1. Nso ke kiet ke otu angel itiaba oro ayarade ọnọ John?

ANA ẹn̄wan̄a edinen iyatesịt Jehovah ẹduọk tutu okụre, enye edi eso itiaba! Ke ini ọyọhọ angel itiokiet an̄wan̄ade eso esie ọduọk ke ebiet emi Babylon eset okodude, emi nte odotde ada aban̄a edinọ Akwa Babylon ufen nte mme n̄kpọntịbe ẹsan̄ade usọp usọp ẹbịne akpatre ekọn̄ Armageddon. (Ediyarade 16:1, 12, 16) Eyedi kpasụk angel emi idahaemi ayarade ntak ye usụn̄ nte Jehovah ọnọde ndinen ubiereikpe esie. N̄kpaidem omụm John ke se enye afiakde okụt onyụn̄ okopde: “Ekem angel kiet ke otu mme angel itiaba oro ẹnyenede eso itiaba edi edidọhọ mi ete, Di ken; nyewụt fi ubiom-ikpe akamba akpara oro etiede ke enyọn̄ ediwak mmọn̄; emi ndidem isọn̄ ẹkenamde use ye enye, mme andidụn̄ ke isọn̄ ẹkenyụn̄ ẹn̄wọn̄de wine use esie ẹyụhọ.”—Ediyarade 17:1, 2.

2. Nso uyarade idu nte ke “akamba akpara oro” (a) idịghe Rome eset? (b) idịghe ikpọ mbubehe? (c) edi ido ukpono?

² “Akamba akpara oro”! Ntak enyịn̄ emi edide n̄kpọ n̄kpaidem ntre-e? Enye edi anie? Ndusụk owo ẹma ẹmen ndamban̄a akpara emi ẹbuan ye Rome eset. Edi Rome ekedi odudu ukaraidem. Akpara emi anam use ye ndidem isọn̄, ndien emi nte an̄wan̄ade ẹsịne ndidem Rome. Adianade do, ke nsobo esie ebede, ẹdọhọ ke “ndidem isọn̄” ẹtuan̄a ẹban̄a edibe oro enye ebede efep. Ke ntre, enye ikemeke ndidi odudu ukaraidem. (Ediyarade 18:9, 10) Adianade do, sia mbon urua ererimbot ẹtuan̄ade n̄ko ẹban̄a enye, enye ikemeke ndida mban̄a ikpọ mbubehe. (Ediyarade 18:15, 16) Nnyịn imokot, nte ededi, ite ke ‘ebede ke ubreidiọn̄ esie enye ama abian̄a kpukpru mme idụt.’ (Ediyarade 18:23) Emi anam an̄wan̄a nte ke akwa akpara emi anaedi ido ukpono ofụri ererimbot.

3. (a) Ntak anade akamba akpara oro ada aban̄a se ikponde ikan Ufọkederi Roman Catholic m̀mê idem ofụri Christendom? (b) Mme ukpepn̄kpọ Babylon ewe ke ẹkụt ke ata ediwak ido ukpono mbon Edem Usiahautịn ọkọrọ ye ke nsio nsio n̄ka eke Christendom? (c) Nso ke cardinal John Henry Newman, owo Roman Catholic oro okonyịme ke se iban̄ade ntọn̄ọ ediwak ukpepn̄kpọ, mme usọrọ, ye mme edinam Christendom? (Se ikọ idakisọn̄.)

³ Ido ukpono ewe? Nte enye edi Ufọkederi Roman Catholic nte ndusụk owo ẹdọhọde? Mîdịghe nte enye edi ofụri Christendom? Baba, ana enye akam okpon akan mmọemi edieke anade enye abian̄a kpukpru idụt. Enye, ke akpanikọ, edi ofụri ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono. Ẹwụt ntọn̄ọ esie ke mme ndịben̄kpọ Babylon sia ediwak ukpepn̄kpọ ye mme edinam Babylon ẹdide ọsọ n̄kpọ ọnọ mme ido ukpono ke ofụri isọn̄. Ke uwụtn̄kpọ, ẹkụt edinịm oro ẹnịmde ukpọn̄ owo ikpaha ke nsinsi, hell ndutụhọ, ye abasi-ita-ke-kiet ke akpanikọ, ke ata ediwak ido ukpono mbon Edem Usiahautịn ọkọrọ ye ke nsio nsio n̄ka eke Christendom. Nsunsu ido ukpono, emi ẹketọn̄ọde ke se iwakde ikan isua 4,000 ẹmi ẹkebede ke obio Babylon eset, ọmọkọri akabade edi ubi ubi n̄kpọ eyomfịn oro nte odotde, ẹkotde, Akwa Babylon.a Ntak, ndien, ẹkotde enye utọ idiọk enyịn̄ oro “akamba akpara”?

4. (a) Ke mme usụn̄ ewe ke Israel eset akanam use? (b) Ke nso n̄wọrọnda usụn̄ ke Akwa Babylon anam use?

⁴ Babylon (m̀mê Babel, ọwọrọde “Ndutịme”) ama edisịm utịt akwa idaha esie ke eyo Nebuchadnezzar. Enye ekedi obio ukaraidem oro enyenede ido ukpono ye mme temple ye mme ufọkakam ẹwakde ẹkan tọsịn kiet. Mme oku esie ẹma ẹsibre akwa odudu. Okposụkedi Babylon ke anyanini ama eketre ndidu nte odudu ukara ererimbot, Akwa Babylon ido ukpono osụk ododu uwem, ndien ke etienede ido eset oro, enye osụk oyoyom ndikara nnyụn̄ nse mban̄a mme mbubehe ukaraidem. Edi nte Abasi onyịme ido ukpono abuana ke ukaraidem? Ke N̄wed Abasi eke usem Hebrew, ẹkedọhọ ke Israel ama asan̄a akpara ke ini enye akabuanade ke nsunsu ido ukpono ye ke ini enye, utu ke ndibuọt idem ke Jehovah, okodụkde ediomi ye mme idụt. (Jeremiah 3:6, 8, 9; Ezekiel 16:28-30) Akwa Babylon anam use n̄ko. Ke n̄wọrọnda usụn̄, enye amanam se ededi oro enye ekerede ete odot man enyene odudu ye ukeme ke idem ndidem ẹmi ẹkarade isọn̄.—1 Timothy 4:1.

5. (a) Nso itie uwọrọetop ke mme ọkwọrọ ederi ido ukpono ẹdara? (b) Ntak emi udọn̄ uwọrọiso eke ererimbot edide n̄kpọ atuahade nnennen nnennen ye ikọ Jesus Christ?

⁵ Mfịn, ndien ndien mme adaiso ido ukpono ẹsibịn ikọt ẹyom ikpọ itieutom ukara, ndien ke ndusụk idụt, mmọ ẹbuana ke ukara, idem ẹkamade mme itieutom usan̄autom ukara. Ke 1988 mme ọkwọrọ ederi Protestant iba oro ẹtịmde ẹdiọn̄ọ ẹma ẹbịn ikọt ẹyom itie adaibuot ukara United States. Mme adaiso ke Akwa Babylon ẹma itie uwọrọetop; ẹwak ndikụt mme foto mmọ ke n̄wed usuanetop nte mmọ ẹdiade ubọk kiet ye mme ọwọrọiso mbon ukaraidem. Ke okpụhọrede ye oro, Jesus ama esịn ebuana ndutịm ukaraidem onyụn̄ etịn̄ aban̄a mme mbet esie ete: “Mmọ idịghe eke ererimbot, kpa nte Ami mmendịghe eke ererimbot.”—John 6:15; 17:16; Matthew 4:8-10; se n̄ko James 4:4.

‘Usan̄a Akpara’ Eyomfịn

6, 7. (a) N̄ka ukara Nazi eke Hitler akasan̄a didie ada ukara ke Germany? (b) Didie ke ediomi oro Ukara pope okodụkde ye mbon Nazi ke Germany akan̄wam Hitler ke edinụk oro enye okonụkde oyom ndikara ererimbot?

⁶ Ebede ke enye ndinọhọ ke mbubehe ukara, akwa akpara emi ada mfụhọ emi inua mîkemeke nditịn̄ ọsọk ubonowo. Ke uwụtn̄kpọ, kere ban̄a mme n̄kpọ oro ẹkedide ntak emi Hitler ọkọdọkde ada ukara ke Germany—ndiọi mbụk oro ndusụk owo ẹkpemade ndisọhi mfep ke mme n̄wedmbụk. Ke May 1924 N̄ka Nazi ekenyene itie 32 ke Ufọkmbet mbon Germany. Etisịm May 1928 emi ama osụhọde okosịm itie 12. Nte ededi, Akwa Mfụhọ ama akan ererimbot ubọk ke 1930; ke ẹdahade ẹda, mbon Nazi ẹma ẹsọn̄ idem ke n̄wọrọnda usụn̄, ẹnyenede itie 230 ke otu itie 608 ke umenede ubọk mbon Germany eke July 1932. Ibịghike ke oro ebede, akani etubom ukara, Franz von Papen, kpa Asan̄autom pope, ama edinọ mbon Nazi un̄wam. Nte mme ewetmbụk ẹdọhọde, von Papen ama ebem iso okụt obufa Edisana Ukara Rome. Ibio ibio ini esie ke itieutom nte etubom ukara ama akpa mfụhọ, ntre idahaemi enye okodori enyịn ndida ukara ebe ke mbon Nazi. Etisịm January 1933, enye ama ọnọnọ Hitler un̄wam oto ikpọ mbon usiakifia, ndien otode n̄kari n̄kari ediomi enye ama okụt ete ke Hitler akabade edi etubom ukara Germany ke January 30, 1933. Ẹma ẹnam enye ke idemesie edi udiana etubom ukara ndien Hitler ama ada enye ndinyene un̄wam otu mbon Catholic ke Germany. Ke ufan̄ ọfiọn̄ iba oro enye ọkọdọkde ada ukara, Hitler ama asuan ufọkmbet, atan̄de ediwak tọsịn mme adaiso oro ẹkebiọn̄ọde enye ọkọdọn̄ ke mme itienna ekikere, onyụn̄ ọtọn̄ọ an̄wan̄wa ubịnikọt edifịk mme Jew.

⁷ Ke July 20, 1933, udọn̄ Ukara pope ke mbon Nazi ndidọk nda ukara ama owụt idem ke ini Cardinal Pacelli (emi ke ukperedem akakabarede edi Pope Pius XII) ekesịnde ubọk ke n̄wed ediomi ke Rome ke ufọt Ukara pope ye ukara Nazi eke Germany. Von Papen ama esịn ubọk ke n̄wed oro nte andida ke ibuot Hitler, ndien Pacelli do ama ọnọ von Papen ọsọn̄urua ediye Akwa Cross eke Odudu ukara Pius.b Ke n̄wed esie oro, Satan in Top Hat, Tibor Koeves ewet aban̄a emi, ọdọhọde ete: “Ediomi oro ekedi akwa edikan ọnọ Hitler. Emi ama ọnọ enye akpa ibetedem otode mme idụt eken, ndien emi okoto ata n̄kokon̄ itie.” Ediomi oro ama oyom Ukara pope osion̄o idem ọkpọn̄ un̄wam oro enye ọkọnọde Germany’s Catholic Center Party (Akpan N̄ka Catholic eke Germany), ke ntem onyịmede “ọyọhọ ọyọhọ obio ukara” n̄ka-kiet eke Hitler.c Adianade do, n̄wedibet esie ọyọhọ 14 ọkọdọhọ ete: “Ẹyenam ẹdiọn̄ọ edimek oro ẹmekde mme archbishop, mme bishop, ye ntre ntre eken, ibọhọke ke andikara, oro Ukara Nazi okodoride ke ebekpo, ama okotịm odụn̄ọde ọfiọk ete ke eyịghe baba kiet idụhe kaban̄a ofụri ofụri ekikere aban̄ade ukaraidem.” Etisịm utịt isua 1933 (emi Pope Pius XI akatan̄ade nte “Edisana Isua”), ibetedem Ukara pope ama akabade edi ata akpan n̄kpọ kiet ke edinụk oro Hitler okonụkde oyom ndikara ererimbot.

8, 9. (a) Didie ke Ukara pope ọkọrọ ye Ufọkederi Catholic ye mme ọkwọrọ ederi esie ẹkenam n̄kpọ ẹban̄a ukara ufịk eke Nazi? (b) Nso ikọ ke mme bishop Catholic mbon Germany ẹketịn̄ ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ Ekọn̄ Ererimbot II? (c) Mme ebuana ido ukpono ye ukaraidem ẹda ẹkesụn̄ọ ke nso?

⁸ Okposụkedi ibat ibat oku ye mme nun ẹkesuade ẹnọ mme ibak ibak edinam Hitler—ẹkenyụn̄ ẹbọde ufen ke ntak emi—Ukara pope ọkọrọ ye Ufọkederi Catholic ye udịm mme ọkwọrọ ederi esie ẹma ẹnọ ukara ufịk Nazi ifịk ifịk m̀mê un̄wam ndopuyo, emi mmọ ẹkedade nte ọkọ-ukpeme oro ọbiọn̄ọde n̄kọri mbon Communist. Ke etiede ediye ediye ke ifụm Ukara pope, Pope Pius XII ama ayak Ọyọhọ Nsobo osịm mme Jew ye edikọbọ Mme Ntiense Jehovah ibak ibak ye mme edinam eken ẹkaiso ye unana edisua nnọ. Edi mbubịk ido nte ke Pope John Paul II, ke akade Germany ke May 1987, ekpenyene nditoro idaha oro enyene-esịt akpanikọ oku kiet akadade ke ndisua nnọ ukara Nazi. Nso ke mme tọsịn ọkwọrọ ederi mbon Germany eken ẹkenam ke ini oyomonsia ukara Hitler? N̄wed ubọkerọn̄ oro mme bishop Catholic mbon Germany ẹkesiode ke September 1939 ke ini Ekọn̄ Ererimbot II akasiahade, esịn un̄wana ke akpan n̄kpọ emi. Enye ke ubak ubak okot ete: “Ke ini akpatre ubiere emi, nnyịn imọnọ mbonekọn̄ Catholic item ite ẹnam utom mmọ ke nsụkibuot nnọ Adaiso Nazi ẹnyụn̄ ẹdu ke mben̄eidem ndiwa ofụri idemmọ. Nnyịn imeben̄e mbon Mbuọtidem ite ẹbuana ke ufiop ufiop akam ẹte Ndausụn̄ Abasi akpakam ada ekọn̄ emi osịm edikan eke enyenede edidiọn̄.”

⁹ Utọ usọ usọ ediomi mbon Catholic oro owụt orụk usan̄a akpara oro ido ukpono asan̄ade ke se iwakde ikan isua 4,000 oro ẹkebede ke ndinam ima ye Ukara ukaraidem man enyene odudu ye udori. Mme utọ ebuana ido ukpono ye ukaraidem oro amada ekọn̄, ukọbọ, ye nnanenyịn ubonowo edi ke akamba udomo. Didie ke ubonowo ekeme ndikop inemesịt ntem nte ke ubiereikpe Jehovah ke idem akwa akpara emi omotịm ekpere. Enye akpakam ada itie usọp usọp!

Nditie ke Enyọn̄ Ediwak Mmọn̄

10. Nso idi “ediwak mmọn̄” oro Akwa Babylon eberide edem kaban̄a ukpeme, ndien nso itịbe inọ mmọn̄ oro?

¹⁰ Babylon eset eketie ke enyọn̄ ediwak mmọn̄—Akpa Euphrates ye ediwak n̄kọk inyan̄. Mmọemi ẹkedi n̄kpọ ukpeme ẹnọ enye ọkọrọ ye ebiet mbubịne oro ọnọde uforo, tutu ke ini mmọ ẹkesatde ke okoneyo kiet. (Jeremiah 50:38; 51:9, 12, 13) Akwa Babylon n̄ko eberi edem ke “ediwak mmọn̄” ndinyene ukpeme nnyụn̄ mfori idemesie. Mme ndamban̄a mmọn̄ ẹmi ẹdi “mbio obio, otuowo, ye mme idụt ye usem,” oro edi, kpukpru tọsịn miliọn owo ẹmi enye akarade, ẹmi enye onyụn̄ ọbọde un̄wam n̄kpọ obụkidem oto. Edi mmọn̄ ẹmi n̄ko ke ẹsat, m̀mê ke ẹtre ndinọ un̄wam.—Ediyarade 17:15; men Psalm 18:4; Isaiah 8:7 domo.

11. (a) Didie ke Babylon eset ‘akanam ofụri ererimbot ẹkpa mmịn’? (b) Didie ke Akwa Babylon ‘anam ofụri ererimbot ẹkpa mmịn’?

¹¹ Adianade do, ẹma ẹtịn̄ ẹban̄a Babylon eset nte edide “cup o-gold ke ubọk Jehovah, eke esịnde ofụri ererimbot ẹn̄wọn̄ ẹkpa.” (Jeremiah 51:7) Babylon eset ama enyịk mme idụt mbọhọidụn̄ ndin̄wọn̄ iyatesịt Jehovah ke ini enye akakande mmọ ke ekọn̄, anamde mmọ ẹmem idem nte mme akpammịn. Ke usụn̄ oro, enye ekedi n̄kpọutom Jehovah. Akwa Babylon, n̄ko, emenyene edikan osịm udomo emi enye akabarede edi ukara ofụri ererimbot. Edi enye ke akpanikọ idịghe n̄kpọutom Abasi. Utu ke oro, enye anam n̄kpọ ọnọ “ndidem isọn̄” ẹmi enye anamde use ido ukpono. Enye amanam esịt enem ndidem ẹmi ke ndida mme nsunsu ukpepn̄kpọ ye mme edinam oro ẹsịnde owo ke ufụn ndimụm ediwak owo n̄kama, kpa “mme andidụn̄ ke isọn̄,” ẹmi ẹmemde idem nte mme akpammịn, man ẹsụk ibuot ndobo ndobo ẹnọ mme andikara mmọ.

12. (a) Didie ke n̄ka kiet ke Akwa Babylon ke Japan ekenyene nduduọhọ akpakịp uduọkiyịp ke ini Ekọn̄ Ererimbot II? (b) Didie ke “mmọn̄” ẹmi ẹken̄wamde Akwa Babylon ẹkesat ke Japan, ndien ye nso utịp?

¹² Mbon Shinto eke Japan ẹnọ n̄wọrọnda uwụtn̄kpọ ke n̄kpọ emi. Owoekọn̄ Japan oro ẹma ẹkekpep enye nsunsu ukpepn̄kpọ, abat ediyak uwem esie nnọ ke ibuot andikara—kpa akakan abasi mbon Shinto, nte n̄kon̄ n̄kan ukpono. Ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, n̄kpọ nte mbonekọn̄ Japan 1,500,000 ẹma ẹkpan̄a ke ekọn̄; ekperede ndidi ke ntak owo kiet, mmọ ẹkese edinyịme nte ke ẹkan mmimọ nte edide n̄kpọ esuene. Edi nte utịp emi ẹkekande Japan, ẹma ẹnyịk Hirohito, Andikara, nditre edidọhọ oro enye ọkọdọhọde ke imọ idi abasi. Emi ama osụn̄ọ ke “mmọn̄” oro akan̄wamde n̄ka Shinto eke Akwa Babylon ndisat ke n̄wọrọnda usụn̄—mbọm, ke ido ukpono Shinto ama okonyịme ediduọk akpakịp iyịp ke an̄waekọn̄ Pacific! Edisụhọde odudu mbon Shinto emi ama eberede usụn̄ n̄ko ke mme isua ndondo emi ọnọ mbon Japan ẹwakde ẹbe 200,000, ẹmi n̄wakn̄kan ibat mmọ ke akpa ẹkedide mbon Shinto ye mbon Buddha, ndikabade ndi mme asan̄autom Ọbọn̄ Andikara, Jehovah, oro ẹyakde idem ẹnọ, ẹnade baptism.

Utu ke ndinam utọ ukpono ndem oro asana, “Jehovah Ata Ọkpọsọn̄” ọnọ mme Christian item ete: “Ẹwọn̄ọ ke otu mmọ, ẹnyụn̄ ẹdianade ẹda. Ẹkûnyụn̄ ẹtụk n̄kpọ ndek baba kiet.”—2 Corinth 6:14-18.

[Ekebe ke page 237]

Churchill Ayarade ‘Usan̄a Akpara’

Ke n̄wed esie oro The Gathering Storm (1948), Winston Churchill obụk ete ke Hitler ekemek Franz von Papen nte isụn̄utom ukara Germany ọnọ aka Vienna man “akpabiat mîdịghe ekpedep esịt mme ọwọrọiso owo ke ukara mbon Austria.” Churchill okot oto isụn̄utom ukara U.S. ke Vienna nte etịn̄de aban̄a von Papen ete: “Ke ata ikọ uko ye ido emiom . . . Papen ama akaiso ndisian mi nte ke . . . imọ imaduak ndida enyịn̄ imọ nte eti owo Catholic mbre odudu ye mbon Austria ukem nte Cardinal Innitzer.”

Ke Austria ama akayak idem ọnọ, afai afai mbonekọn̄ Hitler ẹma ẹkenyụn̄ ẹnam isan̄ ẹdụk Vienna, cardinal Innitzer, owo Catholic oro ama ọnọ uyo ete yak kpukpru ufọkederi mbon Austria ẹyịri ọfọn̄ etakubom idiọn̄ọ Nazi, ẹmia n̄kanika mmọ, ẹnyụn̄ ẹbọn̄ akam ẹban̄a Adolf Hitler ke ndikpono usen emana esie.

[Ekebe/Ndise ke page 238]

‘AKAM EKỌN̄’ KABAN̄A UKARA NAZI

Ke idak ibuotikọ emi, uwetn̄kpọ etienede mi okodu ke akpa nsiondi The New York Times eke December 7, 1941:

“Mme Bishop Mbon Catholic ke Fulda Ẹben̄e Edidiọn̄ ye Edikan . . . Mbono mme Bishop Catholic eke Germany emi ẹkenịmde ke Fulda ama otoro ete ẹtọn̄ọ san̄asan̄a ‘akam ekọn̄’ oro anade ẹsikot ke ntọn̄ọ ye ke utịt ofụri ndisana edinam ido ukpono. Akam oro ekpe Abasi ubọk ndida edikan ndiọn̄ n̄kpọekọn̄ Germany nnyụn̄ n̄kpeme uwem ye nsọn̄idem ofụri mbonekọn̄. Mme Bishop ẹmi ẹma ẹkaiso nditeme mme ọkwọrọ ederi Catholic ndinịm nnyụn̄ nti mbonekọn̄ Germany ‘ke isọn̄, ke akpa mmọn̄ ye ke ofụm’ ke nsụhọde n̄kaha, inikiet ke ọfiọn̄ ke akpan ukwọrọikọ Sunday.”

Ẹma ẹsio ibuotikọ emi ẹfep ke mme nsiondi n̄wedmbụk n̄kpọntịbe ukperedem. December 7, 1941, ekedi usen emi mbon Japan ẹmi ẹkedade ye Nazi eke Germany ẹken̄wanade ekọn̄ ye mbon U.S. ke Pearl Harbor.

[Ekebe ke page 244]

“Enyịn̄ Isụn̄i”

Ke ini unam enyene-nnụk iba oro ekemenerede Esop Ediomi M’idụt ke enyọn̄ ke Ekọn̄ Ererimbot I ama okokụre, ke ndondo oro ediwak mbon mbre ima esie ẹma ẹyom ndinọ edinam emi unyịme ido ukpono. Nte utịp, obufa esop emem emi ama akabade edi se “enyịn̄ isụn̄i ẹyọhọde enye ke idem.”