afiak ọsọn̄ọ ete ke “nte ekemde ye ido edinam esie, Ufọkederi atuak ibuot ọnọ ndisana owo onyụn̄ okpono ata mbak idemmọ ye mme mbiet mmọ.” (Constitution “Sacrosanctum Concilium” sulla sacra Liturgia, ke I Documenti del Concilio Vaticano II, 1980, Edizioni Paoline. Ẹsiak “ọwọrọetop mbak idem owo, ọkọrọ ye mmọemi akwa udịm owo ẹnọde ukpono,” ke Codex Iuris Canonici (N̄wed Mbet Ufọkederi) emi John Paul II okosiode edi ke 1983. (Mbet 1190). Mbon Anglican ye mbon ufọkederi Orthodox n̄ko ẹkpono mbak idem owo.
Ye ata ediwak okpukwak oro ẹdọhọde nte ẹkedade ẹkọn̄ Christ ye mme ibuot John Andinịm owo baptism ẹdude, ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke mbak idem owo ido ukpono ẹsiwak ndidi n̄kpọ abian̄a. Ke uwụtn̄kpọ, ndida ukan̄ oro odude ke esịt n̄kpọ ndiọn̄ọ nte enye ebịghide owụt nte ke Ọfọn̄okpo eke Turin edi n̄kpọ abian̄a. Nte enemde, ke ini ọkpọsọn̄ eneni oro ẹkenenide ẹban̄a emi ke 1988, Marco Tosatti, etịn̄ n̄kpọ mban̄a Obio Ukara pope oro ẹdiọn̄ọde mfọn mfọn, okobụp ete: “Edieke ẹnamde ndụn̄ọde ifiọk ntaifiọk oro ẹkenamde ke Ọfọn̄okpo oro ye mme ọwọrọetop n̄kpọ utuakibuot eken, nso ke ubiere ekpedi?”
Nte an̄wan̄ade, idụhe enyene-ibuot owo ndomokiet oro okpoyomde ndikpono nsunsu mbak idem owo. Edi nte n̄kukụre n̄kpọ ndikere mban̄a edi oro?
Nso ke Bible Etịn̄?
Bible idọhọke ite ke mbon oro Abasi akamade, kpa nditọ Israel eset, ẹma ẹkpono mbak idem owo ido ukpono ke adan̄aemi ẹkedude ke ufịk mbon Egypt. Edi akpanikọ, ete-ekpụk Jacob akakpa ke Egypt ndien ẹma ẹmen okpo esie ẹka isọn̄ Canaan man ẹkebụk ‘ke abaitiat emi okodude ke in̄wan̄ Machpelah.’ Eyen esie Joseph n̄ko akakpa ke Egypt, ndien ẹma ẹtan̄ mme ọkpọ esie ke akpatre ẹka Canaan man ẹkebụk. (Genesis 49:29-33; 50:1-14, 22-26; Exodus 13:19) Nte ededi, N̄wed Abasi inọhọ uyarade ndomokiet nte ke nditọ Israel akananam ẹma ẹkpono okpo Jacob ye eke Joseph nte mbak idem owo ido ukpono.
Kere, n̄ko, se ikotịbede ke se iban̄ade prọfet Moses. Ke ndausụn̄ Abasi, enye ama ada nditọ Israel usụn̄ ke isua 40. Ekem, ke edide isua 120 ke emana, enye ama ọdọk Obot Nebo, ada ese Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, onyụn̄ akpa. Michael akwa angel ama eneni ye Devil aban̄a okpo Moses, ndien ẹma ẹbiọn̄ọ Satan ke ukeme ekededi ndida enye man ọkọk afia ọnọ nditọ Israel ke utuakibuot nnọ mbak idem owo. (Jude 9) Okposụkedi mmọ nte an̄wan̄ade ẹkefụhọde ẹban̄a n̄kpa Moses, mmọ akananam ikokponoke okpo esie. Ke akpanikọ, Abasi ama anam utọ n̄kpọ oro okûkeme nditịbe ke ndibụk Moses ke udi oro owo mînịmke idiọn̄ọ ke ebiet oro owo mîdiọn̄ọke.—Deuteronomy 34:1-8.
Ndusụk mme andida nnọ ukpono mbak idem owo ẹsikot 2 Ndidem 13:21, emi etịn̄de ete: “Ke ini mmọ ẹbụkde owo kiet, sese, mmọ ẹkụt udịm owo; ndien mmọ ẹtop owo oro ẹsịn ke udi [prọfet] Elisha: ndien ke ini owo oro osịmde mme ọkpọ Elisha, onyụn̄ otụkde mmọ, enye eset, onyụn̄ adaha ada ke ukot esie.” Emi ekedi utịben̄kpọ oro abuanade mme anana uwem ọkpọ owo kiet ke otu mme prọfet Abasi. Edi Elisha ama akpa inyụn̄ “ifiọkke baba n̄kpọ kiet” ke ini utịben̄kpọ oro. (Ecclesiastes 9:5, 10) Ntem, enyene ndibuan ediset ke n̄kpa emi ye utịbe-edinam odudu Jehovah Abasi, emi akanamde enye otịbe ebe ke edisana spirit, m̀mê anamutom odudu esie. Odot ẹtịm ẹfiọk n̄ko nte ke N̄wed Abasi akananam idọhọke ite ke ẹma ẹkpono mme ọkpọ Elisha.
Ndusụk owo ke Christendom ẹdọhọ ẹkpono mme mbak idem owo ke ntak se ẹdọhọde ke Utom Mme Apostle 19:11, 12, ke ebiet nnyịn ikotde ite: “Abasi ada ubọk [apostle] Paul anam mme utịben̄kpọ akwa odudu: tutu mme owo ẹda ukwọhọde inua ye mbọbọ ẹmi ẹtode enye ke idem ẹsọk mbon udọn̄ọ, ndien mme udọn̄ọ ẹkpọn̄ mmọ, mme idiọk spirit ẹnyụn̄ ẹwọn̄ọ mmọ ke idem.” Mbọk tịmfiọk ete ke ekedi Abasi akanam mme utịbe utom oro ebe ke Paul. Apostle oro ke idemesie ikanamke mme utọ utịbe utom oro ke idemesie ikpọn̄, ndien enye akananam inyịmeke ukpono otode owo ekededi.—Utom 14:8-18.
Atuaha ye Mme Ukpepn̄kpọ Bible
Ke akpanikọ, utuakibuot nnọ mbak idem owo ido ukpono atuaha ye ediwak ukpepn̄kpọ Bible. Ke uwụtn̄kpọ, ata akpan ntak kiet ke utọ utuakibuot oro edi edinịm ukpọn̄ owo oro mîkemeke ndikpa ke akpanikọ. Ediwak miliọn mme enyene-ifịk mbon ufọkederi ẹnịm nte ke ukpọn̄ kpukpru mbon oro ẹsịnde ke n̄wed mbet ẹnyụn̄ ẹkponode nte “ndisana owo” ke ẹdu uwem ke heaven. Mbon esịt akpanikọ ẹmi ẹsibọn̄ akam ẹnọ mme utọ “ndisana owo” oro, ẹyomde ukpeme mmọ ẹnyụn̄ ẹben̄ede ẹte mmọ ẹkpe Abasi ubọk ke ibuot owo oro eben̄ede n̄kpọ. Ke akpanikọ, nte ekemde ye n̄wed ufọkederi kiet, mbon Catholic ẹbuan “odudu oro edisana owo enyenede ndikpe Abasi ubọk” ye mbak idem owo.
Nte ekemde ye Bible, nte ededi, ukpọn̄ owo idịghe se mîkemeke ndikpa. Mme owo inyeneke ukpọn̄ ke esịt idemmọ emi mîkemeke ndikpa onyụn̄ ekemede ndidu uwem ke ọwọrọde ọkpọn̄ ikpọkidem ke owo akpade. Utu ke oro, N̄wed Abasi ọdọhọ ete: “Jehovah Abasi obot owo ke ntanisọn̄, onyụn̄ ọduọk ibifịk uwem esịn ke odudu ibuo esie; ndien owo akabade edi ukpọn̄ eke odude uwem.” (Genesis 2:7) Utu ke ndikpep nte ke mme owo ẹnyene ukpọn̄ oro mîkemeke ndikpa, Bible ọdọhọ ete: “Ukpọn̄ eke anamde idiọk eyekpa n̄kpa.” (Ezekiel 18:4) Emi abuana kpukpru owo—esịnede mbon oro ke ukperedem ẹkedade nte “ndisana owo—koro kpukpru nnyịn ima ida idiọkn̄kpọ ye n̄kpa imana ito akpa owo oro, Adam.—Rome 5:12.
Ẹkpenyene ndifep utuakibuot nnọ “ndisana owo” koro akananam owo inọhọ mmọ odudu ndomokiet ndikpe Abasi ubọk nnọ owo ekededi. Jehovah Abasi okowụk ete ke Eyen esie, Jesus Christ, ikpọn̄îkpọn̄ ekeme ndinam emi. Apostle Paul ọkọdọhọ ete ke Jesus “ikakpaha inọ nnyịn ikpọn̄îkpọn̄—enye ama eset ke n̄kpa ndien do ke ubọk nnasia Abasi enye ada ndikpe ubọk nnọ nnyịn.”—Rome 8:34, The Jerusalem Bible; men John 14:6, 14 domo.
Ntak efen ndifep utuakibuot nnọ “ndisana owo” ye mbak idem owo ido ukpono oro ẹnyenede ebuana ye mmọ ọkọn̄ọ ke se Bible etịn̄de aban̄a ukpono ndem. Kiet ke otu Ibet Duop oro ẹkenọde nditọ Israel ọkọdọhọ ete: “Kûnam edisọi n̄kpọ unọ idemfo, kûnyụn̄ unam mbiet baba n̄kpọ kiet eke odude ke heaven ke enyọn̄, ye eke odude ke isọn̄ ke idak, ye eke odude ke mmọn̄ ke idak isọn̄; kûnụhọ unọ mmọ kûnyụn̄ unam n̄kpọ mmọ: koro ami Jehovah Abasi fo ndi Abasi ufụp, [“Abasi emi oyomde san̄asan̄a utuakibuot,” NW].” (Exodus 20:4, 5) Ediwak isua ikie ke ukperedem, apostle Paul ama asian ekemmọ mme Christian ete: “Ndima mme ufan mi, ẹfehe ẹkpọn̄ ido ndem.” (1 Corinth 10:14) Ukem ntre, apostle John ama ewet ete: “N̄kpri nditọ mi, ẹkpeme idem ke ndem.”—1 John 5:21.
Ndikpono mbon oro ẹdọhọde ke ẹdi “ndisana owo” ye mbak idem owo ido ukpono ke ntre, inyeneke nsọn̄ọ ndomokiet ke Bible. Nte ededi, ndusụk owo ẹsiyom mme n̄kpọ oro ẹdade nte edisana oro ẹkemede ndikụt nnyụn̄ ntụk ẹnyụn̄ ẹdọhọde nte ẹnyenede odudu ndinyan̄a ẹdu. Ke akpanikọ, ediwak owo ẹda mbak idem owo ido ukpono nte ẹdide ebuana oro ẹkụtde ke enyịn ke ufọt heaven ye isọn̄. Mbọk fiak kere n̄kpọ emi ke esisịt ini.
Idịghe edikụt nnyụn̄ ntụk mbak idem owo ido ukpono anam owo anam n̄kpọ ke n̄kemuyo ye mme ikọ Jesus aban̄ade utuakibuot oro Abasi amade. Jesus ọkọdọhọ ete: “Ini ke edi, omonyụn̄ ededi ama, eke ata mme andituak ibuot ẹdituakde ibuot ẹnọ Ete ke spirit ye ke akpanikọ: koro edi mmọ eke ẹtiede ntem ke Ete oyom ete ẹtuak ibuot ẹnọ Imọ. Abasi edi Spirit: ndien mme andituak ibuot nnọ Enye ẹnyene ndituak ibuot ke spirit ye ke akpanikọ.” (John 4:23, 24) Jehovah Abasi edi “Spirit,” se enyịn owo mîkemeke ndikụt. Ndituak ibuot nnọ enye “ke spirit” ọwọrọ ete ke edisana utom oro inamde inọ Abasi ọwọrọ oto esịt oro ọyọhọde ye ima ye mbuọtidem. (Matthew 22:37-40; Galatia 2:16) Nnyịn ikemeke ndituak ibuot nnọ Abasi “ke akpanikọ” ke ndikpono mbak idem owo edi n̄kukụre ke ndisịn mme nsu ido ukpono, ikpepde uduak esie nte ẹyararede ke Bible, inyụn̄ inamde enye.
Idịghe n̄kpọ n̄kpaidem, ke ntre, nte eyen ukpepn̄kpọ oro, James Bentley, ọkọdọhọde ete ke ‘mbon Hebrew eset ikanamke utuakibuot nnọ mbak idem owo.’ Enye n̄ko ama ọdọhọ ete ke isua ikie inan̄ ke ufọt ini n̄kpa Stephen ye edibụhọde oro Lucian okobụhọrede okpo esie, edu mme Christian kaban̄a mbak idem owo ama okpụhọde ofụri ofụri. Etisịm ọyọhọ isua ikie ition C.E., nte ededi, ọsọn̄ibuot Christendom ama etetre ndisọn̄ọ nyịre ke mme in̄wan̄în̄wan̄ ukpepn̄kpọ Bible aban̄ade ukpono ndem, idaha mme akpan̄kpa, ye udeme oro Jesus Christ enyenede nte kiet oro “anamde n̄kpeubọk ọnọ nnyịn.”—Rome 8:34; Ecclesiastes 9:5; John 11:11-14.
Edieke nnyịn iyomde utuakibuot nnyịn enem Abasi esịt, ana nnyịn ikụt ite ke enye inyeneke ebuana ye orụk ukpono ndem ekededi. Man edi se ẹnyịmede, ana utuakibuot nnyịn aka ebịne Andibot, Jehovah Abasi, idịghe mbak idem owo m̀mê edibotn̄kpọ ekededi. (Rome 1:24, 25; Ediyarade 19:10) Ana nnyịn n̄ko inyene nnennen ifiọk Bible inyụn̄ ikọri ọkpọsọn̄ mbuọtidem. (Rome 10:17; Mme Hebrew 11:6) Ndien edieke nnyịn isan̄ade ke usụn̄ utuakibuot akpanikọ, nnyịn iyenam n̄kpọ ke n̄kemuyo ye akakan uyarade N̄wed Abasi oro nte ke edikpono mbak idem owo inemke Abasi esịt.
[Ndise ke page 5]
Owo ikokponoke mme ọkpọ Elisha okposụkedi mmọ ẹkenyenede ebuana ye ediset ke n̄kpa