Ibuot 33

Ndibiere Ikpe Nnọ Oburobụt Akpara Oro

N̄kukụt 11—Ediyarade 17:1-18

Ibuotikọ: Akwa Babylon awat ididuot unam emi ke akpatre ọwọn̄ọrede an̄wana ye enye onyụn̄ owot enye

Ini edisu: Ọtọn̄ọde ke 1919 osịm akwa ukụt

1. Nso ke kiet ke otu angel itiaba oro ayarade ọnọ John?

ANA ẹn̄wan̄a edinen iyatesịt Jehovah ẹduọk tutu okụre, enye edi eso itiaba! Ke ini ọyọhọ angel itiokiet an̄wan̄ade eso esie ọduọk ke ebiet emi Babylon eset okodude, emi nte odotde ada aban̄a edinọ Akwa Babylon ufen nte mme n̄kpọntịbe ẹsan̄ade usọp usọp ẹbịne akpatre ekọn̄ Armageddon. (Ediyarade 16:1, 12, 16) Eyedi kpasụk angel emi idahaemi ayarade ntak ye usụn̄ nte Jehovah ọnọde ndinen ubiereikpe esie. N̄kpaidem omụm John ke se enye afiakde okụt onyụn̄ okopde: “Ekem angel kiet ke otu mme angel itiaba oro ẹnyenede eso itiaba edi edidọhọ mi ete, Di ken; nyewụt fi ubiom-ikpe akamba akpara oro etiede ke enyọn̄ ediwak mmọn̄; emi ndidem isọn̄ ẹkenamde use ye enye, mme andidụn̄ ke isọn̄ ẹkenyụn̄ ẹn̄wọn̄de wine use esie ẹyụhọ.”—Ediyarade 17:1, 2.

2. Nso uyarade idu nte ke “akamba akpara oro” (a) idịghe Rome eset? (b) idịghe ikpọ mbubehe? (c) edi ido ukpono?

² “Akamba akpara oro”! Ntak enyịn̄ emi edide n̄kpọ n̄kpaidem ntre-e? Enye edi anie? Ndusụk owo ẹma ẹmen ndamban̄a akpara emi ẹbuan ye Rome eset. Edi Rome ekedi odudu ukaraidem. Akpara emi anam use ye ndidem isọn̄, ndien emi nte an̄wan̄ade ẹsịne ndidem Rome. Adianade do, ke nsobo esie ebede, ẹdọhọ ke “ndidem isọn̄” ẹtuan̄a ẹban̄a edibe oro enye ebede efep. Ke ntre, enye ikemeke ndidi odudu ukaraidem. (Ediyarade 18:9, 10) Adianade do, sia mbon urua ererimbot ẹtuan̄ade n̄ko ẹban̄a enye, enye ikemeke ndida mban̄a ikpọ mbubehe. (Ediyarade 18:15, 16) Nnyịn imokot, nte ededi, ite ke ‘ebede ke ubreidiọn̄ esie enye ama abian̄a kpukpru mme idụt.’ (Ediyarade 18:23) Emi anam an̄wan̄a nte ke akwa akpara emi anaedi ido ukpono ofụri ererimbot.

3. (a) Ntak anade akamba akpara oro ada aban̄a se ikponde ikan Ufọkederi Roman Catholic m̀mê idem ofụri Christendom? (b) Mme ukpepn̄kpọ Babylon ewe ke ẹkụt ke ata ediwak ido ukpono mbon Edem Usiahautịn ọkọrọ ye ke nsio nsio n̄ka eke Christendom? (c) Nso ke cardinal John Henry Newman, owo Roman Catholic oro okonyịme ke se iban̄ade ntọn̄ọ ediwak ukpepn̄kpọ, mme usọrọ, ye mme edinam Christendom? (Se ikọ idakisọn̄.)

³ Ido ukpono ewe? Nte enye edi Ufọkederi Roman Catholic nte ndusụk owo ẹdọhọde? Mîdịghe nte enye edi ofụri Christendom? Baba, ana enye akam okpon akan mmọemi edieke anade enye abian̄a kpukpru idụt. Enye, ke akpanikọ, edi ofụri ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono. Ẹwụt ntọn̄ọ esie ke mme ndịben̄kpọ Babylon sia ediwak ukpepn̄kpọ ye mme edinam Babylon ẹdide ọsọ n̄kpọ ọnọ mme ido ukpono ke ofụri isọn̄. Ke uwụtn̄kpọ, ẹkụt edinịm oro ẹnịmde ukpọn̄ owo ikpaha ke nsinsi, hell ndutụhọ, ye abasi-ita-ke-kiet ke akpanikọ, ke ata ediwak ido ukpono mbon Edem Usiahautịn ọkọrọ ye ke nsio nsio n̄ka eke Christendom. Nsunsu ido ukpono, emi ẹketọn̄ọde ke se iwakde ikan isua 4,000 ẹmi ẹkebede ke obio Babylon eset, ọmọkọri akabade edi ubi ubi n̄kpọ eyomfịn oro nte odotde, ẹkotde, Akwa Babylon.a Ntak, ndien, ẹkotde enye utọ idiọk enyịn̄ oro “akamba akpara”?

4. (a) Ke mme usụn̄ ewe ke Israel eset akanam use? (b) Ke nso n̄wọrọnda usụn̄ ke Akwa Babylon anam use?

⁴ Babylon (m̀mê Babel, ọwọrọde “Ndutịme”) ama edisịm utịt akwa idaha esie ke eyo Nebuchadnezzar. Enye ekedi obio ukaraidem oro enyenede ido ukpono ye mme temple ye mme ufọkakam ẹwakde ẹkan tọsịn kiet. Mme oku esie ẹma ẹsibre akwa odudu. Okposụkedi Babylon ke anyanini ama eketre ndidu nte odudu ukara ererimbot, Akwa Babylon ido ukpono osụk ododu uwem, ndien ke etienede ido eset oro, enye osụk oyoyom ndikara nnyụn̄ nse mban̄a mme mbubehe ukaraidem. Edi nte Abasi onyịme ido ukpono abuana ke ukaraidem? Ke N̄wed Abasi eke usem Hebrew, ẹkedọhọ ke Israel ama asan̄a akpara ke ini enye akabuanade ke nsunsu ido ukpono ye ke ini enye, utu ke ndibuọt idem ke Jehovah, okodụkde ediomi ye mme idụt. (Jeremiah 3:6, 8, 9; Ezekiel 16:28-30) Akwa Babylon anam use n̄ko. Ke n̄wọrọnda usụn̄, enye amanam se ededi oro enye ekerede ete odot man enyene odudu ye ukeme ke idem ndidem ẹmi ẹkarade isọn̄.—1 Timothy 4:1.

5. (a) Nso itie uwọrọetop ke mme ọkwọrọ ederi ido ukpono ẹdara? (b) Ntak emi udọn̄ uwọrọiso eke ererimbot edide n̄kpọ atuahade nnennen nnennen ye ikọ Jesus Christ?

⁵ Mfịn, ndien ndien mme adaiso ido ukpono ẹsibịn ikọt ẹyom ikpọ itieutom ukara, ndien ke ndusụk idụt, mmọ ẹbuana ke ukara, idem ẹkamade mme itieutom usan̄autom ukara. Ke 1988 mme ọkwọrọ ederi Protestant iba oro ẹtịmde ẹdiọn̄ọ ẹma ẹbịn ikọt ẹyom itie adaibuot ukara United States. Mme adaiso ke Akwa Babylon ẹma itie uwọrọetop; ẹwak ndikụt mme foto mmọ ke n̄wed usuanetop nte mmọ ẹdiade ubọk kiet ye mme ọwọrọiso mbon ukaraidem. Ke okpụhọrede ye oro, Jesus ama esịn ebuana ndutịm ukaraidem onyụn̄ etịn̄ aban̄a mme mbet esie ete: “Mmọ idịghe eke ererimbot, kpa nte Ami mmendịghe eke ererimbot.”—John 6:15; 17:16; Matthew 4:8-10; se n̄ko James 4:4.

‘Usan̄a Akpara’ Eyomfịn

6, 7. (a) N̄ka ukara Nazi eke Hitler akasan̄a didie ada ukara ke Germany? (b) Didie ke ediomi oro Ukara pope okodụkde ye mbon Nazi ke Germany akan̄wam Hitler ke edinụk oro enye okonụkde oyom ndikara ererimbot?

⁶ Ebede ke enye ndinọhọ ke mbubehe ukara, akwa akpara emi ada mfụhọ emi inua mîkemeke nditịn̄ ọsọk ubonowo. Ke uwụtn̄kpọ, kere ban̄a mme n̄kpọ oro ẹkedide ntak emi Hitler ọkọdọkde ada ukara ke Germany—ndiọi mbụk oro ndusụk owo ẹkpemade ndisọhi mfep ke mme n̄wedmbụk. Ke May 1924 N̄ka Nazi ekenyene itie 32 ke Ufọkmbet mbon Germany. Etisịm May 1928 emi ama osụhọde okosịm itie 12. Nte ededi, Akwa Mfụhọ ama akan ererimbot ubọk ke 1930; ke ẹdahade ẹda, mbon Nazi ẹma ẹsọn̄ idem ke n̄wọrọnda usụn̄, ẹnyenede itie 230 ke otu itie 608 ke umenede ubọk mbon Germany eke July 1932. Ibịghike ke oro ebede, akani etubom ukara, Franz von Papen, kpa Asan̄autom pope, ama edinọ mbon Nazi un̄wam. Nte mme ewetmbụk ẹdọhọde, von Papen ama ebem iso okụt obufa Edisana Ukara Rome. Ibio ibio ini esie ke itieutom nte etubom ukara ama akpa mfụhọ, ntre idahaemi enye okodori enyịn ndida ukara ebe ke mbon Nazi. Etisịm January 1933, enye ama ọnọnọ Hitler un̄wam oto ikpọ mbon usiakifia, ndien otode n̄kari n̄kari ediomi enye ama okụt ete ke Hitler akabade edi etubom ukara Germany ke January 30, 1933. Ẹma ẹnam enye ke idemesie edi udiana etubom ukara ndien Hitler ama ada enye ndinyene un̄wam otu mbon Catholic ke Germany. Ke ufan̄ ọfiọn̄ iba oro enye ọkọdọkde ada ukara, Hitler ama asuan ufọkmbet, atan̄de ediwak tọsịn mme adaiso oro ẹkebiọn̄ọde enye ọkọdọn̄ ke mme itienna ekikere, onyụn̄ ọtọn̄ọ an̄wan̄wa ubịnikọt edifịk mme Jew.

⁷ Ke July 20, 1933, udọn̄ Ukara pope ke mbon Nazi ndidọk nda ukara ama owụt idem ke ini Cardinal Pacelli (emi ke ukperedem akakabarede edi Pope Pius XII) ekesịnde ubọk ke n̄wed ediomi ke Rome ke ufọt Ukara pope ye ukara Nazi eke Germany. Von Papen ama esịn ubọk ke n̄wed oro nte andida ke ibuot Hitler, ndien Pacelli do ama ọnọ von Papen ọsọn̄urua ediye Akwa Cross eke Odudu ukara Pius.b Ke n̄wed esie oro, Satan in Top Hat, Tibor Koeves ewet aban̄a emi, ọdọhọde ete: “Ediomi oro ekedi akwa edikan ọnọ Hitler. Emi ama ọnọ enye akpa ibetedem otode mme idụt eken, ndien emi okoto ata n̄kokon̄ itie.” Ediomi oro ama oyom Ukara pope osion̄o idem ọkpọn̄ un̄wam oro enye ọkọnọde Germany’s Catholic Center Party (Akpan N̄ka Catholic eke Germany), ke ntem onyịmede “ọyọhọ ọyọhọ obio ukara” n̄ka-kiet eke Hitler.c Adianade do, n̄wedibet esie ọyọhọ 14 ọkọdọhọ ete: “Ẹyenam ẹdiọn̄ọ edimek oro ẹmekde mme archbishop, mme bishop, ye ntre ntre eken, ibọhọke ke andikara, oro Ukara Nazi okodoride ke ebekpo, ama okotịm odụn̄ọde ọfiọk ete ke eyịghe baba kiet idụhe kaban̄a ofụri ofụri ekikere aban̄ade ukaraidem.” Etisịm utịt isua 1933 (emi Pope Pius XI akatan̄ade nte “Edisana Isua”), ibetedem Ukara pope ama akabade edi ata akpan n̄kpọ kiet ke edinụk oro Hitler okonụkde oyom ndikara ererimbot.

8, 9. (a) Didie ke Ukara pope ọkọrọ ye Ufọkederi Catholic ye mme ọkwọrọ ederi esie ẹkenam n̄kpọ ẹban̄a ukara ufịk eke Nazi? (b) Nso ikọ ke mme bishop Catholic mbon Germany ẹketịn̄ ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ Ekọn̄ Ererimbot II? (c) Mme ebuana ido ukpono ye ukaraidem ẹda ẹkesụn̄ọ ke nso?

⁸ Okposụkedi ibat ibat oku ye mme nun ẹkesuade ẹnọ mme ibak ibak edinam Hitler—ẹkenyụn̄ ẹbọde ufen ke ntak emi—Ukara pope ọkọrọ ye Ufọkederi Catholic ye udịm mme ọkwọrọ ederi esie ẹma ẹnọ ukara ufịk Nazi ifịk ifịk m̀mê un̄wam ndopuyo, emi mmọ ẹkedade nte ọkọ-ukpeme oro ọbiọn̄ọde n̄kọri mbon Communist. Ke etiede ediye ediye ke ifụm Ukara pope, Pope Pius XII ama ayak Ọyọhọ Nsobo osịm mme Jew ye edikọbọ Mme Ntiense Jehovah ibak ibak ye mme edinam eken ẹkaiso ye unana edisua nnọ. Edi mbubịk ido nte ke Pope John Paul II, ke akade Germany ke May 1987, ekpenyene nditoro idaha oro enyene-esịt akpanikọ oku kiet akadade ke ndisua nnọ ukara Nazi. Nso ke mme tọsịn ọkwọrọ ederi mbon Germany eken ẹkenam ke ini oyomonsia ukara Hitler? N̄wed ubọkerọn̄ oro mme bishop Catholic mbon Germany ẹkesiode ke September 1939 ke ini Ekọn̄ Ererimbot II akasiahade, esịn un̄wana ke akpan n̄kpọ emi. Enye ke ubak ubak okot ete: “Ke ini akpatre ubiere emi, nnyịn imọnọ mbonekọn̄ Catholic item ite ẹnam utom mmọ ke nsụkibuot nnọ Adaiso Nazi ẹnyụn̄ ẹdu ke mben̄eidem ndiwa ofụri idemmọ. Nnyịn imeben̄e mbon Mbuọtidem ite ẹbuana ke ufiop ufiop akam ẹte Ndausụn̄ Abasi akpakam ada ekọn̄ emi osịm edikan eke enyenede edidiọn̄.”

⁹ Utọ usọ usọ ediomi mbon Catholic oro owụt orụk usan̄a akpara oro ido ukpono asan̄ade ke se iwakde ikan isua 4,000 oro ẹkebede ke ndinam ima ye Ukara ukaraidem man enyene odudu ye udori. Mme utọ ebuana ido ukpono ye ukaraidem oro amada ekọn̄, ukọbọ, ye nnanenyịn ubonowo edi ke akamba udomo. Didie ke ubonowo ekeme ndikop inemesịt ntem nte ke ubiereikpe Jehovah ke idem akwa akpara emi omotịm ekpere. Enye akpakam ada itie usọp usọp!

Nditie ke Enyọn̄ Ediwak Mmọn̄

10. Nso idi “ediwak mmọn̄” oro Akwa Babylon eberide edem kaban̄a ukpeme, ndien nso itịbe inọ mmọn̄ oro?

¹⁰ Babylon eset eketie ke enyọn̄ ediwak mmọn̄—Akpa Euphrates ye ediwak n̄kọk inyan̄. Mmọemi ẹkedi n̄kpọ ukpeme ẹnọ enye ọkọrọ ye ebiet mbubịne oro ọnọde uforo, tutu ke ini mmọ ẹkesatde ke okoneyo kiet. (Jeremiah 50:38; 51:9, 12, 13) Akwa Babylon n̄ko eberi edem ke “ediwak mmọn̄” ndinyene ukpeme nnyụn̄ mfori idemesie. Mme ndamban̄a mmọn̄ ẹmi ẹdi “mbio obio, otuowo, ye mme idụt ye usem,” oro edi, kpukpru tọsịn miliọn owo ẹmi enye akarade, ẹmi enye onyụn̄ ọbọde un̄wam n̄kpọ obụkidem oto. Edi mmọn̄ ẹmi n̄ko ke ẹsat, m̀mê ke ẹtre ndinọ un̄wam.—Ediyarade 17:15; men Psalm 18:4; Isaiah 8:7 domo.

11. (a) Didie ke Babylon eset ‘akanam ofụri ererimbot ẹkpa mmịn’? (b) Didie ke Akwa Babylon ‘anam ofụri ererimbot ẹkpa mmịn’?

¹¹ Adianade do, ẹma ẹtịn̄ ẹban̄a Babylon eset nte edide “cup o-gold ke ubọk Jehovah, eke esịnde ofụri ererimbot ẹn̄wọn̄ ẹkpa.” (Jeremiah 51:7) Babylon eset ama enyịk mme idụt mbọhọidụn̄ ndin̄wọn̄ iyatesịt Jehovah ke ini enye akakande mmọ ke ekọn̄, anamde mmọ ẹmem idem nte mme akpammịn. Ke usụn̄ oro, enye ekedi n̄kpọutom Jehovah. Akwa Babylon, n̄ko, emenyene edikan osịm udomo emi enye akabarede edi ukara ofụri ererimbot. Edi enye ke akpanikọ idịghe n̄kpọutom Abasi. Utu ke oro, enye anam n̄kpọ ọnọ “ndidem isọn̄” ẹmi enye anamde use ido ukpono. Enye amanam esịt enem ndidem ẹmi ke ndida mme nsunsu ukpepn̄kpọ ye mme edinam oro ẹsịnde owo ke ufụn ndimụm ediwak owo n̄kama, kpa “mme andidụn̄ ke isọn̄,” ẹmi ẹmemde idem nte mme akpammịn, man ẹsụk ibuot ndobo ndobo ẹnọ mme andikara mmọ.

12. (a) Didie ke n̄ka kiet ke Akwa Babylon ke Japan ekenyene nduduọhọ akpakịp uduọkiyịp ke ini Ekọn̄ Ererimbot II? (b) Didie ke “mmọn̄” ẹmi ẹken̄wamde Akwa Babylon ẹkesat ke Japan, ndien ye nso utịp?

¹² Mbon Shinto eke Japan ẹnọ n̄wọrọnda uwụtn̄kpọ ke n̄kpọ emi. Owoekọn̄ Japan oro ẹma ẹkekpep enye nsunsu ukpepn̄kpọ, abat ediyak uwem esie nnọ ke ibuot andikara—kpa akakan abasi mbon Shinto, nte n̄kon̄ n̄kan ukpono. Ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, n̄kpọ nte mbonekọn̄ Japan 1,500,000 ẹma ẹkpan̄a ke ekọn̄; ekperede ndidi ke ntak owo kiet, mmọ ẹkese edinyịme nte ke ẹkan mmimọ nte edide n̄kpọ esuene. Edi nte utịp emi ẹkekande Japan, ẹma ẹnyịk Hirohito, Andikara, nditre edidọhọ oro enye ọkọdọhọde ke imọ idi abasi. Emi ama osụn̄ọ ke “mmọn̄” oro akan̄wamde n̄ka Shinto eke Akwa Babylon ndisat ke n̄wọrọnda usụn̄—mbọm, ke ido ukpono Shinto ama okonyịme ediduọk akpakịp iyịp ke an̄waekọn̄ Pacific! Edisụhọde odudu mbon Shinto emi ama eberede usụn̄ n̄ko ke mme isua ndondo emi ọnọ mbon Japan ẹwakde ẹbe 200,000, ẹmi n̄wakn̄kan ibat mmọ ke akpa ẹkedide mbon Shinto ye mbon Buddha, ndikabade ndi mme asan̄autom Ọbọn̄ Andikara, Jehovah, oro ẹyakde idem ẹnọ, ẹnade baptism.

Akpara Oro Awat Unam

13. Nso n̄kpọ n̄kpaidem ke John okụt ke ini angel emende enye ke odudu spirit aka ke wilderness?

¹³ Nso n̄kpọ efen ke prọfesi oro ayarade aban̄a akwa akpara oro ye se itịbede inọ enye? Nte John obụkde idahaemi, in̄wan̄în̄wan̄ n̄kpọntịbe en̄wen ọwọrọ owụt idem: “Ekem enye [angel oro] emen mi ke Spirit aka ke desert [“wilderness,” NW]. Ndien n̄kụt n̄wan etiede ke edem ididuot unam, emi enyịn̄ isụn̄i ẹyọhọde enye ke idem, emi onyụn̄ enyenede ibuot itiaba ye nnụk duop.”—Ediyarade 17:3.

14. Ntak odotde nte ke John ekedi se ẹmende ẹka ke wilderness?

¹⁴ Ntak emi ẹmende John ẹka ke wilderness? Ẹketịn̄ ẹban̄a ikọ nsobo kiet oro ẹkebemde iso ẹtan̄a ẹdori Babylon eset ke idem nte aban̄ade “wilderness inyan̄.” (Isaiah 21:1, 9) Emi ama ọnọ ntọt oro odotde nte ke, kpa ye kpukpru mmọn̄ ukpeme esie, Babylon eset eyekabade edi ndon emi uwem mîdụhe. Otịm odot, ndien, nte ẹkemende John ke n̄kukụt esie ẹka ke wilderness man okokụt se itịbede inọ Akwa Babylon. Ana enye n̄ko akabade edi ndon ye ikpîkpu ebiet. (Ediyarade 18:19, 22, 23) John odu ke n̄kpaidem, okposụkedi, oto se enye okụtde do. Akwa akpara oro idụhe ikpọn̄! Enye odoro ke enyọn̄ enyene-ndịk unam!

15. Nso ukpụhọde idu ke ufọt unam eke Ediyarade 13:1, ye eke Ediyarade 17:3?

¹⁵ Unam emi enyene ibuot itiaba ye nnụk duop. Nte enye, ndien, edi ukem unam emi John okokụtde ke mbemiso, emi n̄ko enyenede ibuot itiaba ye nnụk duop? (Ediyarade 13:1) Baba, mme ukpụhọde ẹdu. Unam emi edi ididuot ndien, ke okpụhọrede ye akpa unam oro, owo idọhọke ke enye ayara mme anyanya. Utu ke ndinyene enyịn̄ isụn̄i ke ibuot itiaba esie ikpọn̄îkpọn̄, enye edi unam emi “enyịn̄ isụn̄i ẹyọhọde enye ke idem.” Nte ededi, anaedi ebuana odu ke ufọt obufa unam emi ye akpa oro; ẹtịn̄ ẹban̄a mme mbiet n̄kpọ ke ufọt mmọ nte ẹdude n̄ko ke ukem ini.

16. Nso idi se ẹdade ẹdiọn̄ọ ididuot unam oro, ndien nso ke ẹdọhọ nte edide uduak esie?

¹⁶ Nso, ndien, idi obufa ididuot unam emi? Enye enyene ndidi mbiet eke unam oro ẹketọn̄ọde ke ukpak ukpak uyo unam Anglo-America emi enyenede nnụk iba ẹbietde eke eyenerọn̄. Ke ẹma ẹketọn̄ọ mbiet emi, ẹma ẹyak unam enyene-nnụk iba oro ọnọ mbiet unam emi ibifịk. (Ediyarade 13:14, 15) Idahaemi John okụt nte odu-uwem mbiet emi en̄wekde ibifịk. Enye ada aban̄a Esop Ediomi M’idụt emi unam enyene-nnụk iba oro akanamde edidu uwem ke 1920. Wilson, Adaibuot ukara U.S. ama ebem iso okụt ete ke Esop Ediomi oro “eyedi usụn̄ ndida nnọ kpukpru owo unenikpe nnyụn̄ nsio ndịk ekọn̄ mfep ke nsinsi.” Ke ini ẹkefiakde ẹtọn̄ọ enye nte Edidiana M’idụt, ke ekọn̄ ererimbot ọyọhọ iba ama okokụre, uduak ekemde ye n̄wedibet esie ekedi “ndimụm emem ye ifụre ofụri ererimbot n̄kama.”

17. (a) Ke nso usụn̄ ke ndamban̄a ididuot unam oro ọyọhọ ye enyịn̄ isụn̄i? (b) Anie awat ididuot unam oro? (c) Didie ke ido ukpono mbon Babylon emen idemesie ekeyịri ye Esop Ediomi M’idụt ye andida itie esie toto ke editọn̄ọ?

¹⁷ Ke nso usụn̄ ke ndamban̄a unam emi ọyọhọ ye enyịn̄ isụn̄i? Koro mme owo ẹma ẹwụk n̄kpọ ukpono ndem enyenede uwak idụt mi nte adaitie Obio Ubọn̄ Abasi—ndinam se Abasi ọdọhọde ke Obio Ubọn̄ imọ ikpọn̄ ekeme ndinam. (Daniel 2:44; Matthew 12:18, 21) Nte ededi, se idide n̄wọrọnda n̄kpọ ke n̄kukụt John edi nte ke Akwa Babylon ke awat ididuot unam emi. Nte prọfesi oro ọdọhọde, ido ukpono Babylon, akpan akpan ke Christendom, emen idemesie ekeyịri ye Esop Ediomi M’idụt ye andida itie esie. Ke edem ko ke December 18, 1918, n̄ka oro ẹdiọn̄ọde idahaemi nte National Council of the Churches of Christ ke America ama onyịme ubiere oro ọdọhọde ubak ubak mi ete: “Utọ esop oro idịghe ikpîkpu ndutịm ukaraidem ndida ufọn oro ẹyomde ndi; enye utu ke oro edi uwụtn̄kpọ ukara Obio Ubọn̄ Abasi ke isọn̄. . . . Ufọkederi ekeme ndinọ spirit eti uduak, ke ẹsiode emi ẹfep Esop Ediomi M’idụt baba kiet ikemeke ndidu. . . . Esop Ediomi M’idụt owụhọ ke Gospel. Ukem nte Gospel, uduak esie edi ‘emem ke isọn̄, eti uduak kaban̄a mme owo.’”

18. Didie ke mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹkewụt ibetedem oro mmọ ẹnọde Esop Ediomi M’idụt?

¹⁸ Ke January 2, 1919, San Francisco Chronicle ama akama ibuotikọ akpan mbụk eke akpa page oro: “Pope Eben̄e Ete Ẹnyịme Esop Ediomi M’idụt eke Wilson.” Ke October 16, 1919, ẹma ẹyak n̄wed eben̄e emi mme ọkwọrọ ederi 14,450 ke ikpọ ido ukpono ẹkesịnde ubọk ẹnọ Ufọkmbet U.S., ẹkpakde ufọkmbet emi “ndisọn̄ọ ediomi emem eke Paris emi esịnede ediomi eke esop ediomi mme idụt.” Okposụkedi Ufọkmbet U.S. okokpude ndisọn̄ọ ediomi oro, mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹma ẹkaiso ndibịn ikọt nyom oro. Ndien ẹkesan̄a didie ẹtọn̄ọ Esop Ediomi oro? Mbụk okotode Switzerland ke usenọfiọn̄ November 15, 1920, okot ete: “Ẹma ẹtọt ediberede akpa mbono Esop Ediomi M’idụt ke n̄kanika duopekiet usenubọk emi ke ndimia kpukpru n̄kanika ufọkederi ke Geneva.”

19. Ke ini ididuot unam oro ọkọwọrọde edi, nso ke otu John akanam?

¹⁹ Nte otu John, kpa otu kiet ke isọn̄ oro ye ọkpọsọn̄ udọn̄ okonyịmede Obio Ubọn̄ Messiah oro edide ke iso, ama abuana ye Christendom ke ndituak ibuot nnọ ididuot unam oro? N̄wan̄ansa-o! Ke Sunday, September 7, 1919, mbono ikọt Jehovah ke Cedar Point, Ohio, ama ọnọ utịn̄ikọ an̄wa oro “Idotenyịn Oro Enyenede Mfụhọ Mfụhọ Ubonowo.” Ke ndan̄nsiere, Star-Journal eke Sandusky ama ọtọt ete ke J. F. Rutherford, ke etịn̄de ikọ ọnọ mme owo ẹkperede ndisịm 7,000, ama “ọsọn̄ọ etịn̄ ete ke iyatesịt Ọbọn̄ iditreke-tre ndisịm Esop Ediomi oro . . . koro mme ọkwọrọ ederi—mbon Catholic ye Protestant—ẹmi ẹdọhọde ke idi mme andida ke ibuot Abasi, ẹma ẹkpọn̄ uduak esie ẹnyụn̄ ẹnyịme Esop Ediomi M’idụt, ẹtorode enye nte uwụtn̄kpọ ukara Obio Ubọn̄ Christ ke isọn̄.”

20. Ntak ekedide n̄kpọ isụn̄i ọnọ mme ọkwọrọ ederi nditoro Esop Ediomi M’idụt nte “uwụtn̄kpọ ukara Obio Ubọn̄ Abasi ke isọn̄”?

²⁰ Esop Ediomi M’idụt ndikpu idiọk idiọk akpakana edi idiọn̄ọ ọnọ mme ọkwọrọ ederi nte ke mme utọ n̄ka ubọkowo oro idịghe ubak Obio Ubọn̄ Abasi ke isọn̄. Nso isụn̄i ke edi ntem ke nditịn̄ utọ ikọ oro! Emi anam etie nte n̄kpọ eke Abasi enyenede ubọk ke akwa ndutịme oro Esop Ediomi M’idụt emi akabarede edi mi. Amaedi Abasi, “utom esie ọfọn ama.” Obio Ubọn̄ heaven eke Jehovah ke ubọk Christ—inyụn̄ idighe mbuaha otu mbon utọk n̄ka ukaraidem, ẹmi ediwak mmọ mînịmke ke akpanikọ nte ke Abasi odu—edi usụn̄ emi enye edidade emem edi onyụn̄ anam ẹnam uduak esie ke isọn̄ kpa nte ẹnamde ke heaven.—Deuteronomy 32:4; Matthew 6:10.

21. Nso iwụt ite ke akwa akpara oro an̄wam onyụn̄ ama andida itie Esop Ediomi, kpa Edidiana M’idụt?

²¹ Nso kaban̄a andida itie Esop Ediomi emi, kpa Edidiana M’idụt? Toto ke ntọn̄ọ esie, n̄ka emi ama anam akwa akpara emi awat enye ke edem, emi abuanade ye enye nte ẹkụtde onyụn̄ odomode ndida enye usụn̄. Ke uwụtn̄kpọ, ke usọrọ eke isua ke isua esie ọyọhọ 20, ke June 1965, mme andida ke ibuot Ufọkederi Roman Catholic ye Ufọkederi Idụt Edem Usiahautịn, ọkọrọ ye mbon Protestant, mme Jew, mbon Hindu, mbon Buddha, ye mbon Muslim—ẹmi ẹkedọhọde ke ẹda ke ibuot ibat owo tọsịn miliọn iba ke isọn̄—ẹma ẹsop idem ke San Francisco ndidia usọrọ un̄wam ye ima emi mmọ ẹmade EM. Ke akade ekese EM ke October 1965, Pope Paul VI ama etịn̄ aban̄a enye nte edide “n̄kponn̄kan ke otu kpukpru esop ererimbot” onyụn̄ adian do ete: “Mme andidụn̄ isọn̄ ẹwọn̄ọde ẹbịne Edidiana M’idụt nte akpatre idotenyịn kaban̄a edidianakiet ye emem.” Pope efen emi akakade do n̄ko, Pope John Paul II, ke etịn̄de ikọ ọnọ EM ke October 1979, ama ọdọhọ ete: “Mmodori enyịn nte ke Edidiana M’idụt eyekaiso ke nsinsi nte esop kaban̄a emem ye unenikpe.” Ke edide akpan n̄kpọ, pope emi eketịn̄ ikọ ata esisịt aban̄a Jesus Christ m̀mê Obio Ubọn̄ Abasi ke utịn̄ikọ esie. Ke ini enye akakade United States ke September 1987, nte The New York Times ọkọtọtde, “John Paul ama etịn̄ ediwak ikọ aban̄a in̄wan̄în̄wan̄ utom Edidiana M’idụt ke ndimenede . . . ‘obufa edidianakiet eke ofụri ererimbot ke enyọn̄.’”

Enyịn̄, Ndịben̄kpọ

22. (a) Nso utọ unam ke akwa akpara oro emek ndiwat? (b) Didie ke John etịn̄ aban̄a ndamban̄a akpara oro, kpa Akwa Babylon?

²² Ke mîbịghike apostle John ọmọn̄ ọfiọk ete ke akwa akpara emi emek ndiwat enyene-ndịk unam kiet. Akpa kan̄a, nte ededi, ntịn̄enyịn esie owụhọ ke Akwa Babylon ke idemesie. Enye abana idem n̄kon̄ine n̄kon̄ine, edi, oh, enye etek owo esịt didie ntem! “N̄wan oro onyụn̄ esịne iyịp-iyịp ididuot ọfọn̄idem, onyụn̄ ada gold ye ọsọn̄-urua itiat ye pearl abana idem, onyụn̄ enyene cup o-gold ke ubọk, emi ọyọhọde ye mbubiam, kpa ido ndek use esie. Ẹnyụn̄ ẹwet enyịn̄ ke ọkpọ-iso esie, ndịbeikọ [“ndịben̄kpọ,” NW] emi ọwọrọde ete, Akwa Babylon! Eka mme akpara ye mbubiam ido eke ẹdude ke isọn̄. Ndien n̄kụt n̄wan oro nte ọn̄wọn̄de iyịp nti ikọt Abasi ye eke mme ntiense Jesus oyụhọ.”—Ediyarade 17:4-6a.

23. Nso idi ọyọhọ ọyọhọ enyịn̄ Akwa Babylon, ndien enyịn̄ emi ọwọrọ nso?

²³ Nte ekedide ido edinam ke Rome eset, ẹdiọn̄ọ akpara emi oto enyịn̄ emi odude enye ke ọkpọiso.d Emi edi anyan enyịn̄: “Akwa Babylon! Eka mme akpara ye mbubiam ido eke ẹdude ke isọn̄.” Enyịn̄ oro edi “ndịben̄kpọ,” n̄kpọ oro enyenede se ọwọrọde ndịbe ndịbe. Edi ke edikem ini Abasi, ẹyenam ndịben̄kpọ emi an̄wan̄a. Ke akpanikọ, angel oro ọnọ John ntọt emi ekemde man anam mme asan̄autom Jehovah mfịn ẹfiọk ọyọhọ ọyọhọ se enyịn̄ oro ẹkotde enye mi ọwọrọde. Nnyịn imọdiọn̄ọ Akwa Babylon nte edide kpukpru nsunsu ido ukpono. Enye edi “eka mme akpara” koro kpukpru nsunsu ido ukpono ke ererimbot, ẹsịnede ediwak isio n̄ka ke Christendom, ẹtiede nte nditọiban esie, ẹkpebede enye ke ndinam use eke spirit. Enye n̄ko edi eka ‘mbubiam n̄kpọ’ sia enye amande mme utọ ọsọn̄ibuot nditọ nte ukpono ndem, ubụpekpo, ubreidiọn̄, ukpepn̄kpọ udịmenyọn̄, udụn̄ọde ekaubọk, ediwa owo, akpara eke temple, edikpa mmịn nte ukpono ẹnọde mme nsunsu abasi, ye mme ndek ndek edinam eken.

24. Ntak odotde nte ke ẹkụt Akwa Babylon nte esịnede “iyịp-iyịp ididuot ọfọn̄idem” onyụn̄ “ada gold ye ọsọn̄-urua itiat ye pearl abana idem”?

²⁴ Akwa Babylon esịne “iyịp-iyịp ididuot ọfọn̄idem,” mme ubọn̄ ubọn̄ kọlọ, onyụn̄ “ada gold ye ọsọn̄-urua itiat ye pearl abana idem.” Didie ke emi odot ntem! Kam kere ban̄a kpukpru ikpọ ndiye ufọk, mme uyai uyai mbiet ye ndise, mme ọsọn̄urua mbiet ndisana owo, ye uwak n̄kpri n̄kpoduoho ido ukpono eken, ọkọrọ ye ata uwak inyene ye uwak ibatokụk, oro mme ido ukpono ererimbot emi ẹkọde ẹbon. Edide ke obio Ukara pope, ke ukara ukwọrọ ederi TV oro owụhọde ke United States, m̀mê ke mme esen esen ufọk utuakibuot ye mme temple mbon Edem Usiahautịn, Akwa Babylon ọmọkọ inyene ọnọ idem—ndien ndusụk ini atabade-taba—akpakịp inyene.

25. (a) Se isịnede ke “cup o-gold . . . emi ọyọhọde ye mbubiam” n̄kpọ ada aban̄a nso? (b) Ke nso usụn̄ ke ndamban̄a akpara oro ọn̄wọn̄ oyụhọ?

²⁵ Se idahaemi se akpara oro akamade ke ubọk esie. Anaedi John ama en̄wek ibifịk ọduọk ke okụtde enye—cup o-gold “emi ọyọhọde ye mbubiam, kpa ye ido ndek use esie”! Emi edi cup oro esịnede “wine ifụtesịt use esie” emi enye anamde kpukpru idụt ẹn̄wọn̄. (Ediyarade 14:8; 17:4) Edem cup emi eye etieti, edi se isịnede ke esịt esie edi n̄kpọ itekesịt, kpa se idehede. (Men Matthew 23:25, 26 domo.) Enye esịne kpukpru ndek ndek edinam ye nsu oro akwa akpara oro adade nditap mme idụt nnyụn̄ nnam mmọ ẹsịne ke idak ukara esie. Idem ke etekde owo esịt akan, John okụt akpara emi nte ọn̄wọn̄de oyụhọ, ọn̄wọn̄de iyịp mme asan̄autom Abasi! Ke akpanikọ, nnyịn ke ukperedem imokot ite ke “ẹma ẹkụt iyịp mme prophet ye nti ikọt Abasi, ye iyịp kpukpru mmọ emi owo ẹkewotde ke isọn̄” ke ubọk esie. (Ediyarade 18:24) Nso akwa ubiomikpe iyịp!

26. Nso uyarade idu iban̄a ubiomikpe iyịp ke n̄kan̄ Akwa Babylon?

²⁶ Ke ediwak isua ikie ẹmi ẹkebede, ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono ọmọduọk iyịp oro ọfiọrọde nte inyan̄ibom. Ke uwụtn̄kpọ, ke Japan eset, ẹma ẹnam mme temple ke Kyoto ẹkabade ẹdi n̄kpọsọn̄ ebiet un̄wanaekọn̄, ndien mme oku an̄wanaekọn̄, ke ẹtan̄ade ẹkot “edisana enyịn̄ Buddha,” ẹma ẹn̄wana ye kiet eken tutu mme efak ẹfiọrọ ye iyịp. Ke ọyọhọ isua ikie-20, mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹma ẹsan̄a ye udịmekọn̄ idụt mmọ, ndien mmọemi ẹma ẹwot kiet eken, ye uwem owo miliọn ikie kiet ke nsụhọde n̄kaha, ẹtakde. Ke October 1987 akani adaibuot ukara U.S., Nixon, ọkọdọhọ ete: “Ọyọhọ isua ikie-20 emi edi ini emi ẹduọkde iyịp awak akan ke mbụk. Ẹwot mme owo ẹwakde ẹkan ke mme ekọn̄ eke isua ikie emi akan nte ẹkewotde ke mme ekọn̄ ẹmi ẹken̄wanade mbemiso isua ikie emi ọtọn̄ọde.” Abasi ebiere ndot-ndot ikpe ọnọ mme ido ukpono ererimbot emi ke mmọ ndibuana ke kpukpru ẹmi; Jehovah asasua “ubọk eke ẹduọkde iyịp owo eke mîduehe.” (Mme N̄ke 6:16, 17) Ke mbemiso, John ama okop mfiori otode itieuwa ete: “O Ọbọn̄, emi edide Edisana onyụn̄ anamde akpanikọ, adan̄a didie ke editre ndikpe ikpe nnyụn̄ nsio usiene iyịp nnyịn ke idem mme andidụn̄ ke isọn̄?” (Ediyarade 6:10) Akwa Babylon, eka mme akpara ye mbubiam n̄kpọ oro ẹdude ke isọn̄ eyenen̄ede enyene ebuana ke ini ama edisịm ndibọrọ mbụme oro.

Ibuot 34

Ẹyarade Enyene-Ndịk Ndịben̄kpọ

1. (a) Didie ke John anam n̄kpọ ke okụtde akwa akpara oro ye enyene-ndịk uwat esie, ndien ntak-a? (b) Didie ke otu John mfịn anam n̄kpọ nte mme n̄kpọntịbe ẹyararede ke edisu ntịn̄nnịm n̄kukụt oro?

JOHN anam n̄kpọ didie ke okụtde akwa akpara oro ye enyene-ndịk uwat esie? Enye ke idemesie ọbọrọ ete: “Ke adan̄aemi n̄kụtde enye, idem akpa mi eti-eti.” (Ediyarade 17:6b) Ikpîkpu ekikere owo ikpedehe-dei inam utọ ndise oro ọbiọn̄ọde. Edi, sese enye do—nsannsan ko ke wilderness—oburobụt akpara odorode ke enyọn̄ enyene-ndịk ididuot unam! (Ediyarade 17:3) Otu John mfịn n̄ko odu ke n̄kpaidem etieti nte mme n̄kpọntịbe ẹyararede ke edisu ntịn̄nnịm n̄kukụt oro. Edieke mbon ererimbot ẹkpekụtde enye, mmọ ẹkpefiori ẹte, ‘Ọsọn̄ ndinịm ke akpanikọ!’ ndien mme andikara ererimbot ẹkpedọhọ ẹte, ‘Ayan̄a owo ifiọk!’ Edi n̄kukụt emi amakabade edi akama-nduaidem ata idem-n̄kpọ ke eyo nnyịn. Ikọt Abasi ẹma ẹnyenyene n̄wọrọnda ebuana ke n̄kukụt oro osude mi, ndien emi ọsọn̄ọ ọnọ mmọ nte ke prọfesi emi eyesan̄a akaiso tutu osịm ndyọ ndyọ ata-utịt esie.

2. (a) Ke anamde n̄kpọ aban̄a n̄kpaidem John, nso ke angel oro etịn̄ ọnọ enye? (b) Nso ke otu John anam ẹyarade ẹnọ enye, ndien didie ke ẹnam emi?

² Angel oro ọfiọk aban̄a n̄kpaidem John. “Edi,” John akaiso, “angel [oro] ete mi, Nsinam idem akpade fi? Ami nyesian fi ndịben̄kpọ mban̄a n̄wan oro, ye unam emi obiomde enye, kpa unam oro enyenede ibuot itiaba ye nnụk duop.” (Ediyarade 17:7) Ah, angel oro ọmọn̄ ayarade ndịben̄kpọ oro idahaemi! Enye anam nsio nsio ikpehe n̄kukụt oro ye mme esen esen n̄kpọntịbe ẹmi idahaemi ẹyomde ndiyarade mi, an̄wan̄a John oro enyịn anade in̄wan̄. Kpasụk ntre, nte enye anamde utom ke idak ndausụn̄ angel mfịn, otu John emi odude ke ukpeme ama anam ẹyarade se prọfesi oro ọwọrọde ẹnọ enye. “Nte edisiak se ikọ ẹwọrọde inyeneke Abasi?” Ukem nte Joseph anam-akpanikọ, nnyịn imonịm ke akpanikọ ite ke mmọ ẹfiọk. (Genesis 40:8, NW; men Daniel 2:29, 30 domo.) Ẹnịm ikọt Abasi, yak idọhọ, ke ufọt ufọt itie, nte Jehovah asiakde se n̄kukụt oro ọwọrọde ọnọ mmọ ye odudu oro n̄kukụt emi enyenede ke uwem mmọ. (Psalm 25:14) Ke n̄kemn̄kem ini, enye amanam ndịben̄kpọ aban̄ade n̄wan oro ye unam oro an̄wan̄a mmọ.—Psalm 32:8.

3, 4. (a) Nso utịn̄ikọ an̄wa ke N. H. Knorr ọkọnọ ke 1942, ndien didie ke utịn̄ikọ emi akanam ẹdiọn̄ọ ididuot unam oro? (b) Nso ikọ emi angel oro eketịn̄de ọnọ John ke N. H. Knorr ekeneme?

³ Ọtọn̄ọde ke September 18 osịm 20, 1942, ke ọkpọsọn̄ idaha ini Ekọn̄ Ererimbot II, Mme Ntiense Jehovah ke United States ẹma ẹnịm Mbono Obufa Ererimbot Ukara Abasi mmọ. Ke akpan obio oro, Cleveland, Ohio, ẹma ẹyịri mme obio mbono eken ẹwakde ẹbe 50 ke urụk ukopikọ, ye n̄wakn̄kan ibat mme andidụk ẹdide 129,699. Ke mme ebiet ẹmi idaha ini ekọn̄ ọkọnọde ufan̄, mme mbono eken ẹma ẹfiak ẹnam ndutịm mbono emi ke ofụri ererimbot. Ke ini oro, ediwak owo ke otu ikọt Jehovah ẹkedori enyịn ẹte ke ekọn̄ oro eyetara akabade edi ekọn̄ Abasi eke Armageddon; ntem ibuotikọ utịn̄ikọ an̄wa oro, “Emem—Nte Enye Eyebịghi?,” ama edemede ọkpọsọn̄ udọn̄. Obufa etieibuot Watch Tower Society, N. H. Knorr, akpasan̄a didie ekere ndinọ utịn̄ikọ mban̄a emem ke ini eketiede nte isio isio n̄kpọ ke ana ebet mme idụt?a Ntak ekedi nte ke otu John ama ‘otịm akpan̄ utọn̄ akan’ ọnọ Ikọ prọfesi Abasi.—Mme Hebrew 2:1; 2 Peter 1:19.

⁴ Nso un̄wana ke utịn̄ikọ oro, “Emem—Nte Enye Eyebịghi?” ekesịn ke prọfesi oro? Ke anamde ẹdiọn̄ọ ididuot unam eke Ediyarade 17:3 in̄wan̄în̄wan̄ nte edide Esop Ediomi M’idụt, N. H. Knorr ama aka iso nditịn̄ mban̄a oyobio oyobio isan̄ nsobo unam emi ke ọkọn̄ọde ke ikọ oro angel eketịn̄de ọnọ John nte etienede mi: “Unam oro okụtde ama odu, inyụn̄ idụhe; edi ọmọn̄ edito ke akwa ukpe ọdọk edi, onyụn̄ ebe odụk ke nsobo.”—Ediyarade 17:8a.

5. (a) Didie ke ekedi nte ke “unam oro . . . ama odu” ndien ekem “inyụn̄ idụhe”? (b) Didie ke N. H. Knorr ọkọbọrọ mbụme oro, “Nte Esop Ediomi emi eyesụhọ do ke ukpe?”

⁵ “Unam oro . . . ama odu.” Ih, enye ama odu nte Esop Ediomi M’idụt ọtọn̄ọde ke January 10, 1920, akaiso, ye idụt 63 ẹkebuanade ke ini kiet m̀mê eken. Edi, ekem, Japan, Germany, ye Italy ẹma ẹwọn̄ọ ẹkpọn̄, ndien ẹma ẹsio akani Soviet Union ẹfep ke Esop Ediomi oro. Ke September 1939 akara ukara ufịk eke Nazi ke Germany ama ọtọn̄ọ Ekọn̄ Ererimbot II.b Ke okpude ndisịn emem ke ererimbot, Esop Ediomi M’idụt ama ekpere ndiduọ ndụk akwa ukpe eke unana edinam. Ke 1942 enye ikodụhe aba. Ikedịghe mbemiso ini emi, ikonyụn̄ idịghe ke ndusụk usenọfiọn̄ ke ukperedem—edi ekedi kpa ke idiọk ini oro—ke Jehovah akasiak ọyọhọ ọyọhọ se n̄kukụt oro ọwọrọde ọnọ ikọt esie! Ke Mbono Obufa Ererimbot Ukara Abasi oro, N. H. Knorr ama ekeme ndidọhọ, nte ekemde ye prọfesi oro, ete ke “unam oro . . . inyụn̄ idụhe.” Enye ndien ama obụp mbụme emi ete, “Nte Esop Ediomi emi eyesụhọ do ke ukpe?” Ke okotde oto Ediyarade 17:8, enye ama ọbọrọ ete: “Ebuana eke mme idụt ererimbot eyefiak adaha ada.” Kpasụk ntre ke akada itie—ke ndinọ Ikọ prọfesi Jehovah ubọn̄!

Ndito ke Akwa Ukpe Ndọk Ndi

6. (a) Ini ewe ke ididuot unam oro okoto ke akwa ukpe ọdọk edi, ndien ye nso obufa enyịn̄? (b) Ntak emi Edidiana M’idụt enen̄erede edi ididuot unam oro ẹnamde afiak edidu uwem?

⁶ Ididuot unam oro ke akpanikọ ama oto ke akwa ukpe ọdọk edi. Ke June 26, 1945, ye uyom uyom ukpọk ukịbe ke San Francisco, U.S.A., idụt 50 ẹma ẹmenede ubọk ndinyịme N̄wedmbet esop Edidiana M’idụt. N̄ka emi okodu “ndimụm emem ye ifụre ofụri ererimbot n̄kama.” Ediwak mbiet n̄kpọ ẹma ẹdu ke ufọt Esop Ediomi M’idụt oro ye EM. The World Book Encyclopedia ọdọhọ ete: “Ke ndusụk usụn̄, EM ebiet Esop Ediomi, emi ẹketịmde ke Ekọn̄ Ererimbot I ama okokụre . . . Ediwak idụt oro ẹketọn̄ọde EM ẹkenyụn̄ ẹtọn̄ọ Esop Ediomi oro. Ukem nte Esop Ediomi, ẹketọn̄ọ EM man an̄wam ndinam emem odu ke ufọt mme idụt. Mme akpan n̄kpọutom EM ẹnen̄ede ẹbiet eke Esop Ediomi.” EM, ke ntem, enen̄ede edi ididuot unam oro ẹnamde afiak edidu uwem. Mme andibuana ke enye, ẹmi ẹdide n̄kpọ nte idụt 190 ẹtịm ẹwak ẹkan idụt 63 eke Esop Ediomi; enye n̄ko omobiom mme mbiomo ẹkponide ẹkan eke enyeemi enye akadade itie esie.

7. (a) Ke nso usụn̄ ke mme andidụn̄ isọn̄ ẹdu ke n̄kpaidem ẹban̄a ididuot unam oro ẹfiakde ẹnam edidu uwem mi? (b) Nso utịtmbuba iyan̄ EM, ndien nso ke akwa-ewetn̄wed esie eketịn̄ ke afan̄ emi?

⁷ Ke akpa, ẹma ẹnyene mme akwa idotenyịn ẹban̄a EM. Emi ekedi edisu mme ikọ angel oro: “Idem eyekpa kpukpru mme andidụn̄ ke isọn̄, kpukpru mmọ eke mîkewetke enyịn̄ mmọ isịn ke n̄wed uwem toto nte ẹkebotde ererimbot.” (Ediyarade 17:8b) Mme andidụn̄ isọn̄ ẹma ẹma obufa akwa mbiet n̄kpọ emi, odude ke edinam ke uku uku ibuot itieutom esie ke n̄kan̄ Akpa Edem Usiahautịn New York. Edi ata emem ye ifụre ama ayan̄ EM. Ke akwa ubak ọyọhọ isua ikie-20, ẹkemụm emem ererimbot ẹkama n̄kukụre ke ndịk “idotenyịn nsobo edem mbiba” (“mutual assured destruction”—MAD), nte ẹkotde ke ibio ibio ikọ—ndien mbuba ubot n̄kpọekọn̄ amakaiso ndikọri ke udomo okponde. Ke Edidiana M’idụt ama ekesịn ukeme ke se ikperede ndisịm isua 40, akwa-ewetn̄wed esie eke ini oro, Javier Pérez de Cuéllar, ama eseme ke 1985 ete: “Nnyịn idu uwem ke afai afai eyo en̄wen, nnyịn inyụn̄ idiọn̄ọke se ikpanamde iban̄a enye.”

8, 9. (a) Ntak emi EM mînyeneke usọbọ inọ mme mfịna ererimbot, ndien ke mîbịghike nso iditịbe inọ enye nte ekemde ye ewụhọ Abasi? (b) Ntak emi owo mîwetke enyịn̄ mme anditọn̄ọ ye mbon oro ẹnamde EM isịn ke “n̄wed uwem” Abasi? (c) Nso ke Obio Ubọn̄ Abasi edinam uforo uforo?

⁸ EM inyeneke usọbọ. Ndien ntak-a? Koro Andinọ ofụri ubonowo uwem idịghe andinọ EM uwem. Eyouwem esie eyemụhọ, koro nte ekemde ye ewụhọ Abasi, “enye [eyebe] odụk ke nsobo.” Owo iwetke enyịn̄ mme anditọn̄ọ ye mbon oro ẹmade EM isịn ke n̄wed uwem Abasi. Didie ke mme anamidiọk, n̄kpakpa owo, ẹmi ediwak mmọ ẹsakde-sak enyịn̄ Abasi, ebede ke EM, ẹkpekeme ndinam se Jehovah Abasi ọdọhọde ke imọ imọn̄ inam, ibehe ke owo, edi ebe ke Obio Ubọn̄ Christ esie?—Daniel 7:27; Ediyarade 11:15.

⁹ EM enen̄ede edi n̄kpọ isụn̄i oro ke abian̄a anamde nte idi Obio Ubọn̄ Messiah Abasi ke ubọk Ọbọn̄ Emem esie, Jesus Christ—emi itie-ubọn̄ esie mîdinyeneke utịt. (Isaiah 9:6, 7) Idem ọkpọkọm EM ekenyene ndisịn ndusụk emem ibio ini, mme ekọn̄ ẹkpefiak ẹbụbede ke mîbịghike. Emi edi ndammana n̄kpọ ọnọ mme anamidiọk owo. Owo ‘ikewetke enyịn̄ mmọ isịn ke n̄wed uwem toto nte ẹkebot ererimbot.’ Obio Ubọn̄ Jehovah ke ubọk Christ idiwụkke nsinsi emem ikpọn̄îkpọn̄ ke isọn̄ edi, ke ntak uwa ufak Jesus, ẹyenam mme akpan̄kpa ẹset, nti owo ye mme idiọkowo ẹmi Abasi enyenede mmọ ke ekikere. (John 5:28, 29; Utom 24:15) Emi abuana kpukpru owo ẹmi ẹsọn̄ọde ẹda kpa ye en̄wan Satan ye mfri esie, ye mbon efen ẹmi kan̄a ẹyomde ndiwụt idemmọ nte idide mbon nsụkibuot. Nte an̄wan̄ade, n̄wed uwem Abasi tutu amama idisịneke enyịn̄ mme ọsọn̄ obotitọn̄ owo ẹmi ẹtienede Akwa Babylon m̀mê owo ekededi emi akade iso ndituak ibuot nnọ unam oro.—Exodus 32:33; Psalm 86:8-10; John 17:3; Ediyarade 16:2; 17:5.

Emem ye Ifụre—Ikpîkpu Idotenyịn

10, 11. (a) Nso ke EM akatan̄a ke 1986, ndien didie ke ẹkenam n̄kpọ? (b) “Ubon ido ukpono” ifan̄ ikosop idem ke Assisi, Italy, ndibọn̄ akam nyom emem, ndien nte Abasi eyere utọ akam oro? Nam an̄wan̄a.

¹⁰ Ke ukeme oro esịnde ndisọn̄ọ idotenyịn ubonowo, Edidiana M’idụt ama atan̄a 1986 nte “Isua Emem Ofụri Ererimbot,” ye ibuotikọ oro, “Ndikpeme Emem ye Ini Iso Ubonowo.” Ẹma ẹben̄e mme idụt oro ẹn̄wanade ekọn̄ ndinịm mme n̄kpọekọn̄ mmọ ke isọn̄, ke nsụhọde n̄kaha, isua kiet. Didie ke mmọ ẹkenam n̄kpọ? Nte ekemde ye ntọt otode International Peace Research Institute, ẹma ẹwot mme owo ẹwakde ẹsịm miliọn ition ke ntak ekọn̄ ke 1986 ikpọn̄! Okposụkedi ẹkesiode san̄asan̄a okụk ye mme n̄kpọ ufịk idiọn̄ọ (stamp) edida nti ẹdi, ata ediwak idụt ikanamke n̄kpọ ndibịne ata emem ke isua oro. Nte ededi, mme ido ukpono ererimbot—kpukpru ini ẹnyenede udọn̄ ẹyom ediye n̄kpet n̄kpet ebuana ye EM—ẹma ẹkaiso nditan̄a isua oro ke nsio nsio usụn̄. Ke January 1, 1986, Pope John Paul II ama otoro utom EM onyụn̄ ayak obufa isua oro ọnọ emem. Ndien ke October 27, enye ama okot mme adaiso ediwak ido ukpono ererimbot obon ọtọkiet ke Assisi, Italy, ndibọn̄ akam nyom emem.

¹¹ Nte Abasi eyere mme utọ akam oro kaban̄a emem? Ọfọn, ewe Abasi ke mme adaiso ido ukpono oro ẹkebọn̄ akam ẹnọ? Edieke afo okpobụpde mmọ, otu kiet kiet ọkpọnọ isio isio ibọrọ. Nte otu mme miliọn abasi ẹdu oro ẹkemede ndikop nnyụn̄ mbọrọ mme akam oro ẹkebọn̄de ke ediwak nsio nsio usụn̄? Ediwak mme andibuana oro ẹketuak ibuot ẹnọ Abasi-Ita-ke-Kiet eke Christendom.c Mbon Buddha, mbon Hindu, ye mbon eken ẹma ẹyorode akam ẹnọ mme anana-ibat abasi. Ke ofụri ofụri, “ubon ido ukpono” 12 ẹkesop idem, ẹmi mme andida ke ibuot ẹkedide mme utọ ọwọrọiso owo nte Archbishop Anglican eke Canterbury, Dalai Lama eke mbon Buddha, etubom ufọkederi Orthodox eke Russia, adaibuot Itie-Utuakibuot N̄ka Shinto eke Tokyo, mbon Africa ẹmi ẹnịmde ke akpanikọ ẹte ke kpukpru n̄kpọ ẹnyene ukpọn̄, ye mbon America iba ẹmi ẹtode India, ẹmi ẹkedade ntan̄inuen ẹbana uyaraibuot. Emi ekedi otu uwak kọlọ, idịghe se etetịn̄, akabarede edi ediye n̄kpọ ndise TV. Otu kiet ama ọbọn̄ akam uyịre uyịre ke hour 12 ke ini kiet. (Men Luke 20:45-47 domo.) Edi nte akam oro ndomokiet ama ebe obubịt enyọn̄ oro edịm okofụhọde ke itie mbono oro? Baba, ke mme ntak ẹtienede mi:

12. Ntak emi Abasi mîbọrọke akam uyom emem emi mme adaiso ido ukpono ererimbot ẹkebọn̄de?

¹² Ke okpụhọrede ye mbon ẹmi “[ẹsan̄ade] ke enyịn̄ Jehovah,” mbon ido ukpono oro baba kiet ikọbọn̄de akam inọ Jehovah, kpa odu-uwem Abasi, emi enyịn̄ esie odude n̄kpọ nte utịm ike-7,000 ke akpa uwetn̄kpọ Bible. (Micah 4:5; Isaiah 42:8, 12)d Nte otu, mmọ ikasan̄ake ikpere Abasi ke enyịn̄ Jesus, n̄wakn̄kan ibat mmọ ikam inịmke Jesus Christ ke akpanikọ. (John 14:13; 15:16) Owo mmọ baba kiet inamke uduak Abasi oro odude ọnọ usen nnyịn, emi edide edikwọrọ Obio Ubọn̄ Abasi oro edide ke iso ke ofụri ererimbot—nte ata idotenyịn odude ọnọ ubonowo—idịghe EM. (Matthew 7:21-23; 24:14; Mark 13:10) Ke ofụri ofụri, mme n̄ka ido ukpono mmọ ẹma ẹbuana ke ekọn̄ uduọkiyịp ke mbụk, ẹsịnede ekọn̄ ererimbot iba eke ọyọhọ isua ikie-20. Kaban̄a utọ mbon oro, Abasi ọdọhọ ete: “Ndien n̄ko ke ini mbufo ẹwakde ndibọn̄ akam, ami n̄kopke: iyịp ọmọyọhọ mbufo ke ubọk.”—Isaiah 1:15; 59:1-3.

13. (a) Ntak enyenede se ọwọrọde mme adaiso ido ukpono ndidian ubọk ye EM ke ndifiori nyom emem? (b) Mfiori uyom emem oro edida okosịm nso akpatre ini oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ke ndausụn̄ Abasi?

¹³ Adianade do, enyene se ọwọrọde ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ mme adaiso ido ukpono ererimbot ndidian ubọk ye Edidiana M’idụt ke ndifiori nyom emem ke ini emi. Mmọ ẹkpema ndikara EM nyom ufọn idemmọ, akpan akpan ke emana eyomfịn emi, emi ata ediwak ikọt mmọ ẹwọn̄ọde ẹkpọn̄ ido ukpono. Ukem nte mme andikara anana-mbuọtidem ke Israel eset, mmọ ẹfiori ẹte, “ ‘Emem, emem;’ ndien baba emem idụhe.” (Jeremiah 6:14) Nte eyịghe mîdụhe, mfiori uyom emem mmọ eyekaiso, ọdọkde ke ndisu akpatre ini emi apostle Paul eketịn̄de ke prọfesi aban̄a ete: “Usen Ọbọn̄ [“Jehovah,” NW] mmọn̄ edi nte inọ ke okoneyo. Ini mme owo ẹdọhọde ẹte, idu ke emem ye ifụre, kpa adan̄aoro ke nsobo abuat mmọ, nte emi uman abuatde n̄wan idịbi; ndien mmọ idikwe usụn̄ ubọhọ.”—1 Thessalonica 5:2, 3.

14. Nso utọ usụn̄ ke mfiori “emem ye ifụre” ekeme ndidi, ndien didie ke owo ekeme ndifep ndidi se mfiori emi adade otụn usụn̄?

¹⁴ Ke mme isua ndondo emi, mbon mbre ukara ẹmeda ikọ oro “emem ye ifụre” ẹtịn̄ ẹban̄a nsio nsio n̄ka owo. Nte utọ ukeme oro, emi mme adaiso ererimbot ẹsịnde, anam 1 Thessalonica 5:3 ọtọn̄ọ ndisu? Mîdịghe nte Paul eketịn̄ n̄kukụre aban̄a n̄wọrọnda akpan n̄kpọntịbe oro edinen̄erede okpon tutu odụri ntịn̄enyịn ofụri ererimbot? Sia mme ntịn̄nnịm ikọ Bible ẹsitịmde an̄wan̄a ke mmọ ẹma ẹkesu m̀mê ke ẹsụk ẹsude, nnyịn inyene ndibet man ise. Kan̄a ke emi, mme Christian ẹdiọn̄ọ ẹte ke ukpụhọde ndomokiet ididụhe ke emem ye ifụre ekededi oro etiede nte ke mme idụt ẹnyene. Ibụk, usua, ubiatibet, n̄wụre ubon, oburobụt ido, udọn̄ọ, ntuan̄a, ye n̄kpa ẹyesụk ẹdu. Ntak edi oro mfiori “emem ye ifụre” baba kiet mîkpetịnke fi usụn̄, edieke afo odude ke edidemede aban̄a se mme n̄kpọntịbe ererimbot ẹwọrọde onyụn̄ akpan̄de utọn̄ ọnọ mme ntọt ke Ikọ Abasi.—Mark 13:32-37; Luke 21:34-36.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 250]

“Emem” Oro Mîwọrọke Usụn̄

Okposụkedi EM akatan̄ade 1986 nte Isua Emem Ofụri Ererimbot, mbuba ubot n̄kpọekọn̄ uwotidem ama ọkọri. World Military and Social Expenditures 1986 ọnọ ọyọhọ mbụk ẹmi:

Ke 1986 ntakurua ndutịm ekọn̄ ofụri ererimbot ama osịm tọsịn miliọn $900.

Ntakurua ndutịm ekọn̄ ofụri ererimbot ke hour kiet ekpekekem ndida n̄kịm miliọn owo 3.5 editịbe, oro ẹkesikpan̄ade ke isua ke isua ẹto udọn̄ọ oro ẹkemede ndikpan.

Ke ofụri ererimbot, owo kiet ke otu ition ekedi ọkpọikpọi ubuene. Ẹkpekebọk kpukpru mbon ọ-biọn̄ ẹmi ke isua kiet ke ekọmurua oro edide se ererimbot ekebiatde ọnọ n̄kpọekọn̄ ke usen iba.

Odudu n̄kpọekọn̄ ke ufọk n̄kpọekọn̄ nuclear eke ererimbot ama okpon ke utịm ike-160,000,000 akan enyeoro okobomode ke Chernobyl.

Ẹma ẹkeme nditop bọm nuclear oro enyenede odudu utịm ike-500 akan bọm emi ẹkeduọkde ke Hiroshima ke 1945.

Mme ufọk n̄kpọekọn̄ nuclear ẹma ẹnyene odudu okponde akan eke Hiroshima utịm ike-miliọn kiet. Odudu mmọ ẹma ẹkponi utịm ike-2,700 ẹkan enyeemi ẹkeduọn̄ọde ke Ekọn̄ Ererimbot II, emi owo miliọn 38 ẹkekpan̄ade.

Mme ekọn̄ ẹma ẹwak ẹkan ẹnyụn̄ ẹwot owo ẹkan. Ibat n̄kpan̄a ekọn̄ ama ọdọk osịm miliọn 4.4 ke ọyọhọ isua ikie-18, miliọn 8.3 ke ọyọhọ isua ikie-19, miliọn 98.8 ke akpa isua 86 ke ọyọhọ isua ikie-20. Ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie-18, ibat n̄kpan̄a ekọn̄ ọmọdọk usọp usọp utịm ikotiokiet akan ofụri ibatowo ke ererimbot. Ke ekọn̄ kiet kiet ke ọyọhọ isua ikie-20, ibat n̄kpan̄a ama awak utịm ikoduop akan nte ekedide ke ọyọhọ isua ikie-19.

[Mme ndise ke page 247]

Nte ẹketịn̄de prọfesi ẹban̄a ididuot unam oro, ẹma ẹsịn Esop Ediomi M’idụt ke akwa ukpe ke ini Ekọn̄ Ererimbot II edi ẹma ẹnam enye afiak edidu uwem nte Edidiana M’idụt

[Mme ndise ke page 249]

Ke ndinọ “Isua Emem” eke EM ibetedem, mme andida ke ibuot ido ukpono ererimbot ẹma ẹbọn̄ ntịme ntịme akam ke Assisi, Italy, edi owo mmọ baba kiet ikọbọn̄ke akam inọ odu-uwem Abasi, Jehovah

Ibuot 35

Ndiwot Akwa Babylon

1. Didie ke angel oro etịn̄ aban̄a ididuot unam oro, ndien nso utọ eti ibuot ke ẹyom man mme ndamban̄a n̄kpọ ke Ediyarade an̄wan̄a owo?

KE NDIKAISO ntịn̄ mban̄a ididuot unam oro ke Ediyarade 17:3, angel oro asian John ete: “Mi ke ẹkụt esịt eke enyenede ibuot. Mme ibuot itiaba ẹdi obot itiaba, eke n̄wan oro etiede ke esịt. Mmọ ẹnyụn̄ ẹdi ndidem itiaba n̄ko; ndidem ition ke otu mmọ ẹma ẹduọn̄ọ, kiet ke osụk ododu, enye eken idịghe kan̄a; enye ama onyụn̄ edi, enye enyene ndibịghi ke ekpri ibio ini.” (Ediyarade 17:9, 10) Angel oro mi amayak eti ibuot eke otode enyọn̄ ọnọ, kpa n̄kukụre eti ibuot oro ekemede ndinam mme ndamban̄a n̄kpọ ke Ediyarade an̄wan̄a. (James 3:17) Eti ibuot emi atat enyịn otu John ye enyịn nsan̄a esie ndikụt nte ini emi nnyịn idude uwem ẹdide n̄kpọsọn̄ ini. Enye anam ifiọk oro mbon esịt ima ẹnyenede ẹban̄a mme ubiereikpe Jehovah ọkọri, ẹmi ẹyomde ndinọ idahaemi, onyụn̄ anam ẹnyene eti ndịk ẹban̄a Jehovah. Nte Mme N̄ke 9:10 ọdọhọde ete: “Editọn̄ọ eti ibuot edi uten̄e Jehovah: ndien ndifiọk Ata Edisana onyụn̄ edi asian.” Nso ke eti ibuot eke otode Abasi ayarade ọnọ nnyịn aban̄a unam oro?

2. Ibuot itiaba eke ididuot unam oro ẹda ẹban̄a nso, ndien didie ke edi nte ke “ition . . . ẹma ẹduọn̄ọ, kiet ke osụk ododu”?

² Ibuot itiaba eke obom obom unam oro ẹda ẹban̄a “obot” itiaba, m̀mê “ndidem” itiaba. Ke N̄wed Abasi ẹda ikọ mbiba ẹmi nditịn̄ mban̄a mme odudu ukara. (Jeremiah 51:24, 25; Daniel 2:34, 35, 44, 45) Ke Bible, ẹsiak odudu ukara itiokiet nte ẹkenyenede odudu ke mme mbubehe ikọt Abasi: Egypt, Assyria, Babylon, Medo-Persia, Greece, ye Rome. Ke otu mmọemi, ition ẹma ẹdada ukara ẹnyụn̄ ẹduọn̄ọ etisịm ini emi John ọkọbọde Ediyarade, ke adan̄aemi Rome okosụk ọsọn̄de idem etieti nte odudu ukara ererimbot. Emi asan̄a ekekem mfọn mfọn ye ikọ ẹmi, “ition ke otu mmọ ẹma ẹduọn̄ọ, kiet ke osụk ododu.” Edi nso kaban̄a “enye eken” emi akanade nte edi?

3. (a) Didie ke Ukara Rome ekedidi se ẹbaharede? (b) Nso n̄kpọntịbe ikada itie ke Edem Usoputịn? (c) Didie ke ẹnyene ndise Edisana Ukara Rome?

³ Ukara Rome ama ebịghi, idem onyụn̄ odude osịm ediwak isua ikie ke eyo John ama ekebe. Ke 330 E.N., Constantine, Andikara, ama osio ibuot obio ukara esie ọkpọn̄ Rome aka Byzantium, emi enye okokotde Constantinople. Ke 395 E.N., ẹma ẹbahade Ukara Rome ẹsịn ke ikpehe Edem Usiahautịn ye ikpehe Edem Usoputịn. Ke 410 E.N., Rome ke idemesie ama ọduọ odụk ubọk Alaric, edidem mbon Visigoth (kpa ekpụk mbon Germany oro akakabarede etiene orụk “Ido Ukpono Christ” eke Arius). Mme ekpụk mbon Germany (ẹmi n̄ko ẹkedide “Christian”) ẹma ẹkan Spain ye ediwak mbahade obio Rome ke Edem Edere Africa. Ke Europe, ntịme, en̄wan, ye edifiak nnam ukpụhọde ẹma ẹdu ke ediwak isua ikie. Mme ọwọrọiso andikara ẹma ẹdaha ẹda ke Edem Usoputịn, utọ nte Charlemagne, emi akanamde ediomi edidianakiet ye Pope Leo III ke ọyọhọ isua ikie-9, ye Frederick II, emi akakarade ke ọyọhọ isua ikie-13. Edi obio ukara mmọ, okposụkedi ẹkekotde Edisana Ukara Rome, ama otịm ekpri akan eke akpa Ukara Rome ke utịt ini esie. Enye ekenen̄erede edi edifiak n̄wụk m̀mê edikaiso eke odudu ukara eset emi utu ke ndidi obufa ukara.

4. Mme unen ewe ke Ukara Edem Usiahautịn okokụt, edi nso ikotịbe inọ ediwak mbahade obio Rome eset ke Edem Edere Africa, Spain, ye Syria?

⁴ Ukara Edem Usiahautịn eke Rome, emi okowụhọde ke Constantinople, ama akaiso odu ke ndusụk mfịna mfịna itie ebuana ye Ukara n̄kan̄ Edem Usoputịn. Ke ọyọhọ isua ikie itiokiet, Justinian I, andikara Edem Usiahautịn ama ekeme ndikan ediwak ebiet ke Edem Edere Africa, enye n̄ko ama onyụn̄ esịn ubọk ke Spain ye Italy. Ke ọyọhọ isua ikie itiaba, Justinian II ama afiak ọbọ mme obio eke Macedonia ọnọ Ukara emi, oro mbon ekpụk Slav ẹkekande. Nte ededi, etisịm ọyọhọ isua ikie itiaita, ediwak mbahade obio Rome eset ke Edem Edere Africa, Spain, ye Syria ẹma ẹdidu ke idak obufa ukara eke Islam ndien ke ntem ẹwọrọde ẹkpọn̄ ukara eke Constantinople ye eke Rome.

5. Okposụkedi obio Rome ọkọduọde ke 410 C.E., didie ke edi nte ke ama ada ediwak isua ikie mbemiso kpukpru idiọn̄ọ Ukara ukaraidem Rome ẹkebede ẹfep ke iso isọn̄?

⁵ Obio Constantinople ke idemesie ama akaiso odu ke anyanini. Enye ama ọbọhọ ediwak en̄wan mbon Persia, mbon Arab, mbon Bulgaria, ye mbon Russia tutu ke 1203 enye ke akpatre ama ọduọ—ikọduọhọ idụk ubọk mbon Muslim edi ọkọduọ odụk ubọk mme Christian Mbonekọn̄ (mbon Crusade) ẹketode Edem Usoputịn. Okposụkedi, ke 1453, enye ama edidu ke idak ukara Mehmed II, andikara Ottoman mbon Muslim, ndien ikebịghike ama akabade edi ibuot obio Ukara Ottoman, m̀mê Turkey. Ntem, okposụkedi obio Rome ọkọduọde ke 410 E.N., ama ada ediwak isua ikie en̄wen mbemiso kpukpru idiọn̄ọ Ukara ukaraidem Rome ekebede efep ke iso isọn̄. Ndien idem ke ini oro, odudu esie okosụk edi se ẹkụtde ke mme ukara ido ukpono ẹmi ẹkekọn̄ọde ke ndutịm ukara pope eke Rome ye mme ufọkederi Idụt Edem Usiahautịn.

6. Nso mbufa orụk ukara ikọtọn̄ọ, ndien enye ewe ikokụt unen ikan?

⁶ Nte ededi, etisịm ọyọhọ isua ikie-15, ndusụk idụt ke ẹkebọp mbufa orụk ukara. Ke adan̄aemi ẹkekụtde ndusụk mbufa ikpọ ukara ẹmi ke ebiet oro ke mbemiso ẹkedide mme asiak obufa obio Rome, mme ukara mmọ ikedịghe ikpîkpu n̄kaiso eke Ukara Rome. Portugal, Spain, France, ye Holland kpukpru ẹma ẹkabade ẹdi ifụm ukara ẹnọ mme nsannsan obio ukara mmọ. Edi enyeemi okokụtde unen akan ekedi Britain, emi ekedide edise enyịn aban̄a akamba ukara emi ‘akanam utịn mîsopke.’ Ukara emi ama asuana ke nsio nsio ini ọyọhọ ekese idụt Edem Edere America, Africa, India, ye Edem Usụk Usiahautịn Asia, ọkọrọ ye ntatara isọn̄ eke Edem Usụk Pacific.

7. Didie ke orụk adiana-iba odudu ukara ererimbot ekedidu, ndien John ọkọdọhọ ke ọyọhọ ‘ibuot’ m̀mê odudu ukara itiaba emi, edikaiso ebịghi adan̄a didie?

⁷ Etisịm ọyọhọ isua ikie-19, ndusụk mme asiak obufa obio ke Edem Edere America ẹma ẹdadianade idem ẹkpọn̄ Britain ndikọtọn̄ọ United States of America oro adade ke idem. Nte ido ukaraidem edide, ndusụk en̄wan ẹma ẹkaiso ke ufọt obufa idụt emi ye akani obio emana esie. Nte ededi, akpa ekọn̄ ererimbot ama enyịk idụt mbiba ẹmi ndidiọn̄ọ akpan n̄kpọ kiet oro mmọ ẹmade, onyụn̄ ọsọn̄ọ adian mmọ ọtọkiet ke san̄asan̄a itie ebuana. Ntem, orụk adiana-iba odudu ukara ererimbot ama edidu, emi United States of America, idahaemi edide mforo n̄kan idụt ke ererimbot, ye Great Britain, kpa ifụm n̄kponn̄kan ukara ererimbot ẹnamde. Mi, ndien, ke ẹkụt ọyọhọ ‘ibuot’ itiaba, m̀mê odudu ukara ererimbot ọyọhọ itiaba, oro akade iso tutu ke utịt ini onyụn̄ ẹdide mme ebiet oro Mme Ntiense Jehovah eke eyomfịn ẹkebemde iso ẹtọn̄ọ. Ke ẹmende anyanini ukara eke ọyọhọ ibuot itiokiet ẹdomo, ọyọhọ itiaba odu ke “ekpri ibio ini” kpọt, tutu Obio Ubọn̄ Abasi osobo kpukpru ukara eke mme idụt efep.

Ntak Ẹkotde Ọyọhọ Edidem Itiaita?

8, 9. Nso ke angel oro okot ndamban̄a ididuot unam oro, ndien ke nso usụn̄ ke enye ọwọrọ oto itiaba oro?

⁸ Angel oro akaiso anam an̄wan̄a John ete: “Amaedi unam emi ama odu, mînyụn̄ idụhe aba, enye edi ọyọhọ itiaita; enye onyụn̄ edi kiet ke otu [“ọwọrọ oto,” NW] itiaba oro; ndien aka nsobo.” (Ediyarade 17:11) Ndamban̄a ididuot unam oro “ọwọrọ oto” ibuot itiaba oro; oro edi, enye amana oto, m̀mê edidu oro enye odude ọkọn̄ọ ke ibuot itiaba eke akpa “unam [emi] otode ke inyan̄ ọdọk edi,” emi ididuot unam oro edide mbiet esie. Ke nso usụn̄? Ọfọn, ke 1919 odudu ukara Anglo-America ekedi ibuot emi ọwọrọde ada. Akpa ibuot itiokiet oro ẹma ẹduọn̄ọ, ndien itie odudu ukara ererimbot ama ebe odụk ubọk adiana-iba ibuot emi onyụn̄ owụhọ ke enye idahaemi. Ọyọhọ ibuot itiaba emi, nte andida ke ibuot idahaemi ke udịm odudu ukara ererimbot, ekedi isịn ke editọn̄ọ oro ẹketọn̄ọde Esop Ediomi M’idụt ndien osụk ededi akwa andimenede Edidiana M’idụt ke enyọn̄ nnyụn̄ nnọ enye un̄wam ke okụk. Ntem, ke ndamban̄a usụn̄, ididuot unam oro—ọyọhọ edidem itiaita—“ọwọrọ oto” akpa ibuot itiaba oro. Ke isede ke usụn̄ emi, ikọ oro nte ke enye ọkọwọrọ oto itiaba oro odu ke n̄kemuyo mfọn mfọn ye akpa ediyarade oro nte ke unam emi enyenede nnụk iba, ebietde eyenerọn̄ (Odudu Ukara Ererimbot eke Anglo-America, kpa ọyọhọ ibuot itiaba eke akpa unam oro) ama akpak ete ẹnam mbiet esie onyụn̄ ọnọ enye uwem.—Ediyarade 13:1, 11, 14, 15.

⁹ Adianade do, mme akpa andibuana ke Esop Ediomi M’idụt, adianade ye Great Britain, ẹma ẹsịne mme ukara ẹmi ẹkekarade ke mme ifụm ndusụk n̄kani ibuot oro, oro edi, Greece, Iran (Persia), ye Italy (Rome). Ke akpatre, mme ukara ẹmi ẹkekarade mme mbahade obio oro n̄kani odudu ukara ererimbot itiokiet oro ẹkekarade ẹma ẹkabade ẹdi mme andin̄wam mbiet unam oro. Ke usụn̄ emi, n̄ko, ẹkeme ndidọhọ nte ke ididuot unam oro ọkọwọrọ oto odudu ukara ererimbot itiaba oro.

10. (a) Didie ke ẹkeme ndidọhọ nte ke ididuot unam oro “edi ọyọhọ [edidem] itiaita? (b) Didie ke andikara akani Soviet Union okowụt ibetedem oro enye ọnọde Edidiana M’idụt?

¹⁰ Tịmfiọk ete ke ididuot unam oro “edi ọyọhọ [edidem] itiaita.” Ntem, mfịn ẹtịm Edidiana M’idụt nditie nte ukara ererimbot. Ke ndusụk ini enye akam esinam n̄kpọ nte ukara, osiode mbonekọn̄ esịn ke an̄waekọn̄ ndikebiere utọk idụt ye idụt, nte ekedide ke Korea, Inua-Akpa Sinai, ndusụk idụt ke Africa, ye Lebanon. Edi enye edi mbiet edidem kpọt. Ukem nte mbiet eke ido ukpono, enye inyeneke ata odudu m̀mê ukeme ke mîbọhọke se mbon oro ẹkedade enye ẹdi ẹnyụn̄ ẹtuakde ibuot ẹnọ enye, ẹyakde ẹnọ enye. Ke ndusụk ini, ndamban̄a unam emi esitie mmemidem mmemidem; edi akananam enye ikwe nte mbon ukara ufịk ẹkpọn̄de imọ ofụri ofụri ke utọ usụn̄ oro akanamde Esop Ediomi M’idụt odụk akwa ukpe oro. (Ediyarade 17:8) Okposụkedi ekenyenede ata isio isio ekikere ke mme afan̄ eken, akwa andikara akani Soviet Union ke 1987 ama adiana ye mme pope eke Rome ke ndiwụt ibetedem ọnọde EM. Enye ama akam eben̄e “ọyọhọ ọyọhọ ndutịm ifụre ofụri ererimbot” emi ọkọn̄ọde ke EM. Nte John ọfiọkde aban̄a ke mîbịghike, ini eyedi emi EM edinamde n̄kpọ ke akwa odudu. Adan̄aoro enye, n̄ko, ana “aka nsobo.”

Ndidem Duop ke Hour Kiet

11. Nso ke angel Jehovah etịn̄ aban̄a nnụk duop oro ẹdude ke ndamban̄a ididuot unam oro?

¹¹ Ke ibuotn̄wed Ediyarade oro ke edem edem, ọyọhọ angel itiokiet ye itiaba ẹma ẹn̄wan̄a eso iyatesịt Abasi ẹduọk. Ntem, ẹma ẹsian nnyịn ẹte ke ẹtan̄ ndidem isọn̄ ẹka ekọn̄ Abasi ke Armageddon ye nte ke ‘Abasi eti Akwa Babylon.’ (Ediyarade 16:1, 14, 19) Idahaemi nnyịn iyefiọk ata ọyọhọ ọyọhọ nte ẹbierede mme ikpe Abasi ẹdori mmọemi ke idem. Fiak kpan̄ utọn̄ nọ angel Jehovah nte enye etịn̄de ikọ ọnọ John ete: “Nnụk duop oro okokụtde ẹdi ndidem duop, ẹmi mîkọbọhọ kan̄a obio ida ikara; edi mmọ ẹsan̄a ye unam oro ẹbọ nsọn̄uyo [“odudu,” NW] nte edidem ẹda ẹnyene ke hour kiet. Mmọemi ẹnyene uduak kiet, mmọ ẹnyụn̄ ẹyak ukeme ye nsọn̄uyo [“odudu,” NW] mmọ ẹnọ unam oro. Mmọ ẹyen̄wana ekọn̄ ye Eyen-erọn̄, ndien Eyen-erọn̄ eyekan mmọ, koro Enye edide Ọbọn̄ mbọn̄ ye Edidem ndidem; mmọ emi ẹdude ye Enye ẹyenyụn̄ ẹkan, kpa mmọ emi Abasi okokotde, onyụn̄ emekde, ẹmi ẹnyụn̄ ẹdide mme anam akpanikọ.”—Ediyarade 17:12-14.

12. (a) Nnụk duop oro ẹda ẹban̄a nso? (b) Didie ke edi nte ke ndamban̄a nnụk duop oro ‘ikọbọhọ kan̄a obio ubọn̄’? (c) Didie ke ndamban̄a nnụk duop oro ẹnyene ‘obio ubọn̄’ idahaemi, ndien edibịghi adan̄a didie?

¹² Nnụk duop oro ẹda ẹban̄a kpukpru odudu ukara ukaraidem oro idahaemi ẹbrede odudu ke iso isọn̄ oro ẹnyụn̄ ẹnọde mbiet unam oro ibetedem. Ke eyo John, ata ibat ibat idụt oro ẹdude idahaemi ke ẹkediọn̄ọ. Ndien mme idụt oro ẹkedude, utọ nte Egypt ye Persia (Iran), mfịn ẹmenyene ata isio isio ndutịm ukaraidem. Ntem, ke akpa isua ikie, ‘nnụk duop oro ikọbọhọ kan̄a obio ubọn̄.’ Edi idahaemi ke usen Ọbọn̄, mmọ ẹmenyene ‘obio ubọn̄,’ m̀mê odudu ukaraidem. Ye ikpọ n̄kani obio ukara oro ndiduọn̄ọ, akpan akpan toto ke ekọn̄ ererimbot ọyọhọ iba, ediwak mbufa idụt ẹma ẹmana. Mmọemi, ọkọrọ ye mme odudu ukara oro ẹma ẹkewụk ke anyanini, ana ẹkara ye unam oro ke ekpri ibio ini—ke “hour kiet” kpọt—mbemiso Jehovah anamde kpukpru odudu ukaraidem ererimbot ẹsịm utịt ke Armageddon.

13. Ke nso usụn̄ ke nnụk duop oro ẹnyene “ekikere kiet,” ndien emi ọsọn̄ọ ke ẹnyene nso edu ẹban̄a Eyenerọn̄?

¹³ Mfịn, ufreidụt edi kiet ke otu nsọn̄ n̄kan odudu oro onụkde nnụk duop ẹmi. Mmọ ẹnyene “uduak kiet” sia mmọ ẹyomde ndimụm ukara idụt mmọ n̄kama utu ke ndinyịme Obio Ubọn̄ Abasi. Emi ekedi uduak mmọ ke ndinọ Esop Ediomi M’idụt ye esop Edidiana M’idụt ibetedem ke editọn̄ọ—ndimụm emem ererimbot n̄kama nnyụn̄ n̄kpeme edidu oro mmọ ẹdude. Utọ edu oro ọsọn̄ọ nte ke mme nnụk ẹmi ẹyebiọn̄ọ Eyenerọn̄, kpa “Ọbọn̄ mbọn̄ ye Edidem ndidem,” koro Jehovah amaduak ete ke Obio Ubọn̄ imọ ke ubọk Jesus Christ ke mîbịghike ọmọn̄ ada itie kpukpru obio ubọn̄ ẹmi.—Daniel 7:13, 14; Matthew 24:30; 25:31-33, 46.

14. Didie ke mme andikara ererimbot ẹkeme ndin̄wana ye Eyenerọn̄, ndien nso ididi utịp?

¹⁴ Ke akpanikọ, mme andikara ererimbot emi ikemeke ndinam Jesus ke idemesie n̄kpọ ndomokiet. Enye odu ke heaven, ata nsannsan ọkpọn̄ mmọ. Edi nditọete Jesus, mme nsụhọ mfri an̄wan oro, ẹsụk ẹdodu ke isọn̄ ẹnyụn̄ ẹdi se n̄kpọ okomde nte an̄wan̄ade. (Ediyarade 12:17) Ediwak nnụk ẹmi ẹma ẹwowụt mmọ ndot-ndot usua, ndien ke usụn̄ emi mme nnụk ẹmi ẹmen̄wana ye Eyenerọn̄. (Matthew 25:40, 45) Nte ededi, ibịghike ini ọmọn̄ edi ọnọ Obio Ubọn̄ Abasi ‘ndinuak nnyụn̄ mma kpukpru obio ubọn̄ ẹmi.’ (Daniel 2:44) Adan̄aoro, ndidem isọn̄ ẹyedu ke en̄wan ye Eyenerọn̄ tutu ẹwot mmọ kpukpru ẹkụre, nte nnyịn idikụtde ke mîbịghike. (Ediyarade 19:11-21) Edi mi nnyịn imekpep ediwak n̄kpọ oro anamde nnyịn idiọn̄ọ nte ke mme idụt idikwe unen. Okposụkedi mmọ ye ididuot unam eke EM ẹnyenede “uduak kiet,” mmọ idikemeke ndikan akwa “Ọbọn̄ mbọn̄ ye Edidem ndidem,” m̀mê mmọ ndikan “mmọ emi Abasi okokotde, onyụn̄ emekde, ẹmi ẹnyụn̄ ẹdide mme anam akpanikọ,” ẹmi ẹsịnede mme mbet esie oro ẹyetde aran, ẹmi ẹsụk ẹdude ke isọn̄. Mmọemi n̄ko ẹyekan ke ndimụm nsọn̄ọnda n̄kama man ẹnọ ibọrọ ke mme ubi ubi edori ikọ Satan.—Rome 8:37-39; Ediyarade 12:10, 11.

Ndisobo Akpara Oro

15. Nso ke angel oro etịn̄ aban̄a akpara oro ye edinam emi nnụk duop oro ye unam oro ẹdade ẹtiene enye?

¹⁵ Idịghe ikọt Abasi ikpọn̄ edi n̄kpọ asua ẹnọ nnụk duop oro. Idahaemi angel oro odụri John ntịn̄enyịn afiak ebịne akpara oro ete: “Angel [oro] onyụn̄ ọdọhọ mi ete, Mmọn̄ oro okokụtde, eke akpara etiede ke esịt, edi mbio-obio, ye otu owo, ye mme idụt ye usem. Nnụk duop oro okokụtde ye unam ẹyesua akpara oro, ẹnyụn̄ ẹbiat enye, ẹnyụn̄ ẹnịm enye iferi, ẹnyụn̄ ẹta enye ikpọkidem, ẹnyụn̄ ẹfọp enye ke ikan̄ ẹwot.”—Ediyarade 17:15, 16.

16. Ntak emi Akwa Babylon mîdikemeke ndiberi edem ke mmọn̄ esie ndinọ enye ukpeme ke ini mme ukara ukaraidem ẹwọn̄ọrede ẹn̄wana ye enye?

¹⁶ Ukem nte Babylon eset ekeberide edem ke mmọn̄ esie oro ọkọnọde ukpeme, Akwa Babylon mfịn emeberi edem ke uwak ikọt esie ẹdide “mbio-obio, ye otu owo, ye mme idụt ye usem.” Angel oro nte odotde odụri nnyịn ntịn̄enyịn owụt mmọemi, mbemiso etịn̄de aban̄a akama-ndịk n̄kpọntịbe kiet: Mme ukara ukaraidem eke isọn̄ emi ẹyewọn̄ọde iso obom obom ẹn̄wana ye Akwa Babylon. Nso ke kpukpru “mbio-obio, ye otu owo, ye mme idụt ye usem” ẹmi ẹdinam adan̄aoro? Ikọt Abasi ẹma ẹnọnọ Akwa Babylon ntọt ẹte ke mmọn̄ eke akpa Euphrates oro eyesat. (Ediyarade 16:12) Mmọn̄ ẹmi ke akpatre ẹyesat ofụri ofụri. Mmọn̄ ẹmi idikemeke ndinọ mbubiam akani akpara oro eti ukpeme ndomokiet ke hour oro enye enen̄erede oyom ukpeme.—Isaiah 44:27; Jeremiah 50:38; 51:36, 37.

17. (a) Ntak emi inyene Akwa Babylon mîdinyan̄ake enye? (b) Didie ke utịt Akwa Babylon mîdidịghe uku uku n̄kpọ ndomokiet? (c) Ke ẹsiode nnụk duop oro, m̀mê idụt kiet kiet ẹfep, nso n̄kpọ en̄wen ibuana ke afai afai edinam ye Akwa Babylon?

¹⁷ Ke akpanikọ, akpakịp inyene obụkidem eke Akwa Babylon idinyan̄ake enye. Ekeme ndidi emi edikam ananam nsobo esie edi usọp usọp, koro n̄kukụt oro owụtde ete ke ini unam ye nnụk duop oro ẹn̄wan̄ade usua mmọ ẹfụk enye, mmọ ẹyesion̄o enye mme ọfọn̄idem ubọn̄ esie ke idem ẹfep ye kpukpru ọsọn̄urua n̄kpọmbana esie. Mmọ ẹyebụme inyene esie. Mmọ “ẹnịm enye iferi,” ẹyararede ata edu esie esuene esuene. Nso utọ nsobo! Utịt esie n̄ko idịghe uku uku n̄kpọ ndomokiet. Mmọ ẹsobo enye, “ẹta enye ikpọkidem,” ẹnamde enye edi n̄kpatan̄a ọkpọ emi uwem mîdụhe. Ke akpatre, mmọ “ẹfọp enye ke ikan̄ ẹwot.” Ẹfọp enye ke ikan̄ nte andikama udọn̄ọ, owo inyụn̄ ibụkke enye nte odotde! Idịghe mme idụt oro ikpọn̄, ẹmi nnụk duop oro ẹdade ẹban̄a, ẹwot akwa akpara oro, edi “unam oro,” emi edide EM ke idemesie, amabuana ye mmọ ke afai afai edinam emi. Enye eyenọ unyịme esie ete ẹsobo nsunsu ido ukpono ẹfep. Ediwak ke otu idụt ẹwakde ẹbe 190 ke esịt EM, otode ido umenede ubọk mmọ, ẹma ẹwowụt esịt usua mmọ ẹban̄a ido ukpono, akpan akpan eke Christendom.

18. (a) Nso idi se ẹma ẹkekokụt emi ekemede ndiberede usụn̄ nnọ mme idụt ndiwọn̄ọde n̄n̄wana ye ido ukpono Babylon? (b) Nso ididi akpan ntak ọyọhọ en̄wan emi osịmde akwa akpara oro?

¹⁸ Ntak emi mme idụt ẹkpenamde n̄kpọ ye akani owo ima mmọ obom obom ntre? Ke mbụk ndondo emi nnyịn ima ikụt se ikemede ndiberede usụn̄ nnọ utọ ediwọn̄ọde n̄n̄wana ntre ye ido ukpono Babylon. Ubiọn̄ọ eke ukara omosụhọde odudu ido ukpono akamba akamba ke mme utọ idụt nte akani Soviet Union ye China. Ke mme ikpehe mbon Protestant eke Europe, ntatara unana udọn̄ ye eyịghe ẹmenam mme ufọkederi ẹna ukpọk, tutu ayak esisịt ido ukpono ndikpa. Nsọn̄ibuot ye utọk ẹmebiat akwa ukara Catholic, emi mme adaiso esie mîkemeke nditre. Nte ededi, nnyịn ikpenyeneke ndifep ntịn̄enyịn ke akpanikọ oro nte ke akpatre, ọyọhọ en̄wan emi osịmde Akwa Babylon mi edi nte uwụtn̄kpọ ubiereikpe Abasi emi owo mîkemeke ndikpụhọde ke idem akwa akpara oro.

Ndinam Uduak Abasi

19. (a) Didie ke ẹkeme ndinam ubiereikpe oro Jehovah ọnọde akwa akpara oro an̄wan̄a oto ubiereikpe emi enye ọkọnọde ọsọn̄ibuot Jerusalem ke 607 M.E.N.? (b) Nso ke ndon ndon idaha Jerusalem oro owo mîkodụn̄ke ke 607 M.E.N. ebede akada aban̄a ke usen nnyịn?

¹⁹ Didie ke Jehovah ọnọ ubiereikpe emi? Ẹkeme ndinam emi an̄wan̄a ebe ke edinam Jehovah ye ikọt esie mbon nsọn̄ibuot ke eyo eset, ẹmi enye eketịn̄de aban̄a ete: “[Ami mmokụt] ata n̄kpọ ndidien ke mme prọfet Jerusalem; ke ẹsịn efịbe, ke ẹsan̄a ke nsu; mmọ ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ mme idiọkowo ubọk, ndien owo ndomokiet ikabakede ikpọn̄ idiọkido esie; kpukpru mmọ ẹtie [mi] nte Sodom, mme andidụn̄ enye ẹnyụn̄ ẹbiet Gomorrah.” (Jeremiah 23:14) Ke 607 M.E.N., Jehovah ama ada Nebuchadnezzar ‘ndision̄o obio esịn efịbe eke spirit oro ọfọn̄idem mfep, nsion̄o enye mme n̄kpọ uyai esie mfep, nnyụn̄ n̄kpọn̄ enye iferi ye ikpîkpu.’ (Ezekiel 23:4, 26, 29) Jerusalem eke eyo oro ekedi uwụtn̄kpọ Christendom mfịn, ndien nte John okokụtde ke mme n̄kukụt ẹkebede, Jehovah eyenọ Christendom ye mme nsunsu ido ukpono eken mbiet ufen oro. Ndon ndon idaha Jerusalem oro owo mîkodụn̄ke ke 607 M.E.N. ebede owụt nte ido ukpono Christendom editiede ke ẹma ẹkebọ enye inyene esie ẹnyụn̄ ẹyarade enye esuene esuene. Ndien n̄kpọ idinyụn̄ ifọnke ye ikpehe Akwa Babylon eken.

20. (a) Didie ke John owụt nte ke Jehovah eyetọn̄ọ ntak ada mme andikara ẹdide owo ke ndinọ ubiereikpe? (b) Nso idi “uduak” Abasi? (c) Ke nso usụn̄ ke mme idụt ẹdinam “ekikere kiet” oro mmọ ẹnyenede osu, edi uduak anie ke ẹdinen̄ede ẹnam?

²⁰ N̄ko-n̄ko, Jehovah ada mme andikara ẹdide owo ke ndinọ ubiereikpe. “Koro Abasi ekesịn mmọ ke esịt, ete ẹnam uduak Imọ, ẹnyụn̄ ẹnyene ekikere kiet, ẹnyụn̄ ẹda obio emi mmọ ẹkarade ẹnọ unam oro, tutu se Abasi eketịn̄de osu.” (Ediyarade 17:17) Nso idi “uduak” Abasi? Edinam ndutịm man mme andiwot Akwa Babylon ẹkpediana kiet, man otodo ẹsobo enye ofụri ofụri. Nte ededi, uduakesịt mme andikara ẹmi ke ndin̄wana ye enye edidi ndinam “ekikere kiet” oro mmọ ẹnyenede osu. Mmọ ẹyekere ẹte ke ndiwọn̄ọde n̄n̄wana ye akwa akpara oro edi ke ufọn idụt mmimọ. Ekeme ndidi mmọ ẹyedikụt edidu oro n̄ka ido ukpono akade iso odu ye mmimọ nte edide n̄kpọndịk ọnọ itie ukara mmimọ. Edi Jehovah eyenen̄ede ọwọn̄ọde mme n̄kpọ; mmọ ẹyenam uduak esie osu ke ndisobo akani, asua esie oro esịnde efịbe mi mfep ke ubọk ita kiet!—Men Jeremiah 7:8-11, 34 domo.

21. Sia ẹdidade ididuot unam oro ke ndisobo Akwa Babylon, nso ke mme idụt nte an̄wan̄ade ẹdinam kaban̄a Edidiana M’idụt?

²¹ Ih, mme idụt ẹyeda ididuot unam oro, kpa Edidiana M’idụt, ke ndisobo Akwa Babylon. Mmọ inamke emi ke odudu idemmọ, koro Jehovah esịn ke esịt mmọ “ete . . . ẹnyụn̄ ẹnyene ekikere kiet, ẹnyụn̄ ẹda obio emi mmọ ẹkarade ẹnọ unam oro.” Ini oro ama ekem, mme idụt nte an̄wan̄ade ẹyekụt nte oyomde ẹsọn̄ọ Edidiana M’idụt idem. Mmọ ẹyenọ enye edet, yak idọhọ, ẹnọde enye se odudu ye ukeme oro mmọ ẹnyenede man enye ekeme ndiwọn̄ọde mbịne nsunsu ido ukpono nnyụn̄ n̄n̄wana ye enye uforo uforo “tutu se Abasi eketịn̄de osu.” Ntem, akpara eset oro eyesịm ọyọhọ utịt esie. Ndien otịm ọfọn nte ẹwotde enye ẹfep!

22. (a) Ke Ediyarade 17:18, usụn̄ nte angel oro adade ikọ ntiense esie osịm utịt owụt nso? (b) Didie ke Mme Ntiense Jehovah ẹnam n̄kpọ ẹban̄a ediyarade oro ẹyararede ndịben̄kpọ oro?

²² Nte n̄kpọ eke ọsọn̄ọde etịn̄ ndiwụt ubiereikpe Jehovah ke idem ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono nte edide akpanikọ, angel oro ada ikọ ntiense esie osịm utịt ke ndidọhọ ete: “Ndien n̄wan oro okokụtde edi akwa obio eke akarade ndidem isọn̄.” (Ediyarade 17:18) Ukem nte Babylon eke eyo Belshazzar, Akwa Babylon edi “se ẹsịnde ke udomo-n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹkụt nte enye mîmenke udomo.” (Daniel 5:27, The New English Bible) Nsobo esie edidi usọp usọp ye akpatre. Ndien didie ke Mme Ntiense Jehovah ẹnam n̄kpọ ẹban̄a ediyarade oro ẹyararede ndịben̄kpọ akwa akpara oro ye eke ididuot unam oro? Mmọ ẹwụt ifịk ke nditan̄a usen ikpe Jehovah, ke adan̄aemi ẹbọrọde mbụme mbon esịt akpanikọ oro ẹyomde akpanikọ, “ẹnyene inem ke esịt.” (Colossae 4:5, 6; Ediyarade 17:3, 7) Nte ibuotikọ nnyịn oro etienede ediwụtde, kpukpru mbon oro ẹyomde ndibọhọ ke ini ẹdiwotde akwa akpara oro, ana ẹnam n̄kpọ, ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ usọp usọp!

[Mme ndise ke page 252]

Odudu Ukara Ererimbot Itiaba ke Adiana ke Adiana

EGYPT

ASSYRIA

BABYLON

MEDO- PERSIA

GREECE

ROME

ANGLO-AMERICA

[Mme ndise ke page 254]

“Enye edi ọyọhọ [edidem] itiaita”

[Ndise ke page 255]

Ke ẹwọn̄ọrede edem mmọ ẹwụt Eyenerọn̄, “mmọ ẹnyụn̄ ẹyak ukeme ye nsọn̄uyo [“odudu,” NW] mmọ ẹnọ unam oro”

[Ndise ke page 257]

Christendom nte akpan ubak Akwa Babylon eyebiet Jerusalem eset ke ọyọhọ nsobo

Ibuot 36

Ẹsobo Akwa Obio Oro