Tertius—Anam-akpanikọ Ewetn̄wed Paul

TERTIUS ama osobo n̄kpọ-ata. Apostle Paul okoyom ndida enye nte ewetn̄wed esie ke ini ekewetde anyan leta ọnọ ẹsọk mme ekemmọ Christian ke Rome. Emi ekedi ọkpọsọn̄ utom.

Ntak ọkọsọn̄de ntre ndidi ewetn̄wed ke akpa isua ikie E.N.? Ẹkesinam didie utọ utom oro? Nso n̄kpọ uwet n̄wed ke ẹkekama ini oro?

Mme Ewetn̄wed ke Eset

Ke n̄kaowo Greece ye Rome eset, nsio nsio orụk ewetn̄wed ẹma ẹdu. Ndusụk owo ẹkenam utom nte mme ewetn̄wed ukara—mme anamutom idụt emi ẹnamde utom ke ọfis andikara. Mme ewetn̄wed obio ẹma ẹdu n̄ko ẹnamde utom mmọ ẹnọ mbio obio ke an̄waurua. Mme enyene n̄kpọ owo ẹma ẹsinyene ọkpọkpọ ewetn̄wed (ẹkewakde ndidi ifịn). Ndien, n̄ko, mme ufan ẹma ẹdu ẹmi ẹkesikopde inemesịt ndiwet mme leta nnọ mbon efen. Nte eyen ukpepn̄kpọ oro E. Randolph Richards ọdọhọde, ukeme mme ewetn̄wed oro ukara mîdiọn̄ọke mi “ekeme nditọn̄ọ ke esisịt ifiọk ke usem ye/m̀mê usụn̄ uwet n̄wed esịm n̄kokon̄ ukeme ke ndisọp n̄wet nnennen, inem inem leta oro odotde.”

Mmanie ẹkesiyom mme ewetn̄wed? Akpa, mbon oro mîkọfiọkke ndikot nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ. Ẹkesitre ediwak leta ediomi ye mbubehe ke eset ye mme ikọ emi ewetn̄wed owụtde ke imọ ikewet ntọt emi ke ntak unana ukeme owo oro akayakde utom oro esịn imọ ke ubọk. Ẹwụt ọyọhọ ntak iba ndikpe ewetn̄wed ke leta eset oro otode Thebes, Egypt. Ke ẹwetde ẹnọ owo kiet emi ekekerede Asklepiades, enye ọkọdọhọ ke utịt ete: “Eumelus, eyen Herma, ekewet ọnọ enye . . . koro enye isiwetke n̄kpọ isọp ubọk.”

Kpa ye oro, etie nte ndifiọk ndikot nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ikedịghe n̄kpọ ndida mbiere m̀mê ẹyekpe ewetn̄wed. Nte John L. McKenzie andinam Bible an̄wan̄a ọdọhọde, “ekeme ndidi ikakam idịghe udọn̄ ediwet se ẹkemede ndikot, edi utu ke oro udọn̄ kaban̄a uyai, mîdịghe ke nsụhọde n̄kaha kaban̄a inem” ekesinụk mme owo ndinyene mme ewetn̄wed. Idem ye mme ọfiọkn̄wed owo, uwet n̄kpọ ekesitie mba mba, akpan akpan ke ini se ẹwetde ọniọn̄de. Eyen ukpepn̄kpọ oro J. A. Eschlimann ọdọhọ ete ke owo oro ekekemede ndinam ntre “ama esikop inemesịt ndifụmi utom emi, ayakde enye esịn ifịn, nta mme ewet n̄wed ke ubọk.” Akan oro, edi mmemmem n̄kpọ ndifiọk ntak emi mme owo mîkamaha ndiwet mme leta mmọ ke ini ẹkerede ẹban̄a mme n̄kpọ uwet n̄wed ye mme idaha utom emi.

N̄kpọ uwet n̄kpọ oro ẹkesiwakde ndikama ke akpa isua ikie E.N. ekedi ikpan̄wed n̄kukịp. Ẹma ẹsinyene mfefere ikpọk ẹto eto emi ebe ke ndisịbe mmemmem ọwọn̄ ekpat esie nyan nyan. Ẹyeyan̄ade ikpọk kiet ẹnịm. Ẹmen ikpọk efen ẹdian ke akpa oro. Ẹnyụn̄ ẹfịk mbiba ẹdian kiet, ẹnyenede mfefere “babru.”

Ikedịghe mmemmem n̄kpọ ndiwet n̄kpọ ke utọ n̄kpọ emi. Enye eketie n̄kpotụk n̄kpotụk ye idet idet. Nte eyen ukpepn̄kpọ oro Angelo Penna etịn̄de, “idet ikpan̄wed n̄kukịp emi eketiede ndudu ndudu ama esitịp esịn ke mmọn̄n̄wed ndisuana, akpan akpan ke n̄kpri ufan̄ oro ẹdude ke ufọt mfefere ikpọk.” Ewetn̄wed ekeme ndikpakpan̄ ukot ntie ke isọn̄ onyụn̄ ada ubọk kiet efịk ubak ikpan̄wed oro enịm ke obukpọk ke ini anamde utom. Edieke enye mînyeneke ifiọk m̀mê n̄kpọutom mînen̄ekede ifọn, ntan̄ esie, m̀mê eton̄wed nnyanyan̄a esie, ekeme ndiwụhọ ke ikpan̄wed n̄kukịp oro, ikpan̄wed oro ekeme ndiwaha, mîdịghe ẹkeme nditre ndikeme ndikot se ẹwetde.

Ẹkesibuak ntọn̄ ye imịn eto man ẹnyene mmọn̄n̄wed. Sia ẹkesinyamde enye ke esan̄, ẹkenyene ndisịn enye ke n̄kpọ udọn̄ mmọn̄n̄wed nnam atara mbemiso ẹkemede ndida n̄wet n̄kpọ. Ke otu mme n̄kpọ efen oro ewetn̄wed nte Tertius akpamade ndikama ekedi ikwa ndida nsọi eton̄wed nnyanyan̄a ye kusa ndida n̄kwọhọde ndudue esie. Ẹkenyene ndiwet abisi kiet kiet ye ntịn̄enyịn. Ke ntre uwet n̄kpọ ekedi ọkpọsọn̄ utom oro ẹkesinamde sụn̄sụn̄.

‘Ami Tertius, Mmọkọm Mbufo’

Ke otu mme ekọm ẹmi ẹsịnde ke utịt leta oro ẹkewetde ẹnọ ẹsọk mbon Rome edi eke ewetn̄wed nnọ Paul, emi ekewetde ete: “Ami Tertius, emi n̄wetde n̄wed emi, mmọkọm mbufo ke Ọbọn̄.” (Rome 16:22) Emi edi n̄kukụre itie ke mme uwetn̄kpọ Paul emi ẹtịn̄de in̄wan̄în̄wan̄ ẹtụk kiet ke otu mme ewetn̄wed esie.

Nnyịn idiọn̄ọ esisịt n̄kpọ iban̄a Tertius. Ebede ke ekọm esie “ke Ọbọn̄,” nnyịn imekeme ndidọhọ ke enye ekedi anam-akpanikọ Christian. Ekeme ndidi enye ekedi andibuana ke esop ke Corinth onyụn̄ ekeme ndidi enye ama ọdiọn̄ọ ediwak Christian ke Rome. Eyen ukpepn̄kpọ Bible oro Guiseppe Barbaglio ọnọ ekikere ete ke Tertius ekedi ofụn m̀mê eyenisọn̄. Ntak-a? Akpa, koro “mme ewetn̄wed ẹkewak ndidi eke otu emi; n̄ko, koro enyịn̄ Latin esie . . . ekenen̄ede edi ọsọ enyịn̄ ke otu ifịn ye nditọisọn̄.” “Ke ntre,” Barbaglio ọdọhọ ete, “enye ikedịghe ‘didie didie’ ata ewetn̄wed, enye ekedi ekemmọ anamutom emi ke usụn̄ emi akan̄wamde Paul nditịm nniọn̄n̄kan ye ata inem inem uwetn̄kpọ esie: ọsọn̄urua utom, an̄wamde Paul ndinyene ifet onyụn̄ anamde enye okûkpa mba.”

Utom Tertius emi enen̄ede edi ọsọn̄urua utom. Baruch ama anam ukem utom oro ọnọ Jeremiah, idem kpa nte Silvanus akanamde ọnọ Peter. (Jeremiah 36:4; 1 Peter 5:12) Nso ifet ke mme utọ nsan̄autom oro ẹkenyene ntem!

Uwetn̄kpọ Ẹnọde Ẹsọk Mbon Rome

Ẹkewet leta ẹnọde ẹsọk mbon Rome ke adan̄aemi Paul ekedide esen ọnọ Gaius, iso-ọfọn ke Corinth. Oro ekedi ke n̄kpọ nte 56 E.N., ke ini isan̄ isụn̄utom apostle oro ọyọhọ ita. (Rome 16:23) Okposụkedi nnyịn itịmde ifiọk ite ke Paul akada Tertius nte ewetn̄wed esie ndiwet leta emi, nnyịn idiọn̄ọke nnennen nte enye akadade enye anam n̄kpọ. Se ededi usụn̄ oro enye akadade, ekeme ndidi utom ikedịghe mmemmem n̄kpọ. Edi nnyịn imọfiọk n̄kpọ kiet emi: Ukem nte ikpehe Bible eken, ‘ẹkeda odudu spirit’ ẹwet leta oro Paul ọkọnọde ẹsọk mbon Rome.—2 Timothy 3:16, 17.

Ke ini ẹkewetde leta emi ẹkụre, Tertius ye Paul ẹma ẹwet ediwak tọsịn ikọ, ẹdade ekese babru ikpan̄wed n̄kukịp. Ke ẹma ẹkemen kiet ẹdian ye eken ke mben, mme babru ẹmi ẹnam ikpan̄wed, iso-ọfọn n̄kpọ nte mita ita esịm inan̄ ke uniọn̄. Ẹma ẹsifụt leta emi ye ntịn̄enyịn ẹnyụn̄ ẹfịk idiọn̄ọ. Ekem etie nte Paul akayak enye esịn ke ubọk Phoebe, kpa eyenete an̄wan otode Cenchreae, emi okoyomde ndinam isan̄ n̄ka Rome.—Rome 16:1, 2.

Toto ke akpa isua ikie, mme usụn̄ ẹmi ẹkekamade ndinyene n̄kpọ uwetn̄kpọ omokpụhọde akamba akamba. Edi ke ofụri isua ikie ẹmi, Abasi emetịm leta oro ẹkewetde ẹnọ mme Christian ke Rome ẹnịm. Nnyịn ikpowụt esịtekọm didie ntem inọ ikpehe Ikọ Jehovah enyeemi, emi Tertius anam-akpanikọ ye anam-ọkpọsọn̄ utom ewetn̄wed Paul akan̄wamde ndiwet mi!