Aristarchus—Nsan̄a Oro Enyenede Nsọn̄ọnda

ARISTARCHUS ekedi kiet ke otu ediwak nsan̄autom ibetedem apostle Paul. Nso idụk fi ekikere ke ini okopde enyịn̄ esie? N̄kpọ ekededi? Nte afo ekpekeme nditịn̄ udeme oro enye ekenyenede ke mbụk utom eke mme akpa Christian? Okposụkedi ekemede ndidi Aristarchus idịghe kiet ke otu mbon oro nnyịn itịmde imehe ẹmi ẹsiakde ke Bible, enye nte ededi ama etiene abuana ke ediwak mbụk oro ẹbụkde ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek.

Ntre, ndien, Aristarchus ekedi anie? Nso itie ebuana ke enye ekenyene ye Paul? Ntak ẹkemede ndidọhọ ke Aristarchus ekedi nsan̄a emi enyenede nsọn̄ọnda? Ndien nso ukpepn̄kpọ ke nnyịn ikeme ndikpep nto edidụn̄ọde uwụtn̄kpọ esie?

Ndyọ ndyọ edidụk oro Aristarchus odụkde edi mbụk ke n̄wed Utom edi ke ini mfiori ye ndutịme idat idat otu mbon ntịme ke obio Ephesus. (Utom 19:23-40) Edida silver nnam temple nnọ abasi Artemis ekedi mbubehe akwa udori ọnọ Demetrius ye mme ọsọi silver eken ke Ephesus. Ntem, ke ini isan̄ ukwọrọikọ Paul ke obio oro akanamde ediwak owo ẹkpọn̄ ndedehe utuakibuot nnọ abasi-an̄wan emi, Demetrius ama edemede mme anamusọ eken ndiyat esịt. Enye ama asian mmọ ete ke ukwọrọikọ Paul ikadaha ndịghe kpọt isọk mbubehe okụk mmimọ edi n̄ko nte ke ekeme ndinam utuakibuot nnọ Artemis etre.

Sia mîkekemeke ndikụt Paul, adama-idat otu mbon ntịme ẹmi ẹma ẹdụri mme nsan̄a esie ẹkedide Aristarchus ye Gaius ẹdụk akwa efe ndise. Sia mmọ mbiba ẹkedude ke ata itiendịk, mme ufan Paul ẹma ẹkpe enye ubọk ẹte “enye okûdụk ke efe oro.”

Kere nte afo odude ke utọ idaha oro. Ke n̄kpọ nte hour iba, idat idat otu mbon ntịme ẹmi ke ẹfiori, “Diana mbon Ephesus omokpon!” Anaedi ndikụt idemmọ ke ubọk otu mme enyene ukwan̄ ifiopesịt oro ye unana ifet nditịn̄ ikọ n̄kan̄ idem ama enen̄ede edi n̄kpọndịk ọnọ Aristarchus ye Gaius. Anaedi mmọ ẹma ẹyịk m̀mê mmimọ iyakam ibọhọ ye uwem. Ke inemesịt, mmọ ẹma ẹbọhọ. Ke akpanikọ, in̄wan̄în̄wan̄ usụn̄ oro mbụk Luke enemede n̄kpọ emi anam ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ ẹnọ ekikere ẹte ke enye akada mbụk esie oto ikọ ntiense mme andikokụt, iso-ọfọn eke Aristarchus ye Gaius ke idemmọ.

Ewetn̄wed obio ke akpatre ama etre ndutịme oro. Anaedi Aristarchus ye Gaius ndikop enye etịn̄de nnennen ete ke mmọ iduehe ndien ekem ẹkụt nte ndutịme oro ẹkesịnde etrede ekedi ata ubọhọ.

Ekpeketie fi didie ke idem ke utọ n̄kpọntịbe oro okụrede? Nte afo ekpekesịm ubiere nte ke ndidi isụn̄utom nsan̄a Paul inaha inọ fi, nte ke n̄kpọndịk okpon akaha, ye nte ke ndidu emem emem uwem ọkpọfọn ye afo akan? Ikedịghe ntre ye Aristarchus! Sia okotode Thessalonica, eyedi enye ama etịm ọfiọk mme n̄kpọndịk ẹdude ke nditan̄a eti mbụk. Ke ini Paul ọkọkwọrọde ikọ ke obio esie ke isua ifan̄ kpọt oro ẹkebede, ntịme ama asiaha do n̄ko. (Utom 17:1-9; 20:4) Aristarchus ama ọsọn̄ọ ada ye Paul.

Ndito Greece N̄ka Jerusalem

Ndusụk ọfiọn̄ ke ntịme oro mme ọsọi silver ẹkesịnde ama okokụre, Paul ama odu ke Greece okonyụn̄ oyom ndisio n̄ka Syria ke usụn̄ akade Jerusalem ke ini emi ‘mme Jew ẹkedụkde odu ẹban̄a enye.’ (Utom 20:2, 3) Anie ke nnyịn ikụt odude ye Paul ke enyene-ndịk ini ẹmi? Aristarchus!

Obufa ndịghe emi ama anam Paul, Aristarchus, ye mme nsan̄a mmọ ẹkpụhọde ekikere, akpa ẹnam isan̄ ẹbe ke Macedonia, ekem ke ikpehe ke ikpehe ke mbenesụk Asia Minor mbemiso ke akpatre ẹsiode ke Patara ẹka Phoenicia. (Utom 20:4, 5, 13-15; 21:1-3) Uduak isan̄ emi nte an̄wan̄ade ekedi man ẹda etịbe oro mme Christian ke Macedonia ye Achaia ẹketịpde ẹsọk nditọete mmọ ẹmi ẹdude ke unana ke Jerusalem. (Utom 24:17; Rome 15:25, 26) Ediwak owo ẹma ẹnam isan̄ ọtọkiet, iso-ọfọn koro nsio nsio esop ẹkeyak utom emi ẹsịn mmọ ke ubọk. Nte eyịghe mîdụhe, utọ akwa udịm owo oro ama ọnọ ukpeme n̄ko.

Aristarchus ama enyene akwa ifet ndisan̄a ye Paul nto Greece n̄ka Jerusalem. Nte ededi, udiana isan̄ mmọ ekenyene ndida mmọ ọtọn̄ọde ke Judea tutu ekesịm Rome.

Isan̄ Uka Rome

Isan̄ enyeemi mme idaha ẹkedi ata isio. Paul okodu ke n̄kọbi-ntem ke Caesarea ke isua iba, onyụn̄ osion̄o ikpe aka iso Caesar, ndien akana ẹda enye ke ebuka ẹka Rome. (Utom 24:27; 25:11, 12) N̄wana ndikere nte eketiede mme nsan̄a Paul ke idem. Ndinam isan̄ nto Caesarea n̄ka Rome ekedi anyan ye mba mba isan̄ ke n̄kan̄ ntụk, oro owo mîkọfiọkke nte n̄kpọ editiede. Anie edisan̄a ye enye aka man ọkọnọ ibetedem ye un̄wam? Irenowo iba ke ẹkemek mîdịghe ẹkenọ idemmọ unyịme unyịme nte mbonutom unyịmesịt. Mmọ ẹkedi Aristarchus ye Luke, andiwet Utom.—Utom 27:1, 2.

Didie ke Luke ye Aristarchus ẹkekeme ndidiere ke ubom kiet ke akpa ikpehe isan̄ uka Rome? Ewetmbụk oro Giuseppe Ricciotti ọnọ ekikere ete: “Owo iba ẹmi ẹkediere nte mme akaisan̄ idemmọ . . . mîdịghe, etịm etie nte ẹkenyịme mmọ ẹdụk ke mfọnido etubom ekọn̄ emi akanamde n̄kari nte mmọ ẹdi ifịn Paul, sia ibet ama enyịme ete ifịn iba ẹsinọ eyenisọn̄ Rome un̄wam.” Paul ekenem esịt didie ntem ndinyene mmọ nnyụn̄ mbọ nsịnudọn̄ nto mmọ!

Luke ye Aristarchus ẹma ẹwụt ima oro mmọ ẹkenyenede ẹnọ Paul ke n̄waidem ye edisịn uwem mmọ ke itiendịk. Ke akpanikọ, mmọ ẹma ẹsobo idaha oro ekedịghede owo uwem ke ini ubom, oro mmọ ọkọrọ ye nsan̄a mmọ oro ẹkedade nte owo n̄kpọkọbi, ekesịpde ke isuo Malta.—Utom 27:13–28:1.

“Nsan̄a N̄kpọkọbi” Paul

Ke ini Paul ekewetde mme n̄wed esie ọnọ ẹsọk mbon Colossae onyụn̄ ọnọ ẹsọk Philemon ke 60-61 E.N., Aristarchus ye Luke ẹkesụk ẹdu ye enye ke Rome. Ẹtịn̄ ẹban̄a Aristarchus ye Epaphras nte ‘nsan̄a n̄kpọkọbi’ Paul. (Colossae 4:10, 14; Philemon 23, 24) Ke ndusụk ini, ke ntre, Aristarchus nte an̄wan̄ade ama etiene Paul odu ke n̄kpọkọbi.

Okposụkedi Paul ekedide owo n̄kpọkọbi ke Rome ke nsụhọde n̄kaha isua iba, ẹma ẹyak enye odụn̄ ke idak ukpeme ke ufọk oro enye ọkọbọde ke ukpeokụk, ke ebiet emi enye ekekemede nditan̄a eti mbụk nnọ isenowo. (Utom 28:16, 30) Aristarchus, Epaphras, Luke, ye mbon en̄wen adan̄aoro ẹma ẹnam n̄kpọ ẹnọ Paul, ẹn̄wamde ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọde enye idem.

‘Un̄wam Ndọn̄esịt’

Ke ima ikekere iban̄a nsio nsio mbụk emi Aristarchus odude ke n̄wetnnịm n̄kpọ Bible eke odudu spirit, nso ndise ke nnyịn ikụt? Nte ekemde ye ewet n̄wed oro W. D. Thomas, Aristarchus “ọwọrọ ada nte eren oro ekemede ndisobo ubiọn̄ọ nnyụn̄ n̄kan enye ye mbuọtidem esie oro n̄kpọ mîsehekede ndien ubiere esie ndinam utom isụhọkede ubọk. Enye ọwọrọ ada nte eren emi amade Abasi idịghe n̄kukụre ke eti usen, ke ini utịn asiahade ke awawa ikpaenyọn̄, edi n̄ko ke ini osobode n̄kpọ-ata ye afanikọn̄.”

Paul ọdọhọ ete ke Aristarchus ye mbon en̄wen ẹkedi ‘un̄wam ndọn̄esịt’ (Greek, pa·re·go·riʹa) ẹnọ enye, oro edi, ebiet nsụkesịt. (Colossae 4:10, 11) Ntre ebede ke ndinọ ndọn̄esịt nnyụn̄ nsịn udọn̄ nnọ Paul, Aristarchus ekedi ata nsan̄a ke ini nnanenyịn. Anaedi edisan̄a kiet ye edinam ufan ye apostle oro ke ufan̄ ediwak isua ama ọnọ ata uyụhọ onyụn̄ edi eti ifiọk n̄kpọntịbe eke spirit.

Ekeme ndidi nnyịn idikwe idem nnyịn ke mme ukem idaha oro ẹdide n̄wọrọnda nte eke Aristarchus. Edi, utọ edisọn̄ọ nda ntre ye nditọete Christ eke spirit ye esop Jehovah edi akpan n̄kpọ ọnọ kpukpru mbon oro ẹdude ke esop Christian mfịn. (Men Matthew 25:34-40 domo.) Eyedi mme ekemmọ andituak ibuot oro nnyịn idiọn̄ọde ebebịghi m̀mê awawara ẹyedu ke idiọk idaha m̀mê ẹkop mfụhọ, ndusụk ke ntak ẹtabade owo ke n̄kpa, udọn̄ọ, m̀mê mme idomo eken. Ebede ke ndisọn̄ọ nyịre ye mmọ nnyụn̄ nnọ un̄wam, ndọn̄esịt, ye nsịnudọn̄, nnyịn imekeme ndikụt idatesịt inyụn̄ ikeme ndiwụt idem nnyịn nte nsan̄a oro inyenede nsọn̄ọnda.—Men Mme N̄ke 17:17; Utom 20:35 domo.